PEMANFAATAN HASIL PENGELOLAAN SAMPAH SEBAGAI ALTERNATIF BAHAN BANGUNAN KONSTRUKSI | Kurniaty | SMARTek 619 2184 1 PB

PEMA NFA A TA N HA SIL PENG ELO LA A N SA MPA H SEBA G A I A LTERNA TIF BA HA N BA NG UNA N KO NSTRUKSI

Dia n Rifa ny Kurnia ty*_{d a n Mo ha ma d Riza l**}

Abstrac t

The re a re limita tio ns to la nd tha t c a n b e use d a s la nd fill b e c a use o f the d iffic ulty o f o b ta ining a n a p p ro p ria te sp a c e a nd the d ista nc e is furthe r a wa y fro m d o wnto wn, a nd the ne e d fo r sub sta ntia l fund s fo r the a c q uisitio n o f the la nd fill, a re e xte rna l fa c to rs tha t a lso a ffe c t the so lid wa ste p ro b le m. The a b o ve c o nd itio ns to e nc o ura g e e ffo rts to b e tte r wa ste ma na g e me nt a nd a s muc h a s p o ssib le to utilize the g a rb a g e b a c k.

Te c hnic a l Da ta c o lle c te d thro ug h fie ld visits a nd lite ra ture stud y. Site visits we re c o nd uc te d to o b ta in p rima ry d a ta s. Stud ie s c o nd uc te d thro ug h lite ra ture se a rc h o f info rma tio n fro m re p o rts, b o o ks o f lite ra ture tha t is c lo se ly re la te d to the re se a rc h o b je c t, b ut it re p o rts the re sults o f re se a rc h stud ie s tha t ha ve b e e n d o ne sp e c ific a lly o n Build ing Ma te ria ls La b o ra to ry o f C ivil Eng ine e ring De p a rtme nt, G a d ja h Ma d a Unive rsity, Yo g ya ka rta . Ana lysis te c hniq ue b y stud ying the te c hnic a l a sp e c ts o f sta g e Re d uc e , Re use a nd Re c yc le (3R).

The re sult o f wa ste ma na g e me nt, suc h a s styro fo a m wa ste , ric e husks, p a p e r, p la stic a nd sa wd ust c a n b e use d a s a lte rna tive c o nstruc tio n ma te ria l, a nd ha s p ro ve n b e ne fits, b o th p hysic a lly a nd me c ha nic a lly.

Ke y words : wa ste , c o nstruc tio n ma te ria l, Re duc e , Re use a nd Re c yc le

A b stra k

Ad a nya ke te rb a ta sa n la ha n ya ng d a p a t d ip e rg una ka n se b a g a i TPA ka re na se m a kin sulitnya m e m p e ro le h rua ng ya ng p a nta s d a n ja ra knya se m a kin ja uh d a ri p usa t ko ta , se rta d ip e rluka nnya d a na ya ng b e sa r untuk p e m b e b a sa n la ha n TPA, m e rup a ka n fa kto r e kste rna l ya ng turut m e m p e ng a ruhi p e rm a sa la ha n p e rsa m p a ha n te rse b ut. Ko nd isi d i a ta s m e nd o ro ng up a ya p e ng e lo la a n sa m p a h ya ng le b ih b a ik d a n se b a nya k m ung kin d a p a t m e nd a ya g una ka n ke m b a li sa m p a h.

Te knis Pe ng um p ula n Da ta d ila kuka n m e la lui kunjung a n la p a ng a n d a n stud i ke p usta ka a n. Kunjung a n la p a ng a n d ila kuka n untuk m e m p e ro le h d a ta p rim e r. Stud i p usta ka d ila kuka n m e la lui p e ne lusura n info rm a si d a ri la p o ra n, b uku-b uku lite ra tur ya ng b e rhub ung a n e ra t d e ng a n o b ye k p e ne litia n, se la in itu la p o ra n ha sil p e ne litia n p e ne litia n ya ng p e rna h d ila kuka n khususnya p a d a La b o ra to rium Ba ha n Ba ng una n Jurusa n Te knik Sip il Unive rsita s G a d ja h Ma d a Yo g ya ka rta . Te knik a na lisa d e ng a n m e m p e la ja ri ta ha p a sp e k te knis ya itu Re d uc e , Re use d a n Re c yc le (3R).

Ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h, se p e rti sa m p a h styro fo a m , se ka m p a d i, ke rta s, p la stik d a n se rb uk ka yu d a p a t d ija d ika n se b a g a i a lte rna tif b a ha n b a ng una n, d a n te la h te ruji ke le b iha nnya , b a ik se c a ra fisik m a up un m e ka nik.

Ka ta Kunc i : Sa m p a h, m a te ria l ko nstruksi, re d uksi. Pe m a ka ia n ke m b a li, d a ur ula ng

1. Pe nd a hulua n

Pe sa tnya p e rtum b uha n

p e nd ud uk khususnya d i ko ta ko ta b e sa r d i Ind o ne sia se la in m e m b a wa

ke untung a n d e ng a n tum b uh d a n b e rke m b a ng nya ko ta -ko ta m e nja d i p usa t ke g ia ta n e ko no m i, ind ustri, so sia l d a n b ud a ya jug a m e m b a wa

ko nse kue nsi te rja d inya ke m und ura n kua lita s ling kung a n hid up p e rko ta a n b e rup a ke b ising a n, ke m a c e ta n la lu linta s d a n p e nc e m a ra n a ir, ud a ra se rta ta na h ya ng d ise b a b ka n o le h lim b a h a ta u sa m p a h ind ustri d a n rum a h ta ng g a .

Filo so fis p e ng e lo la a n sa m p a h se la m a ini a d a la h d ikum p ulka n, d ita m p ung d i te m p a t p e m b ua ng a n se m e nta ra (TPS) d a n a khirnya d ib ua ng ke te m p a t p e m b ua ng a n a khir (TPA). Ad a nya ke te rb a ta sa n la ha n ya ng d a p a t d ip e rg una ka n se b a g a i TPA ka re na se m a kin sulitnya m e m p e ro le h rua ng ya ng p a nta s d a n ja ra knya se m a kin ja uh d a ri p usa t ko ta , se rta d ip e rluka nnya d a na ya ng b e sa r untuk p e m b e b a sa n la ha n TPA, m e rup a ka n fa kto r e kste rna l ya ng turut m e m p e ng a ruhi p e rm a sa la ha n p e rsa m p a ha n te rse b ut.

Ko nd isi d i a ta s m e nd o ro ng up a ya p e ng e lo la a n sa m p a h ya ng le b ih b a ik d a n se b a nya k m ung kin d a p a t m e nd a ya g una ka n ke m b a li sa m p a h. Sa m p a h se ring d ia ng g a p se b a g a i b e nd a ya ng tid a k b e rg una , se c a ra e ko no m is m e rup a ka n ko m o d ita s ya ng b e rnila i ne g a tif ka re na untuk m e na ng a ninya d ip e rluka n b ia ya ya ng re la tif b e sa r, te ta p i a p a b ila usa ha p e ng e lo la a n sa m p a h d a p a t te rla ksa na d a n ha silnya d a p a t d im a nfa a tka n d e ng a n b a ik, d isa m p ing d a p a t m e ng a ta si m a sa la h ke te rb a ta sa n la ha n d a n sum b e r d a na p e ng e lo la a n sa m p a h, usa ha ini d a p a t p ula m e m b e ri m a nfa a t e ko no m i b a g i p a ra p e la kunya se hing g a a ka n b e rd a m p a k p o sitif te rd a p a t p e re ko no m ia n w ila ya h se c a ra m e nye luruh.

O le h ka re na nya tulisa n ini d iha ra p ka n d a p a t m e m b e rika n p e tunjuk d a n info rm a si, b a hwa a d a b e b e ra p a ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h d a p a t d im a nfa a tka n se b a g a i a lte rna tif b a ha n b a ng una n ko nstruksi.

2. Me to d e Pe nd e ka ta n

Te knis Pe ng um p ula n Da ta d ila kuka n m e la lui kunjung a n la p a ng a n d a n stud i ke p usta ka a n. Kunjung a n la p a ng a n d ila kuka n untuk m e m p e ro le h d a ta p rim e r ya itu d e ng a n c a ra p e ng a m a ta n la ng sung ke TPA (te m p a t p e m b ua ng a n a khir) sa m p a h Piyung a n Ka b up a te n Ba ntul, Yo g ya ka rta d a n Dusun Sukuna n Ka b up a te n Sle m a n, Yo g ya ka rta se b a g a i d e sa p e rc o nto ha n p e ng e lo la a n sa m p a h swa ke lo la . Stud i p usta ka d ila kuka n m e la lui p e ne lusura n info rm a si d a ri la p o ra n, b uku-b uku lite ra tur ya ng b e rhub ung a n e ra t d e ng a n o b ye k p e ne litia n, se la in itu la p o ra n ha sil p e ne litia n p e ne litia n ya ng p e rna h d ila kuka n khususnya p a d a La b o ra to rium Ba ha n Ba ng una n Jurusa n Te knik Sip il Unive rsita s G a d ja h Ma d a Yo g ya ka rta . C a ra ya ng d ig una ka n untuk m e ng a na lisa info rm a si ya ng d ip e ro le h d e ng a n :

a . Me m p e la ja ri info rm a si-info rm a si ya ng

d id a p a t, b e rup a ta ha p a sp e k te knis ya itu m e la kuka n p e ng ura ng a n tim b una n sa m p a h d e ng a n

m e ne ra p ka n Re d uc e , Re use d a n

Re c yc le (3R), d e ng a n ha ra p a n p a d a ta hun 2025 te rc a p a i “ ze ro wa ste “ .

b . Me m p e la ja ri d a n m e nyim p ulka n

info rm a si-info rm a si ya ng d id a p a t untuk d a p a t m e ng e m b a ng ka n te kno lo g i p e m a nfa a ta n ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h se b a g a i a lte rna tif b a ha n b a ng una n.

2.1 TPA Piyung a n

TPA Piyung a n m e rup a ka n te m p a t ya ng sa ng a t b e rp e ra n d a la m p e na ng a na n sa m p a h b e ra sa l d a ri tig a ka b up a te n/ ko ta ya itu Ko ta Yo g ya ka rta , Ba ntul d a n Sle m a n d e ng a n ka p a sita s se kita r 500 to n/ ha ri. Sa m p a h ya ng d ita m p ung d i TPA ini b e lum d ike lo la sa m a se ka li, m a sih b e rc a m p ur a d uk a nta ra sa m p a h o rg a nik d a n no n o rg a nik. Ad a p e m ulung se kita r 200

o ra ng ya ng m e la kuka n p e m ila ha n untuk m e ng a m b il lim b a h ya ng m a sih la ya k/ la ku untuk d ijua l d a n sa p i m ilik p e nd ud uk/ p e m ulung ya ng b e rjum la h se kita r 700 e ko r m e m a ka n sa m p a h o rg a nik. De ng a n p e ra n p e m ulung d a n sa p i, sa m p a h ya ng b e rkura ng se kita r sa tu to n p e rha ri. Te ta p i d e ng a n vo lum e sa m p a h ya ng d e m ikia n b e sa r m a sih b a nya k ya ng b e lum te rse le sa ika n. Pe nim b una n sa m p a h ya ng d ila kuka n m e to d e sa nita ry la nd fill,ya itu :

- Se te la h tim b una n sa m p a h m e nc a p a i

2 – 3 m , sa m p a h d ira ta ka n d e ng a n a la t b e ra t, sa m p a h d itim b un d e ng a n ta na h se te b a l kura ng le b ih 5 m e te r d a n d isia p ka n untuk d itim b un d e ng a n tim b una n sa m p a h b e rikutnya .

- Ke m iring a n tim b una n sa m p a h

m a ksim a l 20 - 300.

- Sa m p a h d ip a d a tka n d e ng a n a la t

b e ra t 3 - 4 ka li.

2.2 Dusun Sukuna n

Se b a g a i sa la h sa tu c o nto h d a la m p e ng e lo la a n sa m p a h se c a ra swa ke lo la a d a la h Dusun Sukuna n, Sle m a n d e ng a n lua s wila ya h 42 ha d a n jum la h p e nd ud uk se kita r 800 jiwa / (210) KK. Pro d uksi sa m p a h ya ng d iha silka n

(2004) 16 – 20 m3 _{p e r b ula n. Dusun}

Sukuna n te la h m e la kuka n siste m p e ng e lo la a n sa m p a h se c a ra se d e rha na , ya ng m a na siste m ini sa ng a t b a ik untuk d ite ra p ka n p a d a ska la rum a h ta ng g a a ta u le b ih lua s la g i, d a n sistim ini d a p a t m e nja d i c o nto h untuk d a e ra h-d a e ra h la innya h-d a la m p e ng e lo la a n sa m p a h se c a ra swa ke lo la . Sistie m p e ng o la ha n sa m p a h d i Dusun Sukuna n a d a la h sa m p a h d a ri rum a h ta ng g a ya ng d ip ila h m e nja d i d ua ka te g o ri, sa m p a h o rg a nik d a n sa m p a h a no rg a nik.

Sa m p a h o rg a nik rum a h ta ng g a a d a la h sa m p a h ya ng m ud a h te rura i, se p e rti sisa -sisa m a ka na n d a n sa yura n. C a ra p e ng o la ha n d im a sukka n ke d a la m to ng p la stik a ta u g e nto ng ta na h lia t ya ng te rle b ih d a hulu d ib e ri a la s (a ra ng / ko ra l/ p o to ng a n g e nte ng ) d a n d ila p isi se ka m p a d i. Di d a la m nnya

d ita m b a hka n inukule n ya ng b e rup a

c a m p ura n b e ka tul, g ula d a n ra g i se rta d ita m b a hka n ko m p o s ya ng sud a h ja d i

se b a g a i p e m ic u c o mp o sting. Diisika n

se kita r se p e rtig a ting g i g e nto ng . Se tia p m e m a sukka n sa m p a h ha rus d ia d uk a g a r p ro se s a e ra si te rja d i d e ng a n b a ik. Untuk ska la rum a h ta ng g a (4 - 6 o ra ng ) 1 g e nto ng d a p a t p e nuh 2 sa m p a i d e ng a n 4 b ula n. Se d a ng ka n ko m p o s d a p a t d ip a ne n se te la h 2 m ing g u sa m p a i 1 b ula n. Sa m p a h o rg a nik d ilua r rum a h se p e rti d e d a una n, rum p ut, sisa m a ka na n te rna k. C a ra p e ng o la ha n, d ib ua tka n te m p a t ya ng te rlind ung ,

p a d a p rinsip nya p e ng o la ha nnya sa m a d e ng a n c a ra p e ng o la ha n sa m p a h rum a h ta ng g a . Ba g ia n d a sa r te m p a t d ib e ri ko nto ra n te rna k d ic a m p ur d e ng a n ko m p o s ya ng sud a h ja d i, b a ru d i a ta snya d itim b un sa m p a h. Se tia p ha ri sa m p a h ha rus d ib o la k b a lik d a n d isira m d e ng a n a ir untuk m e nja g a ke le m b a b a nnya . Ko m p o s d a p a t d ip a ne n se kita r d ua b ula n.

Sa m p a h a no rg a nik se p e rti sa m p a h p la stik, ka le ng d a n la innya d im a sukka n p a d a tig a wa d a h. Ke m ud ia n sa m p a h ya ng te la h te rp ila h itu d ise to r ke to ng -to ng ya ng te rse d ia ya ng d ile ta kka n d ilo ka si stra te g is, se p e rti d i p e rsim p a ng a n ja la n a ta u d i m a sjid .

Di se tia p titik d ip e rluka n tig a to ng (untuk sa m p a h o rg a nik, sa m p a h p la stik d a n sa m p a h ke ra s la innya ) d e ng a n d a ya ta m p ung se kita r 200 lite r p e r to ng . To ng ra ta -ra ta p e nuh d a la m tig a p e ka n.

G a m b a r 2. Te m p a t sa m p a h o rg a nik d a n Te m p a t p e m b ua ta n ko m p o s

3. Pe m b a ha sa n

Siste m p e ng e lo la a n sa m p a h a d a la h m e nc e g a h tim b ula n d a n m e m a nfa a tka n sa m p a h se c a ra m a ksim a l se rta m e ne ka n d a m p a k ne g a tif se ke c il-ke c ilnya d a ri a ktifita s p e ng e lo la a n sa m p a h. Pe ng e lo la a n sa m p a h b e rd a sa rka n p a d a ta ha p a n ta ha p a n se b a g a i b e rikut:

3.1 Pe nc e g a ha n d a n Pe ng ura ng a n

Sa m p a h d a ri Sum b e r

Ke g ia ta n p e nc e g a ha n

sa m p a h d a ri sum b e r d im ula i d e ng a n ke g ia ta n p e m isa ha n sa m p a h. Me skip un ke g ia ta n ini tid a k se c a ra la ng sung m e ng ura ng i tim b ula n sa m p a h, na m un d a p a t m e m b a ntu p ro se s p e ng ura ng a n sa m p a h p a d a hie ra rki p e ng e lo la a n b e rikutnya . Pe m isa ha n sa m p a h m e rup a ka n b a g ia n p e nting d a la m hie ra rki p e ng e lo la a n sa m p a h. Sa m p a h o rg a nik se la njutnya a ka n d im a nfa a tka n untuk m e nja d i ko m p o s d a n sa m p a h a no rg a nik d a p a t d im a nfa a tka n/ d id a ur ula ng a ta u d io la h le b ih la njut. Ke g ia ta n p e ng ura ng a n sa m p a h p a d a sum b e rnya m e lip uti :

• Re d uksi (Re d uc e )

Me re d uksi tim b ula n sa m p a h b e ra rti m e ng ura ng i se m a ksim a l m ung kin ke g ia ta n ya ng a ka n m e ng ha silka n b a nya k sa m p a h, se p e rti m e ng ura ng i ko nsum si b a ra ng ya ng d ike m a s se c a ra b e rle b iha n. Ke g ia ta n

m e re d uksi sa m p a h tid a k m ung kin b isa m e ng hila ng ka n sa m p a h se c a ra ke se luruha n, te ta p i se c a ra te o ritis a ktifita s ini a ka n m a m p u m e ng ura ng i, sa m p a h d a la m jum la h ya ng nya ta .

• Pe m a ka ia n Ke m b a li (Re use )

Disa m p ing m e ng ura ng i sa m p a h, ke g ia ta n ini m e rup a ka n p e ng he m a ta n. Ba ra ng a ta u b a ha n ya ng te la h d ig una ka n d a n m a sihh b isa d ig una ka n tid a k d ib ua ng m e nja d i sa m p a h te ta p i d ig una ka n ke m b a li, untuk itu b ia sa nya d ila kuka n p e m iliha n p e ng g una a n b a ra ng a ta u b a ha n ya ng d a p a t d ig una ka n se c a ra b e rula ng -ula ng d e ng a n ta np a p ro se s ya ng rum it.

• Da ur Ula ng (Re c yc le )

Da ur ula ng m e rup a ka n ke g ia ta n p e m a nfa a ta n ke m b a li sua tu b a ra ng / p ro d uk na m un m a sih p e rlu ke g ia ta n/ p ro se s ta m b a ha n. Misa lnya p e m a nfa a ta n ke rta s d a ur ula ng ya ng b e ra sa l d a ri ke rta s-ke rta s b e ka s. Ke rta s-ke rta s b e ka s te rse b ut ha rus d ip ro se s te rle b ih d a hulu m e nja d i b ub ur ke rta s se b e lum a khirnya m e ng ha silka n ke rta s d a ur ula ng . Ke g ia ta n d a ur ula ng p un d a p a t d ila kuka n se c a ra tid a k la ng sung ya itu d e ng a n m e m isa hka n b a ra ng -b a ra ng b e ka s ya ng m a sih b ia s d im a nfa a tka n ke m b a li se p e rti styro fo a m , ko ra n b e ka s, d a n se b a g a inya .

G a m b a r 5. Sa m p a h a no rg a nik (styro fo a m) ya ng te la h d i ke lo m p o kka n

3.2 Te kno lo g i Pe m a nfa a ta n Sa m p a h Siste m p e ng e lo la a n sa m p a h d e ng a n m e m ila h a nta ra sa m p a h o rg a nik d a n a no rg a nik, ha sil p e m ila ha n te rse b ut d iha ra p ka n d a p a t d im a nfa a tka n ke m b a li se b a g a i sua tu b a ha n b a ru. De ng a n sua tu te kno lo g i p e m b ua ta n, ha sil p e m a nfa a ta n sa m p a h se c a ra e ko no m i d a p a t m e m iliki nila i jua l ya ng ting g i. Ha l ini d id ukung o le h b e b e ra p a p e ne litia n ya ng sud a h p e rna h d ila kuka n b e b e ra p a m a ha siswa Te knik Sip il, ya ng m e m a nfa a tka n b e b e ra p a sa m p a h a no rg a nik m e nja d i sua tu b a ha n b a ng una n ya ng m e m iliki ke kua ta n ya ng tid a k ka la h d e ng a n b a ha n b a ng una n ya ng b uka n b e rb a ha n d a ri sa m p a h a no rg a nik.

Di b a wa h ini b e b e ra p a ha sil p e m a nfa a ta n sa m p a h a no rg a nik m e nja d i sua tu b a ha n b a ng una n ya ng sud a h d ila kuka n p e ne litia n:

• Ba ta Fo a m

Pe ng e rtia n Ba ta fo a m a d a la h sua tu b a ha n b a ng una n d a la m b e ntuk b a ta ya ng te rb ua t d a ri Se m e n Putih, Styro fo a m , Pa sir d a n Air, d ib ua t d e ng a n m e ng g una ka n te kno lo g i b e to n, d a n m e m p unya i b e ra t sa tua n sa ng a t ring a n ya itu se kita r 13 kg / m 3 sa m p a i 15 kg / m 3. [Sa tya rno , d kk (2004)]. Ba ha n Da sa r Ba ta fo a m te rsusun d a ri c a m p ura n a ir, se m e n p utih, p a sir d a n Styro fo a m . Ba ha n

Styro fo a m a ta u e xp a nd e d p o lystyre ne

d ike na l se b a g a i g a b us p utih ya ng b ia sa d ig una ka n untuk m e m b ung kus

b a ra ng e le ktro nik. Po lystyre ne

m e rup a ka n b a ha n ya ng b a ik d itinja u d a ri se g i m e ka nis m a up un suhu na m un b e rsifa t a g a k ra p uh d a n luna k p a d a suhu d ib a wa h 100°C (Billm e ye r ,

1984). Po lystyre ne m e m iliki b e ra t je nis

1050 kg / m 3, kua t ta rik 40 MN/ m 2, m o d ulus le ntur 3 G N/ m 2, m o d ulus g e se r 0.99 G N/ m 2, a ng ka p o isso n 0.33 (C ra wfo rd , 1998). Pe ng g una a n Styro fo a m d a la m b e to n m a up un b a ta a ka n m e m b ua t b o b o tnya m e nja d i ring a n, d a p a t jug a b e ke rja se b a g a i se ra t ya ng m e ning ka tka n ke m a m p ua n ke kua ta n d a n khususnya d a ktilita s b e to n m a up un b a ta .

a . Sifa t-sifa t te knis

Be ra t je nis BATAFO AM ya ng

d id a p a t d a ri p e ne litia n untuk b e rb a g a i va ria si c a m p ura n d a p a t d iliha t p a d a G ra fik d ib a wa h ini d a n d a p a t d isim p ulka n :

• Untuk p e ng g una a n no nstruktur

d e ng a n b e ra t je nis a nta ra 240 - 800 kg / m 3 m a ka jum la h p e rse nta se Styro fo a m ya ng d ip a ka i ha rus le b ih b e sa r d a ri 80 %.

• Untuk p e ng g una a n struktur ring a n

d e ng a n b e ra t je nis a nta ra 800-1400 kg / m 3 m a ka jum la h

p re se nta se Styro fo a m ya ng d ip a ka i a nta ra 40 - 80 %.

• Untuk p e ng g una a n struktur

d e ng a n b e ra t je nis a nta ra 1400 - 1800 kg / m 3 se b a g a im a na b e to n

no rm a l, m a ka jum la h p re se nta se Styro fo a m ya ng d ip a ka i a nta ra 20 - 40 %.

Ha sil p e rc o b a a n c a m p ura n te rse b ut d a p a t d iliha t p a d a Ta b e l 1.

Ta b e l 1. Ke b utuha n b a ha n BATAFO AM/ m 3 untuk b e rb a g a i ka nd ung a n se m e n

Sum b e r : Pe ng g una a n Se m e n Putih untuk Be to n Styro fo a m Ring a n (BATAFO AM),Sa tya rno , 2004

G a m b a r 6. G ra fik hub ung a n a nta ra Be ra t Je nis d a n

G a m b a r 7. G ra fik hub ung a n a nta ra Kua t Te ka n d a n

Pro se nta se p e ng g una a n Styro fo a m (Sa tya rno , 2004)

G a m b a r 8. G ra fik hub ung a n a nta ra Kua t Le ntur d a n p ro se nta se Styro fo a m (Sa tya rno , 2004)

Kua t Te ka n Ba ta fo a m ya ng d id a p a t d a ri p e ne litia n untuk b e rb a g a i va ria si c a m p ura n p a d a g ra fik d i a ta s d a p a t d isim p ulka n se b a g a i b e rikut :

• Untuk p e ng g una a n no nstruktur

d e ng a n p e rsya ra ta n kua t te ka n 0.35 - 7 MPa m a ka jum la h p e rse nta se Styro fo a m ya ng d ip a ka i a d a la h 60 - 100 %.

• Untuk p e ng g una a n struktur ring a n

d e ng a n p e rsya ra ta n kua t te ka n 7 - 17 MPa jum la h p re se nta se Styro fo a m ya ng d ip a ka i 0 - 60 % untuk ka nd ung a n se m e n 250 - 300 kg / m 3 d a n 20 - 60 % untuk

ka nd ung a n se m e n 350 - 400 kg / m 3.

• Untuk p e ng g una a n struktur

d e ng a n p e rsya ra ta n kua t te ka n le b ih b e sa r d a ri 17 MPa m a ka jum la h p re se nta se Styro fo a m ya ng d ip a ka i a nta ra 0 - 20 % untuk ka nd ung a n se m e n 350 - 400 kg / m 3.

Kua t Le ntur Ba ta fo a m ya ng

d id a p a t d a ri p e ne litia n untuk b e rb a g a i va ria si c a m p ura n d a p a t d iliha t p a d a G ra fik d ib a wa h ini. Se b a g a im a na p a d a kua t te ka n, kua t le ntur Ba ta fo a m jug a m e nurun

se hub ung a n d e ng a n p e na m b a ha n Styro fo a m ya ng d ip a ka i. Na m un b e rb e d a d e ng a n kua t te ka n d a n b e ra t je nis, b a ta sa n kua t le ntur untuk b e to n ring a n b e lum a d a ke te ntua nnya . Untuk itu b e sa rnya b a ta sa n p e rse nta se Styro fo a m ya ng a ka n d ig una ka n ha rus d ite ntuka n sa ja d e ng a n b e sa rnya m inim um kua t le ntur ya ng d ip e rluka n.

b . Ap lika si

Ka re na b o b o tnya ya ng ring a n, m a ka Ba ta fo a m ini sa ng a t c o c o k untuk d ia p lika sika n se b a g a i b a ha n p a sa ng a n ko nstruksi d ind ing . Ke untung a n- ke untung a n ya ng d a p a t d id a p a t p a d a a p lika si ko nstruksi te rse b ut d ia ta s a d a la h :

• Le b ih m ud a h d a la m ha l

p e ng a ng kuta n d a n p e m a sa ng a n.

• Da p a t le b ih he m a t p a d a b ia ya

struktur se p e rti fo nd a si, ko lo m , d a n b a lo k.

• Sa ng a t c o c o k d ig una ka n p a d a

d a e ra h ya ng tid a k te rd a p a t p a sir se p e rti d i Ka lim a nta n.

Ka re na b e ra t struktur b e rkura ng , m a ka b e b a n g e m p a ya ng b e ke rja jug a a ka n le b ih ke c il se hing g a struktur d iha ra p ka n a ka n le b ih a m a n d a n sa ng a t c o c o k untuk p e rum a ha n d i d a e ra h g e m p a .

G a m b a r 9. Ba ta ko d a ri styro fo a m d a n b a ta d a ri styro fo a m p ro d uk Ds. Sukuna n

•Ba ta ko se ka p p a d i

Pe ng e rtia n Se ka m b ia sa nya m e rup a ka n b a ha n b ua ng a n, d a n p e m b ua ng a nnya se ring m e nja d i

m a sa la h. C a ra ya ng b ia sa d ip e rg una ka n untuk m e m b ua ng se ka m a d a la h d e ng a n m e m b a ka rnya d i te m p a t te rb uka . Pe m a nfa a ta n se ka m p a d i d a p a t d ila kuka n untuk p e m b ua ta n b a ta b e to n d e ng a n se m e n se b a g a i p e re ka t d a n p a sir se b a g a i p e ng ua t. Se ka m p a d i d a la m ha l ini b e rfung si se b a g a i a g re g a t ka sa r,m e m p unya i b e ra t je nis se b e sa r 0,75 d a n b e ra t sa tua n se b e sa r 752 kg / m 3 (w w w .re a d e .c o m , 2007), se hing g a a p a b ila d ija d ika n b e to n m a ka b e ra t je nis b e to n a ka n b e rkura ng ka re na b o b o t a g re g a t m e nja d i le b ih ring a n. Ba ha n d a sa r Se ka m p a d i se b a g a i a g re g a t ka sa r a d a la h lim b a h d a ri ha sil p e ng g iling a n p a d i. Ka re na b e ntuk b utirnya tid a k b e g itu ha lus (± 3 - 4 m m ), d a n b o b o tnya ring a n, p e nyim p a na n lim b a h ini m e m e rluka n te m p a t ya ng lua s. Be to n ring a n se ka m p a d i ha sil p e ne litia n b e rd a sa rka n SK SNI S-04-1989-F ya ng p a ling id e a l untuk kla sifika sika n b a ta b e to n p e ja l m utu III a d a la h va ria si c a m p ura n 40% se ka m ka nd ung a n se m e n 300 kg / m 3 se d a ng ka n untuk m utu IV a d a la h va ria si c a m p ura n 60% se ka m p a d i ka nd ung a n se m e n 350kg / m 3. untuk kla sifika si b a ta b e to n b e rlub a ng m utu III a d a la h va ria si c a m p ura n 40% se ka m ka nd ung a n se m e n 300 kg / m 3 se d a ng ka n untuk m utu IV a d a la h va ria si c a m p ura n 805 se ka m p a d i ka nd ung a n se m e n 300 kg / m 3. m e nurut SNI 023-3449-3449-1994 d a n Sa tya rno 2004 va ria si c a m p ura n b e to n ring a n ya ng p a ling id e a l untuk struktur sa ng a nt ring a n se b a g a i iso la si m a up un untuk no n struktur a d a la h c a m p ura n 80% se ka m ka nd ung a n se m e n 250kg / m 3. Pe ne litia n m e ng e na i b e to n ring a n d e ng a n c a m p ura n se ka m p a d i te la h d ila kuka n o le h Litb a ng Pe rm ukim a n p a d a ta hun 1999 d e ng a n c a m p ura n se m e n d a n se ka m p a d i ya ng m e ng ha silka n kua t te ka n se b e sa r

4 – 5 MPa d a n d im a nfa a tka n untuk p a ne l d ind ing ukura n 240 x 50 x 2,5 c m . Pa d a Ta b e l 2 d a p a t d iliha t ha sil p e ne litia n Yulia nto , I, 2005, Pe rila ku m e ka nik b e to n ring a n se ka m p a d i d e ng a n ka nd ung a n se m e n p o rtla nd . a . Sifa t-sifa t te knis

Ke m a m p ua n untuk m e na ha n kua t te ka n te rb e sa r d a ri b e to n ring a n d e ng a n c a m p ura n se ka m p a d i d i d a p a t p a d a p e rb a nd ing a n va ria si c a m p ura n.

b . Ap lika si

Se p e rti ha lnya d e ng a n Ba ta fo a m ya ng b o b o tnya ya ng ring a n, Ba ta ko Se ka m Pa d i d a p a t d ia p lika sika n se b a g a i b a ha n p a sa ng a n ko nstruksi d ind ing . Ke untung a n-ke untung a n ya ng d a p a t d id a p a t p a d a a p lika si ko nstruksi te rse b ut d ia ta s a d a la h :

• Le b ih m ud a h d a la m ha l

p e ng a ng kuta n d a n p e m a sa ng a n.

• Da p a t le b ih he m a t p a d a b ia ya

struktur se p e rti fo nd a si, ko lo m , d a n b a lo k.

• Sa ng a t c o c o k d ig una ka n p a d a

d a e ra h p e rta nia n ya ng m e m p unya i p e rm a sa la ha n lim b a h se ka m p a d i se hing g a se ka lig us d a p a t m e ng a ta si m a sa la h lim b a h d e ng a n m e m a nfa a tka nnya se b a g a i b a ha n b a ng una n

• Ka re na b e ra t struktur b e rkura ng ,

m a ka b e b a n g e m p a ya ng b e ke rja jug a a ka n le b ih ke c il se hing g a struktur d iha ra p ka n a ka n le b ih a m a n d a n sa ng a t c o c o k untuk p e rum a ha n d i d a e ra h g e m p a .

Ta b e l 2. Va ria si c a m p ura n b e to n se ka m p a d i d a n kua t te ka n re ra ta

Va ria si ka nd ung a n

se m e n ( kg / m 3 )

Pe rb a nd ing a n vo lum e

b a ha n

Kua t te ka n re ra ta ( MPa )

Pa sir Se ka m Dire nd a m Td k d ire nd a m

250 300 350 100 % 80 % 60 % 40% 20 % 0 % 100 % 80 % 60 % 40% 20 % 0 % 100 % 80 % 60 % 40% 20 % 0 % 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % 6,75 3,70 2,17 1,56 0,69 1,99 11,88 5,93 4,59 2,34 1,70 1,87 15, 70 9.25 5,77 3,07 1,89 1,82 6,03 4,07 2,66 1,63 1,41 2,20 11,07 6,07 4,87 2,45 2,07 1,95 12,76 8.01 6,28 3,18 2,26 1,82

Sum b e r : Yulia nto , I, 2005, Pe rila ku m e ka nik b e to n ring a n se ka m p a d i d e ng a n ka nd ung a n se m e n p o rtla nd

G a m b a r. 10 Ba ta ko d a ri limb a h se ka m p a d i

Ta b e l 3. Va ria si c a m p ura n se rb uk ka yu d e ng a n b e ra t b e to n d a n kua t te ka n b e to n se rb uk ka yu

Se rb uk ka yu 20% 40% 60% 80% 100%

Be ra t b e to n (Kg ) 1785 1278 1051 918 712

Kua t te ka n (MPa ) 9,669 2, 065 1,645 0,741 0,212

Sum b e r : Ha rya ni, S, 2004

• Ba ta ko se rb uk ka yu

Pe ng e rtia n se rb uk g e rg a ji ka yu a d a la h p o to ng a n a ta u p e c a ha n ka yu b e rukura n ke c il d a ri ha sil c a c a ha n a ta u ha nc ura n ka yu d e ng a n m e ng g una ka n p e nc a c a h, p e nye rut, kila h p e ng ha nc ur d a n la in-la in . Ba ha n d a sa r Se rb uk ka yu se b a g a i a g re g a t ka sa r, m e nurut Jo e so e f (1979) d a ri ya ng d ie ksp lo ita si itu kira -kira ha nya 50 % ya ng d a p a t d im a nfa a tka n d a n d ia ng kut ke te m p a t p e ng g e rg a jia n, se d a ng ya ng 50 % b e rup a b a ta ng -b a ta ng b e ng ko k a ta u b a g ia n-b a g ia n p e c a h ya ng p a d a um um nya d iting g a lka n d ihuta n.

De m ikia n p a d a b e rup a sisi (a fva l)

ya ng p e m a nfa a ta nnya m a sih sa ng a t te rb a ta s. Me nurut Anwa r (1986) re nd e m e n p e ng g e rg a jia n um um nya m a sih re nd a h ya itu 40 - 50 %, se d a ng p a d a ind ustri p lywo o d sud a h m e nc a p a i 50 - 60 % d e ng a n d e m ikia n se kita r 50 - 60 % p a d a ind ustri p e ng g e rg a jia n d a n 40 - 50 % p a d a

ind ustri p lywo o d te ntunya b e rup a lim b a h. Je nis lim b a h te rse b ut a d a la h se rb uk g e rg a jia n, lim b a h vinir, p o to ng a n vinir, p o to ng a n ujung ka yu d a n la in-la in. Ha sil p e ne litia n Untuk va ria si 0%, 20%, 40%, 60%, 80%, d a n 100% se rb uk ka yu m e nunjuka n se p e rti ta b e l 3.

a . Sifa t-sifa t te knis

Up a ya ya ng te la h d ila kuka n d a la m m e m a nfa a tka n se rb uk g e rg a ji p a d a ind ustri b a ha n b a ng una n a nta ra la in untuk p e m b ua ta n p a p a n

se m e n (c e me ntb o a rd), p a p a n

p a rtike l (p a rtic le b o a rd), d a n m o rta r

ring a n. Me nurut kurd i (1987) ke untung a n ya ng d ip e ro le h d e ng a n m e m a nfa a tka n b a ha n te rse b ut a d a la h :

• Me m iliki b e ra t ya ng re la tif ring a n

se hing g a sa ng a t c o c o k d ig una ka n untuk b a ng una n b e rting ka t ting g i .

• Me m iliki d a ya ha nta r p a na s d a n

• Me m p unya i sifa t iso la si d a n a kustik ya ng b a ik se hing g a b a ha n ini c o c o k untuk ke d a p sua ra .

•Re la tif le b ih la m a te rha d a p

se ra ng a n ra ya p d a n ja m ur d ib a nd ing ka n d e ng a n p a p a n ka yu, ka re na se la in b e rfung si se b a g a i p e re ka t p a sta se m e n jug a b e rfung si se b a g a i p e lind ung (iso la to r) d a n p e ng a we t se rb uk g e rg a ji d a ri p e ng a ruh ling kung a n ya ng m e rusa k .

•Mud a h d ip o to ng a ta u d ig e rg a ji .

b . Ap lika si

se b a g a i b a ha n p a sa ng a n ko nstruksi d ind ing . Ke untung a n-ke untung a n ya ng d a p a t d id a p a t p a d a a p lika si ko nstruksi te rse b ut d ia ta s a d a la h se b a g a i b e rikut :

• Le b ih m ud a h d a la m ha l

p e ng a ng kuta n d a n p e m a sa ng a n.

• Da p a t le b ih he m a t p a d a b ia ya

struktur se p e rti fo nd a si, ko lo m , d a n b a lo k.

• Sa ng a t c o c o k d ig una ka n p a d a

d a e ra h ind ustri ke huta na n d e ng a n p e rm a sa la ha n lim b a h sisa p e ng g e rg a jia n se hing g a se ka lig us d a p a t m e ng a ta si m a sa la h lim b a h d e ng a n m e m a nfa a tka nnya se b a g a i b a ha n b a ng una n

• Ka re na b e ra t struktur b e rkura ng ,

m a ka b e b a n g e m p a ya ng b e ke rja jug a a ka n le b ih ke c il se hing g a struktur d iha ra p ka n a ka n le b ih a m a n d a n sa ng a t c o c o k untuk p e rum a ha n d i d a e ra h g e m p a .

• Pla stik

Tug a s Akhir m a ha siswa S1 Te knik Sip il UG M (Wa sir Ra him , 2000) Pe ng a ruh p e ng g una a n lim b a h p la stik ke ra s se b a g a i c a m p ura n a g re g a t ka sa r p a d a ho t ro lle d a sp ha lt (HRA) b e rd a sa rka n sifa t-sifa t m a rsha ll.

Pe ne litia n ya ng te la h d ila kuka n o le h De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , Puslitb a ng ja la n d a n je m b a ta n (Tjitjik Wa sia h Suro so , 2005) te nta ng

p e ng e m b a ng a n p e m a nfa a ta n

lim b a h p la stik d e ng a n je nis LDPE (Lo w

De nsity Po lye thyle n) se p e rti ka nto ng p la stik b e la nja , b o to l d a n g e la s a ir

m ine ra l, b iji p la stik ha sil lim b a h, d ll.

untuk m e ning ka tka n m utu a sp a l / c a m p ura n b e ra sp a l. C a m p ura n b e ra sp a l ya ng d ita m b a h d e ng a n p la stik ini te rm a suk a sp a l p o lym e r je nis Pla sto m e r (b e rsifa t p la stis). Ha sil p e ne litia n te rse b ut m e m b uktika n b a hwa b a ik p e ng g una a n p la stik m utu ting g i a ta up un m utu re nd a h ya ng m e rup a ka n p ro d uk b ua ng a n (sisa ) d a ri p a b rik p o lim e r te la h d a p a t m e ning ka tka n m utu a sp a l d a n m utu c a m p ura n b e ra sp a l. Be rd a sa rka n p e ne litia n ya ng b e rjud ul

“ Me ning ka tka n Mutu Asp a l/C a mp ura n Be ra sp a l De ng a n

Me me nfa a tka n Pla stik Mutu Re nd a h”

m e nunjuka n b a hwa d e ng a n m e na m b a hka n 3% p la stik m utu ting g i te rha d a p b e ra t a sp a l p e n 60 d a n se kita r 3 – 4% p la stik d e ng a n m utu ya ng re nd a h a ka n m e ning ka tka n m utu a sp a l. Ha l ini d ita nd a i d e ng a n na iknya nila i titik le m b e k a sp a l d a ri

se m ula 49o_{C m e nja d i 57 – 59}o_{C . Se la in}

itu, d e ng a n p e na m b a ha n b a ha n p la stik (p o lim e r) ke d a la m a sp a l d a p a t m e na ikka n sta b ilita s d ina m is d a ri 1050 linta sa n/ m e nit m e nja d i 2739-3937 linta sa n/ m e nit.

(Muha m m a d Irva n Nur Sid iq Z d a n Yusrie Risna nd a R, 2008), m a ha siswa Po lite knik Ne g e ri Ba nd ung , m e m b ua t Tug a s Akhir d e ng a n jud ul

“ Pe ma nfa a ta n Limb a h Pla stik Ya ng Te la h Dig iling Se b a g a i Ba ha n C a mp ura n Asp a l Be to n (LASTO N)”. Je nis p la stik ya ng d ig una ka n se b a g a i b a ha n c a m p ura n a sp a l a d a la h p la stik

LDPE (Lo w De nsity Po lye thyle n) je nis

p la sto m e r ya itu ka nto ng p la stik ya ng sud a h tid a k te rp a ka i (lim b a h) se te la h m e la lui p ro se s p e m b e rsiha n d a n p e ng e ring a n se rta p e m o to ng a n m e nja d i ukura n ya ng le b ih ke c il. Ha sil

ya ng d ip e ro le h d e ng a n p e na m b a ha n 3% lim b a h p la stik d a p a t m e ning ka tka n nila i titik le m b e k, p e ne tra si a sp a l d a n d a p a t m e ning ka tka n sta b ilita s m a rsha ll, flo w

d a n Ma rsha ll Q uo tie nt.

• Pa p e rc re te (b e to n d a ri ke rta s b e ka s) Ke rta s a d a la h b a ha n ya ng tip is d a n ra ta , ya ng d iha silka n d e ng a n ko m p re si se ra t ya ng b e ra sa l d a ri p ulp . Untuk d a p a t d ikla sifika sika n se b a g a i ke rta s ya ng se b e na rnya m a ka le m b a ra n-le m b a ra n tip is te rse b ut

ha rus d ib ua t d a ri se ra t (fib e r) ya ng

m a sing -m a sing se ra tnya m e rup a ka n unit ya ng te rp isa h. Se ra t ya ng d ig una ka n b ia sa nya a d a la h a la m i, d a n m e ng a nd ung se lulo sa d a n he m ise lulo sa .

C a m p ura n a nta ra se m e n, p a sir d a n ke rta s d a ur ula ng ke rta s d a p a t d ig una ka n untuk m e m b ua t b e to n, d a n d a p a t d ig una ka n se b a g a i m a te ria l untuk p e m b a ng una n g e d ung . Pe ne litia n m e ng e na i

p a p e rc re te ya ng p e rna h d ila kuka n a nta ra la in o le h So lb e rg (2002), m e la kuka n p e ne litia n te rha d a p

p a p e rc re te d a la m b e ntuk b a tu b a ta . Ha sil p e ng ujia n kua t te ka n p a d a p e ne litia n ini m e nc a p a i 260 p si (1,79 MPa ) d a n b e ra t b e to n m a suk p a d a ka te g o ri b e to n ring a n. Ha sil p e ne litia n

p a p e rc re te ini m e m p unya i ke le b iha n a nta ra la in :

a . Tid a k b e rub a h b e ntuk se la m a

p ro se s p e ng e ring a n d a n ta ha n d a la m b e rb a g a i ting ka t te m p e ra tur.

b . Tid a k m ud a h p e c a h d a n re ta k jika

d ip a ku.

c . Me m p unya i nila i insula si ya ng

ting g i ya itu 2,5 p e r inc hi.

d . Tid a k m ud a h te rb a ka r ya ng

te rg a ntung p a d a jum la h se m e n, ya itu se m a kin b a nya k se m e n se m a kin ta ha n te rha d a p a p i.

e . Mud a h d ic e ta k, untuk

p e m b ua ta n b e to n ring a n.

f. Ta ha n te rha d a p g a ng g ua n

b ina ta ng p e ng e ra t d a n se ra ng g a .

Ke kura ng a n d a ri p a p e rc re te ha sil

p e ne litia n ini a d a la h ting g inya se ra p a n a ir ka re na p o ro sita s ya ng ting g i d a n a ka n luna k d a n te rja d i p e nuruna n kua lita s b e to n a p a b ila b e ra d a d id a la m ta na h d a la m wa ktu ya ng c ukup la m a . Mujiyo no (2004), te la h m e la kuka n p e ne litia n te rha d a p p e rila ku m e ka nik

p a p e rc re te da ri se m e n, ke rta s ko ra n d a n p a sir, d e ng a n b a ha n d a sa r 1 se m e n : 2 b ub ur ke rta s.

Ta b e l 4 Ha sil kua t te ka n b e rb a g a i va ria si vo lum e c a m p ura n

p a p e rc re te d e ng a n ko m p o sisi d a sa r 1 se m e n : 2 ke rta s (Mujiyo no 2004)

4. Ke sim p ula n

• Da la m m e m inim a lka n tim b una n

sa m p a h, p e ng e lo la a n sa m p a h d im ula i d a ri sum b e rnya d e ng a n ke g ia ta n p e m isa ha n sa m p a h.

• Siste m p e ng e lo la a n sa m p a h

swa ke lo la se p e rti Dusun Sukuna n d a p a t d ite ra p ka n untuk m e na ng g ula ng i sa m p a h rum a h ta ng g a .

• Sa m p a h tid a k a ka n m e rug ika n jika

d ike lo la d e ng a n c a ra ya ng b a ik d a n b e na r se rta d a p a t m e nja d i sum b e r p e ng ha sila n.

• De ng a n m e m a nfa a tka n Te kno lo g i

te p a t g una , m a ka ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h, se p e rti sa m p a h styro fo a m , se ka m p a d i, ke rta s, p la stik d a n se rb uk ka yu d a p a t d ija d ika n se b a g a i a lte rna tif b a ha n b a ng una n.

• Be b e ra p a b a ha n b a ng una n ya ng

te rb ua t d a ri ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h, se p e rti sa m p a h styro fo a m , se ka m p a d i, ke rta s, p la stik d a n se rb uk ka yu sud a h te ruji ke le b iha nnya , b a ik se c a ra fisik m a up un m e ka nik d a ri p e ne litia n p e ne litia n ya ng te la h d ila kuka n o le h m a ha siswa Unive rsita s G a d ja h Ma d a .

5. Da fta r Pusta ka

G una rto . A., 2008, Pe ma nfa a ta n Limb a h Ke rta s Ko ra n Untuk Pe mb ua ta n Pa ne l Pa p e rc re te

Te sis, Pro g ra m Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Lukito , 1999, Pe ma nfa a ta n Ab u Se ka m

Se b a g a i Ma te ria l Untuk Me ning ka tka n Kua t Te ka n

Be to n, Te sis, Pro g ra m

Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Mujiyo no , 2004, Pe rila ku Me ka nik

Pa p e rc re te Da ri Se me n, Ke rta s d a n Pa sir, De ng a n Ba ha n Da sa r 1 Se me n : 2 Bub uk Ke rta s, Tug a s Akhir Jurusa n

Te knik Sip il Unive rsita s G a d ja h Ma d a Yo g ya ka rta , ta hun 2004

Musa na , 2006, Pe ma nfa a ta n Limb a h

Styro fo a m Se b a g a i Ba ha n C a mp ura n Be to n Ring a n De ng a n Se me n PC C 250, 300, 350 kg /m3_{, Te sis, Pro g ra m}

Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Sa tya rno . I, 2004, Pe ng g una a n Se me n

Putih untuk Be to n Styro a fo m

Ring a n (BATAFO AM),

Pe ne litia n La b Ba ha n Ko nstruksi Te knik Sip il, Unive rsita s G a d ja h Ma d a .

Susi Ha riya ni, 2006, Pe ma nfa a ta n Se rb uk

G e rg a jia n Ka yu Ja ti Untuk Kuse n Be to n, Te sis, Pro g ra m Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Sho m a ya ji, 1995, C ivil Eng ine ring

Ma te ria ls, Ind ia n Institut Te c hno lo g y, Ne w Je rse y, USA

So lb e rg , G o rd o n., 2004, Build ing with

Pa p e rc re te a nd Pa p e r Ad o b e ; A Re vo lutio na ry Ne w Wa y to Build Yo ur O wn Ho me fo r Ne xt

to No thing,

w w w .p a p e rc re te .c o m

Tjitjik Wa sia h Suro so , Pe ng e mb a ng a n

Pe ma nfa a ta n Limb a h Pla stik d e ng a n je nis LDPE,

De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , Puslitb a ng ja la n d a n je m b a ta n (2005)

Tjo kro d im uljo , K., 2004, “Te kno lo g i

Be to n” , Na firi, Yo g ya ka rta . Wib o wo , A., Dja ja wina ta , D.T., 2007,

Pe na ng a na n Sa mp a h Pe rko ta a n Te rp a d u.

Yulia nto , I, 2005, Pe rila ku me ka nik b e to n

ring a n se ka m p a d i d e ng a n ka nd ung a n se me n p o rtla nd, Te sis, Pa sc a Sa rja na Unive rsita s G a d ja h Ma d a

se hub ung a n d e ng a n p e na m b a ha n Styro fo a m ya ng d ip a ka i. Na m un b e rb e d a d e ng a n kua t te ka n d a n b e ra t je nis, b a ta sa n kua t le ntur untuk b e to n ring a n b e lum a d a ke te ntua nnya . Untuk itu b e sa rnya b a ta sa n p e rse nta se Styro fo a m ya ng a ka n d ig una ka n ha rus d ite ntuka n sa ja d e ng a n b e sa rnya m inim um kua t le ntur ya ng d ip e rluka n.

b . Ap lika si

Ka re na b o b o tnya ya ng ring a n, m a ka Ba ta fo a m ini sa ng a t c o c o k untuk d ia p lika sika n se b a g a i b a ha n p a sa ng a n ko nstruksi d ind ing . Ke untung a n- ke untung a n ya ng d a p a t d id a p a t p a d a a p lika si ko nstruksi te rse b ut d ia ta s a d a la h :

• Le b ih m ud a h d a la m ha l

p e ng a ng kuta n d a n p e m a sa ng a n. • Da p a t le b ih he m a t p a d a b ia ya

struktur se p e rti fo nd a si, ko lo m , d a n b a lo k.

• Sa ng a t c o c o k d ig una ka n p a d a d a e ra h ya ng tid a k te rd a p a t p a sir se p e rti d i Ka lim a nta n.

Ka re na b e ra t struktur b e rkura ng , m a ka b e b a n g e m p a ya ng b e ke rja jug a a ka n le b ih ke c il se hing g a struktur d iha ra p ka n a ka n le b ih a m a n d a n sa ng a t c o c o k untuk p e rum a ha n d i d a e ra h g e m p a .

G a m b a r 9. Ba ta ko d a ri styro fo a m d a n b a ta d a ri styro fo a m p ro d uk Ds. Sukuna n

•Ba ta ko se ka p p a d i

Pe ng e rtia n Se ka m b ia sa nya m e rup a ka n b a ha n b ua ng a n, d a n p e m b ua ng a nnya se ring m e nja d i

m a sa la h. C a ra ya ng b ia sa d ip e rg una ka n untuk m e m b ua ng se ka m a d a la h d e ng a n m e m b a ka rnya d i te m p a t te rb uka . Pe m a nfa a ta n se ka m p a d i d a p a t d ila kuka n untuk p e m b ua ta n b a ta b e to n d e ng a n se m e n se b a g a i p e re ka t d a n p a sir se b a g a i p e ng ua t. Se ka m p a d i d a la m ha l ini b e rfung si se b a g a i a g re g a t ka sa r,m e m p unya i b e ra t je nis se b e sa r 0,75 d a n b e ra t sa tua n se b e sa r 752 kg / m 3 (w w w .re a d e .c o m , 2007), se hing g a a p a b ila d ija d ika n b e to n m a ka b e ra t je nis b e to n a ka n b e rkura ng ka re na b o b o t a g re g a t m e nja d i le b ih ring a n. Ba ha n d a sa r Se ka m p a d i se b a g a i a g re g a t ka sa r a d a la h lim b a h d a ri ha sil p e ng g iling a n p a d i. Ka re na b e ntuk b utirnya tid a k b e g itu ha lus (± 3 - 4 m m ), d a n b o b o tnya ring a n, p e nyim p a na n lim b a h ini m e m e rluka n te m p a t ya ng lua s. Be to n ring a n se ka m p a d i ha sil p e ne litia n b e rd a sa rka n SK SNI S-04-1989-F ya ng p a ling id e a l untuk kla sifika sika n b a ta b e to n p e ja l m utu III a d a la h va ria si c a m p ura n 40% se ka m ka nd ung a n se m e n 300 kg / m 3 se d a ng ka n untuk m utu IV a d a la h va ria si c a m p ura n 60% se ka m p a d i ka nd ung a n se m e n 350kg / m 3. untuk kla sifika si b a ta b e to n b e rlub a ng m utu III a d a la h va ria si c a m p ura n 40% se ka m ka nd ung a n se m e n 300 kg / m 3 se d a ng ka n untuk m utu IV a d a la h va ria si c a m p ura n 805 se ka m p a d i ka nd ung a n se m e n 300 kg / m 3. m e nurut SNI 023-3449-3449-1994 d a n Sa tya rno 2004 va ria si c a m p ura n b e to n ring a n ya ng p a ling id e a l untuk struktur sa ng a nt ring a n se b a g a i iso la si m a up un untuk no n struktur a d a la h c a m p ura n 80% se ka m ka nd ung a n se m e n 250kg / m 3. Pe ne litia n m e ng e na i b e to n ring a n d e ng a n c a m p ura n se ka m p a d i te la h d ila kuka n o le h Litb a ng Pe rm ukim a n p a d a ta hun 1999 d e ng a n c a m p ura n se m e n d a n se ka m p a d i ya ng m e ng ha silka n kua t te ka n se b e sa r

4 – 5 MPa d a n d im a nfa a tka n untuk p a ne l d ind ing ukura n 240 x 50 x 2,5 c m . Pa d a Ta b e l 2 d a p a t d iliha t ha sil p e ne litia n Yulia nto , I, 2005, Pe rila ku m e ka nik b e to n ring a n se ka m p a d i d e ng a n ka nd ung a n se m e n p o rtla nd . a . Sifa t-sifa t te knis

Ke m a m p ua n untuk m e na ha n kua t te ka n te rb e sa r d a ri b e to n ring a n d e ng a n c a m p ura n se ka m p a d i d i d a p a t p a d a p e rb a nd ing a n va ria si c a m p ura n.

b . Ap lika si

Se p e rti ha lnya d e ng a n Ba ta fo a m ya ng b o b o tnya ya ng ring a n, Ba ta ko Se ka m Pa d i d a p a t d ia p lika sika n se b a g a i b a ha n p a sa ng a n ko nstruksi d ind ing . Ke untung a n-ke untung a n ya ng d a p a t d id a p a t p a d a a p lika si ko nstruksi te rse b ut d ia ta s a d a la h :

• Le b ih m ud a h d a la m ha l

p e ng a ng kuta n d a n p e m a sa ng a n. • Da p a t le b ih he m a t p a d a b ia ya

struktur se p e rti fo nd a si, ko lo m , d a n b a lo k.

• Sa ng a t c o c o k d ig una ka n p a d a d a e ra h p e rta nia n ya ng m e m p unya i p e rm a sa la ha n lim b a h se ka m p a d i se hing g a se ka lig us d a p a t m e ng a ta si m a sa la h lim b a h d e ng a n m e m a nfa a tka nnya se b a g a i b a ha n b a ng una n

• Ka re na b e ra t struktur b e rkura ng , m a ka b e b a n g e m p a ya ng b e ke rja jug a a ka n le b ih ke c il se hing g a struktur d iha ra p ka n a ka n le b ih a m a n d a n sa ng a t c o c o k untuk p e rum a ha n d i d a e ra h g e m p a .

Ta b e l 2. Va ria si c a m p ura n b e to n se ka m p a d i d a n kua t te ka n re ra ta

Va ria si ka nd ung a n

se m e n ( kg / m 3 )

Pe rb a nd ing a n vo lum e

b a ha n

Kua t te ka n re ra ta ( MPa )

Pa sir Se ka m Dire nd a m Td k d ire nd a m

250

300

350

100 % 80 % 60 % 40% 20 % 0 % 100 %

80 % 60 % 40% 20 % 0 % 100 %

80 % 60 % 40% 20 % 0 %

0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 %

0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 %

0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 %

6,75 3,70 2,17 1,56 0,69 1,99 11,88

5,93 4,59 2,34 1,70 1,87 15, 70

9.25 5,77 3,07 1,89 1,82

6,03 4,07 2,66 1,63 1,41 2,20 11,07

6,07 4,87 2,45 2,07 1,95 12,76

8.01 6,28 3,18 2,26 1,82

Sum b e r : Yulia nto , I, 2005, Pe rila ku m e ka nik b e to n ring a n se ka m p a d i d e ng a n ka nd ung a n se m e n p o rtla nd

G a m b a r. 10 Ba ta ko d a ri limb a h se ka m p a d i

Ta b e l 3. Va ria si c a m p ura n se rb uk ka yu d e ng a n b e ra t b e to n d a n kua t te ka n b e to n se rb uk ka yu

Se rb uk ka yu 20% 40% 60% 80% 100%

Be ra t b e to n (Kg ) 1785 1278 1051 918 712

Kua t te ka n (MPa ) 9,669 2, 065 1,645 0,741 0,212

Sum b e r : Ha rya ni, S, 2004

• Ba ta ko se rb uk ka yu

Pe ng e rtia n se rb uk g e rg a ji ka yu a d a la h p o to ng a n a ta u p e c a ha n ka yu b e rukura n ke c il d a ri ha sil c a c a ha n a ta u ha nc ura n ka yu d e ng a n m e ng g una ka n p e nc a c a h, p e nye rut, kila h p e ng ha nc ur d a n la in-la in . Ba ha n d a sa r Se rb uk ka yu se b a g a i a g re g a t ka sa r, m e nurut Jo e so e f (1979) d a ri ya ng d ie ksp lo ita si itu kira -kira ha nya 50 % ya ng d a p a t d im a nfa a tka n d a n d ia ng kut ke te m p a t p e ng g e rg a jia n, se d a ng ya ng 50 % b e rup a b a ta ng -b a ta ng b e ng ko k a ta u b a g ia n-b a g ia n p e c a h ya ng p a d a um um nya d iting g a lka n d ihuta n. De m ikia n p a d a b e rup a sisi (a fva l) ya ng p e m a nfa a ta nnya m a sih sa ng a t te rb a ta s. Me nurut Anwa r (1986) re nd e m e n p e ng g e rg a jia n um um nya m a sih re nd a h ya itu 40 - 50 %, se d a ng p a d a ind ustri p lywo o d sud a h m e nc a p a i 50 - 60 % d e ng a n d e m ikia n se kita r 50 - 60 % p a d a ind ustri p e ng g e rg a jia n d a n 40 - 50 % p a d a

ind ustri p lywo o d te ntunya b e rup a lim b a h. Je nis lim b a h te rse b ut a d a la h se rb uk g e rg a jia n, lim b a h vinir, p o to ng a n vinir, p o to ng a n ujung ka yu d a n la in-la in. Ha sil p e ne litia n Untuk va ria si 0%, 20%, 40%, 60%, 80%, d a n 100% se rb uk ka yu m e nunjuka n se p e rti ta b e l 3.

a . Sifa t-sifa t te knis

Up a ya ya ng te la h d ila kuka n d a la m m e m a nfa a tka n se rb uk g e rg a ji p a d a ind ustri b a ha n b a ng una n a nta ra la in untuk p e m b ua ta n p a p a n se m e n (c e me ntb o a rd), p a p a n p a rtike l (p a rtic le b o a rd), d a n m o rta r ring a n. Me nurut kurd i (1987) ke untung a n ya ng d ip e ro le h d e ng a n m e m a nfa a tka n b a ha n te rse b ut a d a la h :

• Me m iliki b e ra t ya ng re la tif ring a n se hing g a sa ng a t c o c o k d ig una ka n untuk b a ng una n b e rting ka t ting g i .

• Me m iliki d a ya ha nta r p a na s d a n listrik ya ng re la tif re nd a h .

• Me m p unya i sifa t iso la si d a n a kustik ya ng b a ik se hing g a b a ha n ini c o c o k untuk ke d a p sua ra . •Re la tif le b ih la m a te rha d a p

se ra ng a n ra ya p d a n ja m ur d ib a nd ing ka n d e ng a n p a p a n ka yu, ka re na se la in b e rfung si se b a g a i p e re ka t p a sta se m e n jug a b e rfung si se b a g a i p e lind ung (iso la to r) d a n p e ng a we t se rb uk g e rg a ji d a ri p e ng a ruh ling kung a n ya ng m e rusa k .

•Mud a h d ip o to ng a ta u d ig e rg a ji . b . Ap lika si

se b a g a i b a ha n p a sa ng a n ko nstruksi d ind ing . Ke untung a n-ke untung a n ya ng d a p a t d id a p a t p a d a a p lika si ko nstruksi te rse b ut d ia ta s a d a la h se b a g a i b e rikut :

• Le b ih m ud a h d a la m ha l

p e ng a ng kuta n d a n p e m a sa ng a n. • Da p a t le b ih he m a t p a d a b ia ya

struktur se p e rti fo nd a si, ko lo m , d a n b a lo k.

• Sa ng a t c o c o k d ig una ka n p a d a d a e ra h ind ustri ke huta na n d e ng a n p e rm a sa la ha n lim b a h sisa p e ng g e rg a jia n se hing g a se ka lig us d a p a t m e ng a ta si m a sa la h lim b a h d e ng a n m e m a nfa a tka nnya se b a g a i b a ha n b a ng una n

• Ka re na b e ra t struktur b e rkura ng , m a ka b e b a n g e m p a ya ng b e ke rja jug a a ka n le b ih ke c il se hing g a struktur d iha ra p ka n a ka n le b ih a m a n d a n sa ng a t c o c o k untuk p e rum a ha n d i d a e ra h g e m p a .

• Pla stik

Tug a s Akhir m a ha siswa S1 Te knik Sip il UG M (Wa sir Ra him , 2000) Pe ng a ruh p e ng g una a n lim b a h p la stik ke ra s se b a g a i c a m p ura n a g re g a t ka sa r p a d a ho t ro lle d a sp ha lt (HRA) b e rd a sa rka n sifa t-sifa t m a rsha ll.

Pe ne litia n ya ng te la h d ila kuka n o le h De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , Puslitb a ng ja la n d a n je m b a ta n (Tjitjik Wa sia h Suro so , 2005) te nta ng

p e ng e m b a ng a n p e m a nfa a ta n lim b a h p la stik d e ng a n je nis LDPE (Lo w

De nsity Po lye thyle n) se p e rti ka nto ng

p la stik b e la nja , b o to l d a n g e la s a ir m ine ra l, b iji p la stik ha sil lim b a h, d ll.

untuk m e ning ka tka n m utu a sp a l / c a m p ura n b e ra sp a l. C a m p ura n b e ra sp a l ya ng d ita m b a h d e ng a n p la stik ini te rm a suk a sp a l p o lym e r je nis Pla sto m e r (b e rsifa t p la stis). Ha sil p e ne litia n te rse b ut m e m b uktika n b a hwa b a ik p e ng g una a n p la stik m utu ting g i a ta up un m utu re nd a h ya ng m e rup a ka n p ro d uk b ua ng a n (sisa ) d a ri p a b rik p o lim e r te la h d a p a t m e ning ka tka n m utu a sp a l d a n m utu c a m p ura n b e ra sp a l. Be rd a sa rka n p e ne litia n ya ng b e rjud ul

“ Me ning ka tka n Mutu Asp a l/C a mp ura n Be ra sp a l De ng a n

Me me nfa a tka n Pla stik Mutu Re nd a h”

m e nunjuka n b a hwa d e ng a n m e na m b a hka n 3% p la stik m utu ting g i te rha d a p b e ra t a sp a l p e n 60 d a n se kita r 3 – 4% p la stik d e ng a n m utu ya ng re nd a h a ka n m e ning ka tka n m utu a sp a l. Ha l ini d ita nd a i d e ng a n na iknya nila i titik le m b e k a sp a l d a ri se m ula 49o_{C m e nja d i 57 – 59}o_{C . Se la in}

itu, d e ng a n p e na m b a ha n b a ha n p la stik (p o lim e r) ke d a la m a sp a l d a p a t m e na ikka n sta b ilita s d ina m is d a ri 1050 linta sa n/ m e nit m e nja d i 2739-3937 linta sa n/ m e nit.

(Muha m m a d Irva n Nur Sid iq Z d a n Yusrie Risna nd a R, 2008), m a ha siswa Po lite knik Ne g e ri Ba nd ung , m e m b ua t Tug a s Akhir d e ng a n jud ul

“ Pe ma nfa a ta n Limb a h Pla stik Ya ng Te la h Dig iling Se b a g a i Ba ha n

C a mp ura n Asp a l Be to n (LASTO N)”.

Je nis p la stik ya ng d ig una ka n se b a g a i b a ha n c a m p ura n a sp a l a d a la h p la stik LDPE (Lo w De nsity Po lye thyle n) je nis p la sto m e r ya itu ka nto ng p la stik ya ng sud a h tid a k te rp a ka i (lim b a h) se te la h m e la lui p ro se s p e m b e rsiha n d a n p e ng e ring a n se rta p e m o to ng a n m e nja d i ukura n ya ng le b ih ke c il. Ha sil

ya ng d ip e ro le h d e ng a n p e na m b a ha n 3% lim b a h p la stik d a p a t m e ning ka tka n nila i titik le m b e k, p e ne tra si a sp a l d a n d a p a t m e ning ka tka n sta b ilita s m a rsha ll, flo w d a n Ma rsha ll Q uo tie nt.

• Pa p e rc re te (b e to n d a ri ke rta s b e ka s)

Ke rta s a d a la h b a ha n ya ng tip is d a n ra ta , ya ng d iha silka n d e ng a n ko m p re si se ra t ya ng b e ra sa l d a ri p ulp . Untuk d a p a t d ikla sifika sika n se b a g a i ke rta s ya ng se b e na rnya m a ka le m b a ra n-le m b a ra n tip is te rse b ut ha rus d ib ua t d a ri se ra t (fib e r) ya ng m a sing -m a sing se ra tnya m e rup a ka n unit ya ng te rp isa h. Se ra t ya ng d ig una ka n b ia sa nya a d a la h a la m i, d a n m e ng a nd ung se lulo sa d a n he m ise lulo sa .

C a m p ura n a nta ra se m e n, p a sir d a n ke rta s d a ur ula ng ke rta s d a p a t d ig una ka n untuk m e m b ua t b e to n, d a n d a p a t d ig una ka n se b a g a i m a te ria l untuk p e m b a ng una n g e d ung . Pe ne litia n m e ng e na i

p a p e rc re te ya ng p e rna h d ila kuka n

a nta ra la in o le h So lb e rg (2002), m e la kuka n p e ne litia n te rha d a p

p a p e rc re te d a la m b e ntuk b a tu b a ta .

Ha sil p e ng ujia n kua t te ka n p a d a p e ne litia n ini m e nc a p a i 260 p si (1,79 MPa ) d a n b e ra t b e to n m a suk p a d a ka te g o ri b e to n ring a n. Ha sil p e ne litia n

p a p e rc re te ini m e m p unya i ke le b iha n

a nta ra la in :

a . Tid a k b e rub a h b e ntuk se la m a p ro se s p e ng e ring a n d a n ta ha n d a la m b e rb a g a i ting ka t te m p e ra tur.

b . Tid a k m ud a h p e c a h d a n re ta k jika d ip a ku.

c . Me m p unya i nila i insula si ya ng ting g i ya itu 2,5 p e r inc hi.

d . Tid a k m ud a h te rb a ka r ya ng te rg a ntung p a d a jum la h se m e n, ya itu se m a kin b a nya k se m e n se m a kin ta ha n te rha d a p a p i.

e . Mud a h d ic e ta k, untuk

p e m b ua ta n b e to n ring a n.

f. Ta ha n te rha d a p g a ng g ua n b ina ta ng p e ng e ra t d a n se ra ng g a .

Ke kura ng a n d a ri p a p e rc re te ha sil p e ne litia n ini a d a la h ting g inya se ra p a n a ir ka re na p o ro sita s ya ng ting g i d a n a ka n luna k d a n te rja d i p e nuruna n kua lita s b e to n a p a b ila b e ra d a d id a la m ta na h d a la m wa ktu ya ng c ukup la m a . Mujiyo no (2004), te la h m e la kuka n p e ne litia n te rha d a p p e rila ku m e ka nik

p a p e rc re te da ri se m e n, ke rta s ko ra n

d a n p a sir, d e ng a n b a ha n d a sa r 1 se m e n : 2 b ub ur ke rta s.

Ta b e l 4 Ha sil kua t te ka n b e rb a g a i va ria si vo lum e c a m p ura n

p a p e rc re te d e ng a n ko m p o sisi d a sa r 1 se m e n : 2 ke rta s

4. Ke sim p ula n

• Da la m m e m inim a lka n tim b una n sa m p a h, p e ng e lo la a n sa m p a h d im ula i d a ri sum b e rnya d e ng a n ke g ia ta n p e m isa ha n sa m p a h.

• Siste m p e ng e lo la a n sa m p a h

swa ke lo la se p e rti Dusun Sukuna n d a p a t d ite ra p ka n untuk m e na ng g ula ng i sa m p a h rum a h ta ng g a .

• Sa m p a h tid a k a ka n m e rug ika n jika d ike lo la d e ng a n c a ra ya ng b a ik d a n b e na r se rta d a p a t m e nja d i sum b e r p e ng ha sila n.

• De ng a n m e m a nfa a tka n Te kno lo g i te p a t g una , m a ka ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h, se p e rti sa m p a h styro fo a m , se ka m p a d i, ke rta s, p la stik d a n se rb uk ka yu d a p a t d ija d ika n se b a g a i a lte rna tif b a ha n b a ng una n.

• Be b e ra p a b a ha n b a ng una n ya ng te rb ua t d a ri ha sil p e ng e lo la a n sa m p a h, se p e rti sa m p a h styro fo a m , se ka m p a d i, ke rta s, p la stik d a n se rb uk ka yu sud a h te ruji ke le b iha nnya , b a ik se c a ra fisik m a up un m e ka nik d a ri p e ne litia n p e ne litia n ya ng te la h d ila kuka n o le h m a ha siswa Unive rsita s G a d ja h Ma d a .

5. Da fta r Pusta ka

G una rto . A., 2008, Pe ma nfa a ta n Limb a h Ke rta s Ko ra n Untuk Pe mb ua ta n Pa ne l Pa p e rc re te

Te sis, Pro g ra m Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Lukito , 1999, Pe ma nfa a ta n Ab u Se ka m Se b a g a i Ma te ria l Untuk Me ning ka tka n Kua t Te ka n

Be to n, Te sis, Pro g ra m

Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Mujiyo no , 2004, Pe rila ku Me ka nik Pa p e rc re te Da ri Se me n, Ke rta s d a n Pa sir, De ng a n Ba ha n Da sa r 1 Se me n : 2 Bub uk

Ke rta s, Tug a s Akhir Jurusa n

Te knik Sip il Unive rsita s G a d ja h Ma d a Yo g ya ka rta , ta hun 2004 Musa na , 2006, Pe ma nfa a ta n Limb a h

Styro fo a m Se b a g a i Ba ha n C a mp ura n Be to n Ring a n De ng a n Se me n PC C 250, 300,

350 kg /m3_{, Te sis, Pro g ra m}

Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Sa tya rno . I, 2004, Pe ng g una a n Se me n Putih untuk Be to n Styro a fo m

Ring a n (BATAFO AM),

Pe ne litia n La b Ba ha n Ko nstruksi Te knik Sip il, Unive rsita s G a d ja h Ma d a .

Susi Ha riya ni, 2006, Pe ma nfa a ta n Se rb uk G e rg a jia n Ka yu Ja ti Untuk

Kuse n Be to n, Te sis, Pro g ra m

Pa sc a sa rja na , Unive rsita s G a d ja h Ma d a , Yo g ya ka rta .

Sho m a ya ji, 1995, C ivil Eng ine ring

Ma te ria ls, Ind ia n Institut

Te c hno lo g y, Ne w Je rse y, USA So lb e rg , G o rd o n., 2004, Build ing with

Pa p e rc re te a nd Pa p e r Ad o b e ; A Re vo lutio na ry Ne w Wa y to Build Yo ur O wn Ho me fo r Ne xt

to No thing,

w w w .p a p e rc re te .c o m

Tjitjik Wa sia h Suro so , Pe ng e mb a ng a n Pe ma nfa a ta n Limb a h Pla stik d e ng a n je nis LDPE,

De p a rte m e n Pe ke rja a n Um um , Puslitb a ng ja la n d a n je m b a ta n (2005)

Tjo kro d im uljo , K., 2004, “Te kno lo g i

Be to n” , Na firi, Yo g ya ka rta .

Wib o wo , A., Dja ja wina ta , D.T., 2007,

Pe na ng a na n Sa mp a h

Pe rko ta a n Te rp a d u.

Yulia nto , I, 2005, Pe rila ku me ka nik b e to n ring a n se ka m p a d i d e ng a n

ka nd ung a n se me n p o rtla nd,

Te sis, Pa sc a Sa rja na Unive rsita s G a d ja h Ma d a