Kebudayaan - Universitas Negeri Padang Repository

KEBUDAYAAN

.

Oleh

.

-

,,

- I _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

t

Drs. Mazzia Luth, M S

FAKULTAS PENDIDIKAN ILMU PENGETAHUAN SOSIAL ( P I P S )
INSTITUT KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN ( IKIP) PADANG
1994

!\4IL It< IJPT P5RPL'STAKAAEI

IKtP

PADANG

-------.

KATA PENGANTAR

Buku i n i d i s u s u n t e r u t a m a d i s e b a b k a n o l e h kesuitaran yang d i a l a m i
p e n u l i s dalam m e n c a r i buku. dalam b i d a n g ilmu a n t r o p o l o g i yang khusus
membahas t e n t a n g s e l u k beluk yang berhubungan dengan konsep kebudayaa n s e c a r a umum, dalam r a n g k a k e l a n c a r a n k u l i a h d i F a k u l t a s P e n d i d i k a n
Ilmu Pengetahuan S o s i a l IKIP Padang. M a t a k u l i a h Dasar-dasar Antropok--.
l o g i s e j a k t a h u n ajaran 1993/1994 t e l a h d i j a d i k a n mataltuliah f a k u l t a s
yang d i b i n a o l e h sebuah t i m yang t e r d i r i d a r i empat orang s t a f penga-

jar yang d i k e t u a i o l e h P r o f . M a r d j a n i Martamin.
Untuk memenuhi kebutuhan yang arnat mendesak maka p e n u l i s s e b a g a i
s a l a h s a t u d a r i a n g g o t a t i m pembina dalam m a t a k u l i a h t e r s e b u t d i b e r i kan tanggung jawab d a n t u g a s o l e h k e t u a t i m untuk menyusun sebuah buku

yang khusus membahas t e n t a n g Pokok Bahasan mengenai konsep Kebudayaan.
Adapun i s i buku i n i d i b a g i . ke dalam e n p a t b a g i a n merupakan Sub Pokok Bahasan. Bab I. . . Y s ~ a ~ . u l ~ n . h ~ i c a rt ea nkt a nng ( 1 ) P e n g e r t i a n Kons e p Kebudayaan, ( 2 ) Isi Kebudayaan,

( 3 ) Uu J ud Ke budayaan, ( 4 ) Kerangka

KebuMy~mi-;~sh.,(.5J
~ ~ e b u d a y a adan
n Peradaban. Bab I1 S i s t e n Nilai Budaya
membahas.tentang ( 1 ) P e n g e r t i a n Konsep Nilai Budaya, ( 2 ) Kerangda Kluckhohn,

( 3 ) Adat d a n Hukun Adat, d& ( 4 ) P a r t i s i p a s i Kebudayaan.

I n t e g r a s i Kebudayaan membahas tentang ( 1 ) Pikiran K o l e k t i f
Unsur-unsur Ke budayaan,

(5)

,

Bab I11


(2)'. P u n g s i

(3.) ~ o k u sKebudayaan,
( 4 ) E t o s Ke budayaan d a n

K e p r i b a d i a n Umun. T e r a k h i r Bab I V K e t e r t i n g g a l a n Kebudayaan membi-

c a r a k a n (1 ) P e n g e r t i a n Konsep K e t e r t i n g g a l a n Kebudayaan, dan ( 2 ) Penyebab K e t e r t i n g g a l a n Kebudayaan.
M a t e r i buku i n i t e n t u saja jauh d a r i sempurna s e p e r t i k a t a p e p a t a h
t i a d a g a d i n g yang t a k r e t a k . L e b i h - l e b i h l a g i p e w e l e s a i a n b u i u i n i d i lakukan dalam waktu yang r e l a t i f s i n g k a t d a n mendesak. Olen s e b a b i t u
demi kesempurnaan buku i n i d i masa yang a k a n d a t a n g , p e n u l i s berpenghar a p a n s u d i kirany:a:.:pa.ra':

pembaca yang budiman memberikan sumbangan p i -

k i r a n berupa k r i t i k yang b e r s i f a t membangun. A t a s p e r h a t i a n d a r i s i d a n g
pembaca, maka p e n u l i s dengan i n i mengucapkan banyak t e r i m a k a s i h .

!i
i


P a d a n g
Penulis

,

1 5 Mei 1994

D A F T A R

I S 1

H A m

.............................................
DAkTIAR IS1
.............................................
BAB I PENDAHULUAN ............................................
1 . P e g e r t i a n Konsep Kebudayaan ........................
2 . Isi Kebudayaan ......................................

3 . Wujud Kebudayaan ...................................
4 . Kerangka Kebudayaan .................................
5 . Kebudayaan dan Peradaban ...........................
BAB I1 SISTEM N I L B I BUDAYA ...................................
1 . P e n g e r t i a n Konsep N i l a i Budaya .....................
2 . Kerangka Kluckhohn .................................
3 . Adat dan Hukum Adat ................................
4 . P a r t i s i p a s i Kebudayaan .............................
BAB 111 INTECRASI KEBUDAYAAN .................................
1 . Pikiran K o l e k t i f ...................................
2 . Fungsi Unsur-unsur Kebudayaan ......................
3 . Fokus Kebudayaan ...................................
4 . E t o s Kebudayaan ....................................
5 . K e p r i b a d i a n Umum ...................................
BAB I V KETERTINGCALAN KEBUDAYAMI .............................
1 . P e n g e r t i a n Konsep K e t e r t i n g g a l a n Kebudayaan ........
2 . Penyebab K e t e r t i n g g a l e n Kebudayaan .................

KATA ENGANTAR


ii
iii

1. PENGERTIAN KONSEP KEBUDAYAAN

Kata kebudayaan b e r a s a l d a r i b a h a s a S a n s k e r t a y a i t u buddhayah bent u k jamak d a r i buddhi yang b e r a r t i b u d i a t a u a k a l . Dalam b a h a s a I n g g r i s
u n t u k kebudayaan a d a l a h c u l t u r e , b e r a s a l d a r i k a t a L a t i n c u l t u r a s e b a g a i
k a t a benda d a n s e b a g a i k a t a k e r j a a d a l a h c o l e r e d a n c o l o . K a t a t e r s e b u t
mempunyai a r t i mengolah t a n a h a t a u b e r c o c o k tanam a t a u b e r t a n i . D a r i si+
n i kernudian berkembang a r t i n y a s e b a g a i s e g a l a d a y a upaya manusia-.&tuk
mengolah t a n a h d a n mengubah wajah alam. H a l i t u jelas s e k a l i d e r g a n pe~ a k a i a ns e c a r a l u a s konsep budidaya d a n k u l t u r j a r i n g a n s e b a g a i t e k n i k

~en~emban~biakaii'varitas
tumbuhan aan'hewan-'aalam'bidane'
pertatiiaii daii'peternak~.'~al%
b a h s a ' B e l a n d a ' k e b d a y a a n i?u'disebut'cuifu~~dan'da'l&
bahasa' Jerman' d i s e b u t k u l tlJr'. Da'lah- bahasa' I n d o n e s i a d i k e ~ al d a dua rna-

isticam i s t i l a h yang d i p a k a i y a i t u kebudayazn d a n budaya. ~ e t a dalam
~ i

l a h Antropologi-budaya kedua i s t i l a h i t u t i d a k d i b e d a k a n , k a t a budaya hanya merupakan s i n g k a t a n saja d a r i kata kebudayaan. Demikianlah uinpamanya
i s t i l a h Budaya Jawa merupakan s i n g k a t a n d a r i Kebudayaan J a w a . ' T e t a p i har u s juga d i i n g a t bahwa a d a t e r d a p a t p e r b e d a a n a r t i kebudayaan s e b a g a i kons e p d a n . kebudayaan s e b a g a i i s t i l a h dalam k e h i d u p a n s e h a r i - h a r i

. Kebudayaan

s e b a g a i i s t i l a h banyak muncul dalam media massa b a i k c e t a k maupun e l e k t o rLk rnisalnya i s t i l a h budaya k o r u p s i , budaya m a l u , , budaya b e r s i h , buciaya
p a t u h , budaya ABS (asal bspak senang) d a n s e b a g a i n y a . Kebudayaan a t a u bud a y a : . s e b a @ i . : i s t i l a h ...b e r a r i i f r e k u e c s i g e j a l 3 - g e j a l a s o s i a l t e r t e n t u cend e r u n g meningkat jumlahnya a t a u h a r u s d i t i n g k a t k a n jumlahnjra, s e h i n g g a
rnenjadi k e b i a s a a n . Adalah s a n g a t b e r b e d a s e k a l i k a t a k e % i s y a a n

sebagai se-

buah konsep dalam b i d a n g ilmu t e r t e n t u m i s a l n y a i l m u a n t r o p o l o g i s e p e r t i
yang a k a n d i b a h a s s e l a n j u t n y a dalam buku i n i .
Konsep kebudayaan pertama k a l i muncul d a n d i p e r g u n a k a n d a l a n banasa
Jerman dalam buku k a r a n g a n b e s a r o l e h G.E.Klemm,
I",ensc'nkeit. jra*

Allgemeine C u l t u r g e s d i c h t e

d i t e r b i t k a n t a h u n 1843, yang s a n g a t b e s a r pengaruhnya


t e r h a d a p penyebaran p e n g e r t i a n kebudayaan dalam a r t i y a n g modern. D i t a n g a n
Klemm dan p e n u l i s - p e n u l i s Jerman

l a i n t e n t a n g s e j a r a h m a t rnanusia,

k a t a k u l t u r a t a u kebudayaan menperoleh a r t i t i n g k a t k e n a j u a n y a i t u t i n g k a t
p e n g e r j a a n a t a u p e n g o l a h a n yang d i c a p a i manusia pada s u a t u k e t i k a d a l a n

p e r j a l a n a n s e j a r a h mat rnanusia. S e l a n j u t n y a o l e h E.B.Tyloz

pengertian

kebudayaan i n i s e c a r a p e r l a h a n - l a h a n rnasuk. ke d n n i a .yadg berb&hasa Ingg e r i s . ( . ~ n ~ l b - ~ a ; x o nT) e. n t a w a r t i kebudayaan i t u s e n d i r i s a n p a i k i n i be-

lum a d a k e s e p a k a t a n d e f i n i s i yang t e l a h d i s e t u j u i o l e h p a r a p a k a r , t e r utama s e k a l i pakar a n t r o p o l o g i . Adalah s a n g a t s u l i t s e k a l i memberikan
b a t a s a n kebudayaan, o l e h k a r e n a r u a n g l i n g k u p kebudayaan b e g i t u l u a s ,
sehingga sebuah d e f i n i s i t a k sanggup memberikan p e n g e r t i a n yang d a p a t
dicakup dalam beberapa k a l i m a t saja. Oleh s e b a b i t u t i d a k l a h m e x h e r a n k a n j i k a t e r d a p a t banyak s e k a l i d e f i n i s i kebudayaan yang dikemukakan or a n g s e s u a i dengan s u d u t pandangan masing-masing b e r d a s a r k a n . s e l e r s : a t a u
l a t a r b e l a k a n g d i s i p l i n -ilmu yang d i k u a s a i o l e h o r a n- g- yang bersangkutan.

Banyak s e k a l i d e f i n i s i t e n t a n g kebudayaan d i a j u k a n o l e h p a r a .

'

"

pakar d i bidang a n t r o p o l o g i , s o s i o l o g i , p s i k o l o g i , f i l s a f a t dan la.

in-lain.

.

~.L'Z.iKfoeber.dan Clyde Kluckhbhn pernah mengumpulkan semua

d e f i n i s i kebudayaan yang dikemukakan o r a n g s e c a r a t e r t u l i s , dalam
buku mereka yeng b e r j u d u l C u l t u r e ,
D e f i n i t i o n s (1952).

A


~ r i t ' i c a lReview

of C o n s e ~ t s

T e r n y a t a sampai t a h u n 1950 a d a 179 buah d e f i n i s i

m e n g e ~ a ikebudayaan yang pernah d i t e r b i t k a n . . S e m u a d e f i n i s i yang d i kmpulkan i t u d i o l a s a t a u d i a n a l i a i s o l e h mereka berdua, d i c q i l a - .
tarbelakangnya, p r i n s i p dan i n t i n y a l a l u d i k l a s i f i k a s i k a n . Dalarn buku i t u s e b a g a i h a s i l a n a l i s i s d a r i semua d e f i n i s i yang t e l a h dikumpulkan i t u rnereka rnengemukakan bahwa
. . semua d e f i n i s i t e n t a n g kebudayaan d a p a t d i k l a s i f i k a s i a n ke dalam t u j u h k a t e g o r i a t a u golongan, s e p e r t i berikut i n i :
1 ) Golongan d e f i n i s i . . y a n g Znag>.yang menekankan d a n m e r i n c i i s i pen g e r t i a n kebudayaan. Kebanyakan d & i p e n u l i s d e f i n i s i i t u menekankan k e n y a t a a n bahwa kebudayaan i t u a d a l a h s u a t u k e s e l u r u h a n
y a w kornpleks, t e r d i r i d a r i unsur-unsur yang berbeda.

2 ) Golongan k e d u a , ~ , d e f i n i s i yang menekankan s e j a r a h kebudayaan. Ke'

budayaan d i s i n i dipandang s e b a g a i w a r i s a n s o s i a l a t a u t r a d i s i .

3 ) Golongan ke t i g a , d e f i n i s i yang menekankan s e g i k e b u d a y m yang'
b e r s i f a t norma t i f

. Kebudayaan dianggap s e b a g a i c a r a ,


'

a t u r a n dan

j a l a n h i d u p manusia. Masuk golongan i n i juga a d a l a h d e f i n i s i yang
menekankan c i t a - c i t a ,

n i l a i - n i l a i dan p e r i l a k u .

4 ) G o l o w a n keempat a d a l a h d e f i n i s i kebudayaan dengan pendekatan
-;psikologi. Kebudayaan dianggap s e b a g a i penyesuaian manusia dengan lingkungan. Dalam golongan i n i dimasukkan juga d e f i n i s i

yang menekankan t e n t a n g p e r b u a t a n b e l a j a r dan pembiasaan.

5)

Golongan kelima a d a l a h d e f i n i s i - d e f i n i s i yang l e b i h b e r s i f a t
s t r u k t u r yang membicarakan p o l a - p o l a dan o r g a n i s a s i kebudayaan.

6 ) Golongan keenam a d a l a h d e f i n i s i - d e f i n i s i yang m e l i h a t kebudayaa n s e b a g a i h a s i l p e r b u a t a n a t a u k e c e r d a s a n manusia. Dalam golongan ' i n i dimasukkan juga d e f i n i b i yang. menekankin p i k i i a n p i k i r a n dan 'lambang-lambang.

Def i n i s i 0swalt.'misa1nya mengang-

gap kebudayaan s e b a g a i yang membedakan manusia d a r i hewan.

7)

Colongan k e t u j u h a d a l a h d e f i n i s i - d e f i n i s i yang t i d a k lengkap
dan t i d a k d a p a t dipertimbangkan, dikesampingkan saja.

Hasil a n a l i s i s A.L.Kr.oeber

dan C.Kluckhohn membukti3&n bagaima-

na banyak a s p e k d a n ' u n s u r p e n g e r t i a n kebuaayaan i t u . Adalah t a k dapat
d i p u n g k i r i bahwa blam kebudayaan i t u t e r d a p a t banyak f u n g s i , aspek,
dan unsur. Bahwa dalam kebudayaan ada f u n g s i n o r m a t i f , a d a aspek s t r u k -

t u r , ada aspek p s i k o l o g i . D i samping i t u benar juga bahwa kebudayaan

-.*I

t e r j a d i d a r i berbagai unsur, kebudayaan merupakan w a r i s a n s o s i a l , kebudayaan merupakan h a s i l d a r i p a d a p e r b u a t a n b e l a j a r d a n l a i n - l a i n .

0-

l e h sebab i t u t i d a k mengherankan k a l a u p a r a p e n u l i s i t u masing-aasing
merumuskan d e f i n i s i kebudayaan i t u l e b i h d a r i s a t u , t e t a p i beberapa
def i n i s i yang s a n g a t berbeda-beda.

I t u membuktikan bahwa mereka sadax

bahwa kebudayaan i t u d a p a t d i t i n j a u d a r i b e r b a g a i s e g i , sehingga t i d a k
.. - - def i n-i s i d
. a. p
. a t mencakup
-.
.kese_lq.uhannva.
s a t upun

hbnurut Xoent j a r a n i n g r a t (1 983 : 181) bahwa kebudayaan mempun y a i dua p e n g e r t i a n , y a i t u dalam p e n g e r t i a n s e h a r i - h a r i a t a u d i s e b u t juga dalam' p e n g e r t i a n sempit dan d a l m p e n g e r t i a n l k s .
.

.

..

- .--

. .

..

-

.

,

.

.

jugs p e n g e r t i a n . t e r b a t a s ,

indah

maka kebudayaan a d a l a h

..

'-

.

..
.

-

~-

.-

___, d i s e b u t I.'.
hal-hal Y G ~

1) 'Da$&mnrpengertian -sempit a t a u p e n g e r t i a n . s e . h a r i - h a r i

'

-

--.

bentuk s e n i . s e b a g a i h a s i 1 , c i p t a a n m n ~ s i a ,s e ~ e r t i

s e n i b a n m a n , s e n i rupa, s e n i s u a r a , seni-musik, kesusasteraan
dan lain;l&ih.' J a d i kebudayaan dalam p e n g e r t i a n s e m p i t , terba7:-

tas hanya pada kesenian saja.

.

-

..

.-

..

. ..
. .

.

..

.

.

.

.

.

2 ) D a l a m p e n g e r t i a n l u a s , menurut:;cidfiniai a n t r o p o l o g i maka kebu-

.

,

dayaan d i a r t i k a n s e b a g a i :"Keseluruhan s i s t e m ' g a g a s a n , t i n d a k a n
dan h a s i l k a r y a manusia dalam rangka kehidupan masyarakat yang
d i j a d i k a n m i l i k d i r i manusia dengan bela-ja_ral'.
.

--.

-.

Menurut C..A van Peursen ( 1976 : 1 0

-

-. - - . _ ..

.

- .

..

.

12 ) bahwa a d a dua penger-

t i a n kebudayaan :

1 ) Dewasa i n i kebudayaan d i a r t i k a n s e b a g a i manif e s t a s i kehidupan
s e t i a p orang d a n s e t i a p kelompok orang. Kebudayaan..rne.liputi seg a l a p e r b u a t a n manusia, s e p e r i i misalnya c a r a i a menghayati kekematian dan,membuat upacara-upacara untuk menyambut p e r i s t i w a
i t u ; demikian juga mengenai k e l a h i r a n , s e k s u a l i t a s , c a r a - c a r a
mengolah makanan, sopan s a n t u n waktu makan, p e r t a n i a n p e r t b u r u a n ,

cara.ia membuat alat-alat, b a l a pecah pakaian, c a r a - c a r a untuk
menghiasi rumah dan badannya. I t u semua termasuk kebudayaan, s e p e r t i juga k e s e n i a n , ilmu pengetahuan dan agama.
2 ) Dulu k a t a llKebudayaanll d i a r t i k a n s e b a g a i sebuah k a t a bends, k i n i
l e b i h s e b a g a i sebuah k a t a k e r j a . Kebudayaan bukan l a g i pertma-;:.tama sebuah k o l e k s i barang-barang kebudayaan.Kihi kebudayaan
t e r u t a m a dihubungkan dengan k e g i a t a n manusia,yang membuat alat-

a l a t dan s e n j a t a - s e n j a t a ,

dengan t a t a upacara t a r i a n - t a r i a n dan

mantera-mantera yang menenteramkan. Memang, d a l a n p e n g e r t i a n ke-..:
budayaan yang termasuk t r a d i s i t e r s e b u t bukanlah s u a t u yang dap a t d i r u b a h ; t r a d i s i j u s t r u diperpadukan dengan aneka ragam p e r buatan manusia dan d i a n g k a t dalam keseluruhannya.Jadi,

konsep ke-

budayaan d i p e r l u a s dan'-' d i n a m i s i r . Irma h i d u p k i t a yang makin
c e p a t t e n t u s a j a mempengaruhi perubahan t e r s e b u t .

..

2. IS1 KEBUDAYAAN.
Untuk rnenganalisis kebudayaan manusia ataupun i s i kebudayaan suat u masyarakat t e r t e n t u menurut Koent j a r a n i n g r a t (1 985 : 101) sebaiknya
dipergunakan konsep iuIsur-unsur kebudayaan u n i v e r s a l , y a i t u unsur-un-.
yqng
. -.- a .d a d a i s ? s e m w k_ebudayaan d l s e l u r u h dunia. Konsep t e r s e b u t

-"

/

pada &lanya

-

.

-'L

.?-

P

4

-

dikembangkan o l e h B.Malinowski dan kemudian o l e h G.P.Mur-

dock dan C,Kluckhohn. Adapun unsur-unsur kebudayaan yang b e r s i f a t univ e r s a l t e r s e b u t a d a l a h : (1) bahasa, ( 2 ) s i s t e m t e k n o l o g i , ( 3 ) s i s t e m
ekonomi,
ke s e n i a n

(4) o r g a n i s a s i s o s i a l , ( 5 ) s i s t e m pengetahuan, (6) r e l i g i , ( 7 )

.

S e t i a p u n s u r kebudayaan t e r s e b u t d a p a t t e r b a g i l a g i ke dalam uns u r - u n s u r yang l e b i h k e c i l y a i t u sub-sub unsur. S e l a n j u t n y a sub-sub
unsur unsur t e r s e b u t dapat t e r b a g i l a g i ke dalam bagian-bagian

i..

yang l e -

b i h k e c $ l - a t a l - y a & ~ ~ k B c i Seomng
l.
sarjana a n t r o p o l o g i yaqg t e r k e n a l
bernarm Ralph L i n t o n yan&.dik&ip - # . o e n t j e a n i n g r a t

(19 83 :208) men ja-

barkan konsep unsur-unsur kebudayaan i t u hanya sampai empat k a l i a t a u
empat t a h a p y a i t u (1) c u l t u r a l a c t i v i t i e s , ( 2 ) c o m p l e ~ s ,.;;(3)traits dan
(4)iterns. Mengapa penjabarannya sampai ernpat t a h a p saja ? Hal i t u d i s e -.:.' b

babkan o l e h karena pada t a h a p yang keempat t e r s e b u t masih b e r s i f a t univ e r s a l , sedangkan pada tahap-.tahap s e l a n j u t n y a yang l e b i h k e c i l s i f a t
u n i v e r s a l t e r s e b u t sudah t i d a k a d a lagi.
Ambillah contoh o r g a n i s a s i s o s i a l s e b a g a i s e b p h unsur yang b e r s i -

fat u n i v e r s a l , d a p a t t e r b a g i dalam b e r b a g a i subunsur y a i t u :~isiernkeke4
r a b a t a n , s i s t e m p e l a p i s a n s o s i a l , s i s t e m pimpinan, s i s t e m p o l i t i k dan
l a i n - l a i n . Sistem k e k e r a b a t a n seb&ai s a l a h s a t u subunsur kebudayaan dari t a h a p kedua d a p a t t e r b a g i l a g i ke dalam beberapa sub-subunsur pada
t a h a p k e t i g a y a i t u perkawinan, pewarisan, tolong-menolong a n t a r k e r a b a t ,
dan sebagainya. S.elanjutnya perkawinan s e b w a i unsur d a r i s i s t e m kekerab a t a n d a p a t t e r b a g i l a g i ke dalam unsur-unsur jrane; l e b i h k e c i l pada t a hap keempat, t e r d i r i d a r i pembayaran perkawinan, p e s t a perkawinan, a d a t
menetap sesudah n i k a h , h a r t a perkawinan

, perceraian

dan sebagainya.

33.

.

l a n j u t n y a pembayaran perkawinan k a l a u d i b a g i lagi dalam unsur-.msur yang
l e b i h k e c i l s e b a g a i t a h a p kelima d a p a t menjadi unsur-unsur pembayarul ,;
perkawinan dengan emas, t a n a h , t e r n a k , benda-benda keramat, s e l a n j u t n y a
upacara penyerahan m a s kawin, u p a c a n pertu-laran h a r t a p e n g a t i n dan sebagainya. Pada t a h a p yang kelima i n i s i f a t n y a yang u n i v e r s a l sudah h i l a w .

Sampai pada t a h a p empat y a i t u pembayaran perkawinan s i f a t n y a masih
u n i v e r s a l , o l e h k a r e n a pada masyarakat apapun juga d i d u n i a mengen a l adanya pernbayaran perkawinan dalam s i s t e m perkawinan. T e t a p i pad a t a h a p lima y a i t u a p a bentuk d a r i pembayaran perkawinan i t u , sifatt i d a k u n i v e r s a l o l e h k a r e n a dalam kenyataannya ada pembayaran peskawiridri dengan t e r n a k , rnisalnya pada masyarakat S i b e r u t ( ~ e n t a w a i ) ,N i -

as dan I r i a n J a y a j e n i s t e r n a k t e r s e b u t a d a l a h b a b i . T e t a p i pada mas y a r a k a t d a r i beberapa suku bangsa d i A f r i k a t e r n a k t e r s e b u t bukan bab i melainkan s a p i . D i samping i t u a d a p u l a masyarakat d i mana pembayar-

an perkawinan i t u dalam bentuk emas,

dan sebagainya.

Arnbil contoh l a i n l a g i ..ge.bagai,::.unsur kebudayaan yang b e r s i f a t u n i v e r s a l y a i t u s i s t e m ekonorni d a p a t t e r d i r i d a r i unsur-unsur p e r t a n i a n ,
perdagangan, p e t e r n a k a n , perkebunan, kehutanan dan l a i n - l a i n .

Pertanian

s e b a g a i unsur d a r i sistern ekonomi d a p a t d i b a g i l a g i . k e dalarn unsur-un--';

sur pengolahan t a n a h , i r i g a s i , pengawetan h a s i l p e r t a n i a n , penyirnpanan,
pemasaran dan s e b a g a i n y a . Pengolahan t a n a h s e b a g a i u n s u r . d a r i p e r t a n i a n
d a p a t d i b a g i lagi ke dalarn unsur-unsur tanarnari pangan, h o r t i k u l t u r a , t a -

narnan k e r a s , rnekanisasi, sistern pengendalian hama dan sebagainya. b
narnan pangan s e b a g a i unsur d a r i peneolahan t a n a h masih b e r s i f a t u n i v e r -

sal k a r e n a d i mana saja d i d u n i a i n i sernua masyarakat d a r i b e r b a g a i kebudayaan mengenal tanaman pangan. Narnun pada t a h a p s e l a n j u t n y a k a l a u t a naman pangan dibagi.i.;lagi ke dalam ur1sus-1u~quryang l e b i h k e c i l maka

.

si.??;
. .

f a t u n i v e r s a l sudah t i d a k a d a l a g i ~ a n a r n spangan d a p a t d i b a g i rnenjadi
.:-.. ,..- * .
.-.
&ur-uniur
bahan pangan p a d i -padian t e r d i r i d a r i b e r a s , gandum , jagung ,

..

b u l g u r dan l a i n - l a i n s e r t a bahan pangan umbi-umbian t e r d i r i d a r i u b i jal a r , singkong, k e n t a n g , k e l a d i a t a u talas dan l a i n - l a i n . D i samping i t u
a d a lagi j e n i s tanaman pangan l a i n s e p e r t i p i s a n g , sagudan buah-buahan.

K i t a rnewetahui bahwa masyarakat d a r i b e r b a e i kebudayaan d i d u n i a
mempunyai j e n i s makanan t e r t e n t u yon$ berbeda d a z i y a n g l a i n . H a l i t u
s a n g a t d i p e n g a r u h i o l e h lingkungan d i m a manusia i t u bertempat t i n g -

-

I

0 .

Masyarakat yang mendiami Kepulauan Malhku dan Kepulauan Mentawai
makanan pokok mereka s e h a r i - h a r i a d a l a h s a g u d i samping umbi-umbian.

Te-

t a p i masyarakat d i pulau-pulau l a i n kebanyakan makanan pokok mereka s e h a r i - h a r i a d a l a h n a s i dengan c a r a bertanam p a d i d i sawah a t a u d i ladang.

D i Eropah makana pokok a d a l a h b e r a s a l d a r i gandum dan kentang. D i t i n j a u
d a r i u n s u r i n i pada t a h a p l i m a , u n s u r u n i v e r s a l sudah h i l a n g .

lYlLl% UP5 PERP"JiAMA!-]!a

tY:P

PILG ANG

3 WJUD. KEBUDAYAAN
9

Kebudayaan d a p a t j u g a d i t i n j a u d a r i s e g i wujudnya y a i t u s e b u a h ist i l a h Sang b e r a s a l d a r i X o e n t j a r a n i n g r a t sedangkan H a r s o j o dalam bukunya
p e w a n t a r A n t r o p o l o ~ i(1988 :1 9 4 ) menyebut u n t u k naksud y a n g sama a d a l a h
aspek-aspek kebuddyaan. Kebudayaan i t u d a p a t d i t i n j a u d a r i t i g a a s p e k at a u t i g a wujud y a i t u :
( 1 ) S i s t e m budaya ( ~ d e a s ) .

.

(2) Sistem s o s i a l ( ~ c t i v i t i e s )

(3)

Benda-benda h a s i l k a r y a manusia ( ~ r t i f a c t s ) .

S i s t em Buday a
Aspek p e r t a m a d a r i kebudayaan a d a l a h berupa s i s t e m budaya y z i t u sistem g a g a s a n y a n g mencakup n i l a i - n i l a i ,
khLsus;.,:.

norma-norma, h u k k .&n. p&r'z'twak'

Gagasan-gagasan a t a u i d e - i d e dalam m a s y a r a k a t s e b a g i a n b e s a r

d i a n u t a n g g o t a m a s y a r a k a t y a n g b e r a d a d a l & alam p i k i r a n manusia s e b a g a i
pendukung kebudayaan. Oleh k a r e n a b e r a d a dalam alam p i k i r a n manusia maka
tempatnya t e n t u saaa d i benak k e p a l a manusia. Gagasan-gagasan i n i s a n g a t
a b s t r a k s e k a l i . Gagasan-gagasan y a n g a d a pada k e p a l a manusia tali a a p a t d i k e t a h u i dengan p a s t i , k e c u a l i k a l a u t e l a h d i t u a n g k a n k e dalam s e b u a h wadah
y a n g n y a t a , b a i k s e c a r a l i s a n m i s a l n y a p i d a t o , maupun s e c a r a i e r t u l i s m i s a l n y a buku. Contoh y a n g s a n g a t bagus a d a l a h gagasan-gagasan y a n g a d a pad a benak k e p a l a s e b a g i a n b e s a r r a k y a t Jerman s e s u d a h P e r a n g Dunia Pertama
fly14

-

1917) d i mana P e r j a n j i a n V e r s a i l l e s t a h u n 1922 s a n g a t memalukan

d a n merugikan Jerrian. Muncul Adolf H i t l e r aengan g a g a s a n J e r m a n i a Raya
dalam bukunya yang t e r k e n a l Mein Kapmf ( 1 9 3 3 ) ~y a n g m e n j a d i d a s a r Nazi.

D i I n d o n e s i a gagasan-gagasan i t u m i s a l n y a s e p e r t i y a n g dixemuxakan o l e h
Bung Karno pada t a n g g a l 1 J u n i 1 9 4 5 dalam p i d a t o d i depan s i d a n g D o k u r i t s u .
Zyunbi T y o o s a k a i dengan a c a r a t u n g g a l Dasar Negara, b e r i s i ga5%san t e n t a n g
P a n c a s i l a s e b a g a i d a s a r n e g a r a y a w a k a n d i d i r i k a n i t u . P a n c a s i l a merupakan
gagasan-gagasan yang h i d u p dalam masyarakat I n d o n e s i a , d i a n u t o l e h s e b a g i a n
b e s a r o l e h bangsa I n d o n e s i a . H a l i t u d i s e b a b k a n o l e h k a r e n a unsur-unsurnya..;
b e r a s a l d a r i kebudayaan s e n d i r i yang h i d u p s e j a k berabad-abad yang l a l u
sebelum I n d o n e s i a mempunyai n e g a r a t a n g g a l 1 7 Agustus

7945. Pada waktu i t u

P a n c a s i l a d a p a t d i k a t a k a n s e b a g a i f i l s a f a t bangsa. Kemudian s e t e l a h Prokl a m a s i Kemerdekaan I n d o n e s i a maka P a n c a s i l a menjadi f i l s a f a t n e g a r a .

D a l a m s i s t e m budaya miika n i l a i - n i l a i s e b a g a i timat p e r t a m a ada-

-

l a n l a y i s a n y a n g p a l i n g a b s t r a k d a n l u a s r u a n g l i n g k u p n y a . S i s t e n bu
d a y a pada t i n g z a t i n i a d a l a h g a g a s a n - g a g a s a n a t a u i d e - i d e y a n g mengk o n s e p s i k a n h a l - h a 1 y a w p a l i n g b e r n i l a i dalam rnasyarakat. Konsepsi

-

k o n s e p s i s e p e r t i i t u b i a s a n y a l u a s d a n k a b u r , b e r a k a r s e c a r a emosional
dalam alam p i ~ i r a nclan k a l b u manusia. T i n g k a t s i s t e m budaya semacam i n i
d i s e b u t s i s t e m n i l a i budaya. Banyak s e k a l i ' h a l - h a 1 y a n g p a l i n g b e r n i l a i
dalam budaya, semua n i l a i - n i l a i i t u membentuk j a r i n g a n y a n g t a k d a p a t

i.

d i p i s a h ~ a ndalam s e b u a h s i s t e m y a i t u s i s t e m budaya. Dalam m a s y a r a k a t
banyak s e k a l i n i l a i - n i l a i y a n g h i d u p ' d a l a m b e r b a g a i s e g i k e h i d u p a n s e l a i n d a r i pada dalam budaya: K i t a m e e e n a l n i l a i - n i l a i a g b a , n i l a i - n i l a i kesehatan',' n i l a ' i - n i l a i ' s o s i a l , n i l a i - n i l a i - . P a n c a s i l a d a n s e b a g a i n y a .

Apakah y a n g dimaksud dengan n i l a i - n i l a i ( v a l u e s ) i t u - ? N i l a i a d a l a h ukura n t e n t a n g b a i k d a n buruk dalam s a t u h a l . Banyak s e k a l i n i l a i - n i l a i i t u
dalam m a s y a r a k a t ; kadang-kadang n i l a i - n i l a i y a n g d i a n u t mengaiami b e n t u r c
a n d i a n t a r a warga masyarakat y a n g mempunyai l a t a r b e l a k a n g kebudayaan
y a n g b e r b e d a , m i s a l n y a o r a n g Jawa dengan o r a n g B a n j a r t e r d a p a t p e r b e d a a n
n i l a i t e n t a n g mandi b e r t e l a n j a n g b u g i l d i s u n g a i . Orang B a n j a r mengangg a p mandi b e r t e l a n j a n g d i s u n g a i a d a l a h b u r u k , s e d a n g k a n o r a n g Jawa t i d a k
demikian. Hal i t u a k a n d a p a t menimbulkan k e r i b u t a n dalam m a s y a r a k a t .
N i l a i - n i l a i dalam kebudayaan mempunyai f u n g s i t e r t e n t u y a i t u untuk
memantapkan a t a u m e n s c a b i l k a n k e b u d a y a a n . ( ~ e o r g eK. F o s t e r 1975:18).

Y'

Per-

b a q a a n , n i l a i - n i l a i i t u dapat aisebabkan o i e h dua f a k t o r y a i t u perbedaan

.

-.-

.

_

I

..

r u a n g d a n waktu. P e r b e d a a n r u a n g m i s a l n y a menimbulkan a d a n y a budaya b a r a t
d a n budaya t i m u r , yang mempunyai n i l a i - n i l a i y a n g b e r b e d a bahkan b e r t e n - .
t a n g a n . Budaya Jawa m i s a l n y a j u g a b e r b e d a dengan budaya Minangkabau dengan
a k i b a t n i i a i - n i l a i y a n g d i a n u t o l e h pendukung kedua kebudayaan i n i juga
berbeda. P e r b e d a a n waktu j u g a menimbulkan p e r b e d a a n n i l a i - n i l a i yang d i a n u t o l e h m a s y a r a k a t . Keadaan i t u l e b i h d i k e n a l dengan i s t i l a h p e r g e s e r a n
n i l a i - n i l a i . Sebuah
--

n i l a i pada waktu d a h u l u mungkin s e k a r a n g t e l a h menga-,

l a m i p e r u b a h a n , m i s a l n y a g o t o n g r o y o n g dalam b i d a n g p e r t a n i a n s e b a g a i n i l a i budaya pada masyarakat-masyaraka t d i I n d o n e s i a s e p e r t i Jawa d a n Minangkabau s e k a r a n g hampir t i d a k a d a lagi. Cotong r o y o n g y a n g s e ~ e r t i t u
d i Minangkabau d i k e n a l dengan i s t i l a h manyarayo b e r a s a l d a r i k a t a d a s a r
s a r a y o b e r a r t i pengerahan t e n a g a k e r j a d i sawah t a n p a pembayaran upah.
S'.".
e k a:',-.-,.>
r a n p maria
a d a o r a n g d i m i n t a b e k e r j a d i sawah a t a u l a d a n g t a n p a d i b a -'., ..
yar upgh k e r j a n y a . Semua h a r u s d i b a y a r k a r e n a j p e r u b a h a n n i l a i - n i l a i .
1~

;I-\!( UPS ~ E R P Y s T A K L \ A ~ ~
.
P!!OANG

Adapun t i n g k a t kedua dalam s i s t e m budaya a d a l a h norfia-norsa,
f a t lebih konkrit d a r i nilai-nilai.

Norrna-norma

bersi-

i t u merupakan n i l a i - n i l a i

budaya yang s u d a h t e r k a i t pada p e r a n a n ( r o l e s ) t e r t e n t u d a r i i n d i v i d u da-

lam m a s y a r a k a t . Pada um&nya d a p a t d i k a t a k a n bahwa rnanusia rnempunyai banyak p e r a n a n dalam m a s y a r a k a t s e s u a i dengan s t s t u s y a n g d i m i l i k i . Adapun
p e r a n yang d i m a i n k a n o l e h i n d i v i d u dalam rnasyarakat s e r i n g k a l i berubahubah menurut r u a n g d a n w a k t u f ~

i p ear a n~
a n membutuK~an norma-norma yang

m e n j a d i p e n u n t u n b a g i t i n g k a h l a k u y a i t u dalam h a 1 memainkan peranannya.
Pada t i a p p e r a n y a n g dimainkan o l e h i n d i v i d u a d a a t u r a n - a t u r a n t e r t e n t u
y a n g h a r u s d i p a t u h i . Oleh k a r e n a i t u jumlah norma-norma j a u n l e b i h banyak
d a r i pada jumlah n i l a i - n i l a i .

Untuk mempertahankan a t a u m e l e s t a r i k a n n i -

l a i - n i l a i d i b u t u n k a n l e b i h banyak norma-norrna.

Norma-norma y a n g a d a da-

lam m a s y a r a k a t , l e b i h - l e b i h l a g i dalam rnasyarakat t r a d i s i o n a l y a n g h i d u p
d i d a e r a h p e r d e s a a n h a r u s h a r u s d i t e g a k k a n s u p a y a keamanan d a n k e t e n t r a m a n
b e r j a l a n mantap, d a n t e r p e l i h a r a keseimbangan dengan alam g a i o . A p a b i l a
norma-norrna d i l a n g g a r maka a k a n t e r j a d i k e t i d a k s e i m b a n g a n dalam masyarakat
d a n h a 1 i t u a k a n d a p a t menimbulkan bencana k a r e n a k u t u k a n r o h - r o h nenek
moyang a t a u dewa-dewa.

Orang melanggar norma-norma dalam m a s y a r a k a t t r a -

d i s i o n a l d i s e b u t k u a l a t ( ~ a w a ) ,k a t u l a h a n ( ~ i n a n g k a b a u ) .
T i n g k a t k e t i g a dalam s i s t e m budaya a d a l a h s i s t e m hukum, b a i k yang t e r t u l i s (undang-undang)

maupun y a n e t i d a k t e r t u l i s ( a d a t d a n hukum a d a t ) .

S i s t e m hukum a d a l a h l e b i h k o n k r i t l a g i d a r i norma-norna,

k a r e n a konsep

s i s t e m hukum , s u d a h d a p a t d i a m a t i semua kompone-komponemya,
k i t a b undang-undang,

misalnya

a d a a p a r a t penegak hukum s e p e r t i , p o l i s i , j a k s a d a n

hakim.*~da t e m p a t t a h a n a n s e p e r t i m o b i l t a h a n a n , rumah t a h a n z n dan s e l pen-

~ a r a .Demikian j u g a h a l n y a dalam s f s t e m hukum y a n g t i d a k t e r t u l i s yang a i s e b u t a d a t d a n hukum a d a t , s u d a h k o n k r i t d a p a t d i a m a t i komponen-komponennya m i s a l n y a a d a k i t a b yang memuat p a s a l - p a s a l s e p e r t i a w i g - a v i g d i B a l i
dicaritumkan dalam 'daun' l o n t a r ' atau"berben't.uk piagam r a j a - r a j a ' a i Jawa.se-'
l a n j u t n y a a p a r a t penegak hukumnya j u g a s u d a h k e l i h a t a n m i s a l n y a k e p a l a

aaat, hakim a d a t , p o l i s i a d a t : ; j a E a b a y a j d i

Jawa.; u r a n g ampek j i n i h (peng-

h u l u , m a n t i , m a l i n d a n d u b a l a n g ) d i Minangkabau. Cedung p e r a d i l a n juga
a a a . b i a s a n y a d i b a l a i a d a t tempat b e r s i d a n g p a r a p e n g u a s a a d a t . Dari s e g i
jumlah maka s i s t e m hukum l e b i h banyak mengatur sernua h a 1 y a w mencakup
k e g i a t a n manusia dalam m a s y a r a k a t . Seaua d i a t u r dalam p a s a l - p a s a l dan sea':;
t i a p p a s a l t e r d i r i l a g i d a r i b e b e r a p a a y a t . Jumlahnya j a u h m e l e b i h i

; . ..

- .;:.a

.

--

norma-norma y a n g menjadi d a s a r n y a .
T i n g k a t keempat d a l a n s i s t e m budaya a d a l a h a t u r a n - a t u r a n 'khusus
yang mengatur t e n t a n g k e g i a t a n - k e g i a t a n yang s a n g a t j e l a s s e r t a t e r b a t a s r u a n g l i n g k u p n y a dalam kehidupan masyarakat. Oleh s e b a b i t u at u r a n - a t u r a n k h u s u s i n i amat k o n k r i t s i f a t n y a dan kebanyakan t e r k a i t
dalam s i s t e m hukum, m i s a l n y a p e r a t u r a n l a l u l i n t a s d i j a l a n r a y a . Ada
a t u r a n - a t u r a n k h u s u s yang t i d a k termasuk k e dalam s i s t e m hu~um,rn*3aL?
nya a t u r a n s o p a n s a n t u n p e r g a u l a n , sopan s a n t u n b e r l a l u l i n t a s d a n s e bagainya.
I s t i l a h s i s t e m budaya ( c u l t u r a l s y s t e m ) dalam bahasa I n d o n e s i a
menurut K o e n t j a r a n i n g r a t , yang p a l i n g t e p a t . a n t k k ' ; w u j u d kebudayaan yang

-

p e r t a n a t e r s e b u t a d a l a h -,
adat

dan a d a t i s t i a d a dalam b e n t u k jamak.

Sistem S o s i a l
Aspek yang kedua d a r i kebudayaan a d a l a h s i s t e m s o s i a l ( s o c i a l s y s t e m )
y a i t u mengenai t i n d a k a n b e r p o l a d a r i manusia i t u s e n d i r i . S i s t e m s o s i a l
t e r d i r i d a r i k e g i a t a n - k e e i a t a n manusia yang b e r i n t e r a k s i a n t a r a s a t u dengan yang l a i n d a r i waktu k e waktu t e r u s menerus, s e l a l u m e n g i k u t i p o l a p o l a t e r t e n t u yang s e l a l u berulang-ulang berdasarkan a d a t p e r i l a k u . Sebagai
icegiatan manusia s e h a r i - h a r i dalam masyarakat maka s i s t e m s o s i a l memang
l e b i h k o n k r i t l a g i k a r e n a d a p a t d i s a k s i k a n dan direkam dengan Kamera,
b a i k f o t o maupun v i d e o . Banyak s e k a l i k e g i a t a n manusia dalam b e r i n t e r a k s i
sesamanya s e t i a p h a r i d i d a s a r k a n pada p o l a - p o l a t i n d a k a n y a n g sama. Kegia t a n manusia d i s e k t o r p e n d i d i k a n m i s a l n y a dalam p r o s e s b e l a j a r mengajar
(PEN),

t e r l i h a t i n t e r a k s i a n t a r a yang mengajar ( d o s e n , g u r u ) d a n yang dia.4.

j a r ( m u r i d , mahasiswa). D a l a m a k t i f i t a s t e r s e b u t t e r l i h a t a d a a o s e n y a n g
memberi k u l i a h dengan metode ceramah, sedangkan mahasiswa mendengar c e r a mah dengan sungguh-sungguh.

Kalau d o s e n t i d a k d a t a n g mungkin k o n d i t e n y a

j e l e k b e r d a s a r k a n p e r a t u r a n yang b e r l a k u . Seandainya a d a mahasiswa yang
membolos l e b i h d a r i 2%

maka menurut p e r a t u r a n , d o s e n berhak menolak ma%..:.

n a s i s. w a yntnkfi-meng&kuti
u j i a n s e l a n j u t n y a . K e g i a t a n l a i n n y a pada a k h i r
! : : . :
. .
.
s e m e s t e r a d a l a h u j i a n s e m e s t e r . Mahasiswa mengikuti u j i a n , s e m e n t a r a dos e n mengawaai p e l a k s a n a a n u j i a n . Kalau kedapatan a d a mahasiswa yang c u r a n g
m e n g i k u t i u j i a n , menurut p e r a t u r a n yang b e r l a k u maka u j i a n n y a d i b a t a l k a n .
Semua a k t i f i t a s t e r s e b u t s e l a l u menurut p o l a - p o l a t i n d a k a n t e r t e n t u s e -

ra b e r u l a n g - u l a n g d a n t e r a tur

.

.,

Benda-benda n a s i l k a r y a manusia
Aspek yang k e t i g a d a r i kebudayaan a d a l a h benda-benda s e b a g a i hasil
k a r y a manusia yang d i b u a t manusia s e j a k d a r i masa lampau sampai rnasa k i n i . Oleh s e b a b i t u benda-benda kebudayaan i t u a d a yang ktino, s e p e r t i bangunan-bangunan c a n d i , k u i l , p i r a m i d a , coloseum, a r c a , keramic, s e n j a t a ,
b a j u b e s i dan l a i n - l a i n .

:

D i samping i t u a d a p u l a benda-benda budaya mo-

d e r n h a s i l t e k n o l o g i maju g e p e r t i teleuisi,radio,komputer, r o b o t , pesa-

w a t r u a n g angkasa d a n l a i n - l a i n .

Semua benda-benda s e b a g a i h a s i l k a r y a

manusia mempunyai s i f a t p a l i n g k o n k r i t , k a r e n a d a p a t d i p e r g u n a k a n dan d i nikrnati o l e h manusia dalam rangka rneningkatkan k e s e j a h t e r a a n n a n u s i a .
K e t i g a a s p e k a t a u wujud kebudayaan i t u dalam k e n y a t a a m y a t i d a k t e r p i s a h a n t a r a yang s a t u dengan yang l a i n , t e t a p i hanya d a p a t dibedakan. Wal a u p u n k e t i g a wujud kebudayaan t i d a k d a p a t d i p i s a h - p i s a h k a n ,

akan t e t a p i

untuk k e p e r l u a n a n a l i s i s kebudayaan, maka k e t i g a wujud a t a u as?ek kebudars ..
yaan p e r l u dibeda-bedakan a n t a r a yang s a t u dengan yang l a i n .
Semua u n s u r kebudayaan a t a u s u b u n s u r kebudayaan sampai pada bagianb a g i a n d a r i sub-subunsur kebudayaan d a p a t d i t i n j a u d a r i t i g a a s p e k kebudayaan, y a i t u d a r i segi s i s t e m budaya, s i s t e m s o s i a l dan benaa-Senaa.

4. KEhANCKA KRBUDAYAAN
J i k a kedua d i m e n s i konsep kebudayaan digabungkan d a n d i l u k i s k a n
dalam s a t u bagan maka a k a n t e r d a p a t s e b u a h k e r a n g k a kebudayaan, yang
d a p a t d i p a k a i s e b a g a i p a n g k a l a n a l i s i s d a r i s e g a l a macam gejala yang
mungkin d a p a t t i m b u l dalam kehidupan. m a s y a r a k a t . A n a l i s i s kebudayaan
d a r i s e g i aspak'nj.a a t a u wujudnya digamharkan dalam l i n g k a r a n t i g a l a p i s
y a i t u s i s t e i n budaya pada b a g i a n dalam d e k a t k e b a g i a n i n t i , s i s t e m s o s i y
a1,pada l a p i s kedua a t a u d i t e n g a h , s e d a n g k a n p a d a l a p i s k e t i g a a n a l a h
kebudayaan f i s i k b e r u p a benda-benda h a s i l k a r y a - m a n u s i a , merupakan bagian paling l u a r d a r i 1ingkaran.tersebut.
A n a l i s i s kebudayaan d a r i s e g i unsur-unsurnya y a n g u n i v e r s a l digamb a r k a n dalam l i n g k a r a n t e r s e b u t dengan cara nembagi l i n g k a r a n k e dalam
t u j u h s e k t o r , d i mana masing-masing s e k t o r melambangkan s a l a h s a t u unsur d a r i k e t u j u h u n s u r yang b e r s i f a t u n i v e r s a l i t ~ Dengan
.
memperhati-

k a n gambar t e r s e b u t a k a n t e r l i h a t bahwa t i a p u n s u r kebudayaan d a p a t d i t i n j a u d a r i t i g a a s p e k a t a u u j u d y a i t u s e b a g a i a s p e k s k s t e m budaya, sist e n s o s i a l d a n kebudayaan materil. Kita a m b i l saja k e s e n i a n m i s a l n y a s e b a g a i s a l a h s a t u u n s u r kebudayaan yang b e r s i f a i u n i v e r s a l i t u d a p a t d i t i n j a u d a r i s e g i s i s t e m budaya, mempunyai t a t a c a r a , a t u r a n - a t u r a n ,

nor-

ma-norma t e r t e n t u dalam p e l a k s a n a a n n y a . D i samping i t u k e s e n i a n juga da-

n

p a t d i t i n j a u d a r i s e g i l a i n b e r u p a a k t i f i t a s y a i t u a p a b i l a kelompok manus i a b e r i n t e r a k s i dalarn p e l a k s a n a a n k e s e n i a n t e r s e b u t dalam b e r b a g a i ben-

t u k k e g i a t a n misalnya l a t i h a n , g l a d i r e s i k , p e r t u n j u k a n d i p e n t a s dan s e b a g a i n y a , yang semua i t u termasuk k e dalam s i s t e m s o s i a l . Dari s e g i l a i n
'kesenian j u g a meinpunyai alat-alat y a n g d i p e r g u n a k a n u n t u k k e g i a t a n k e s e n i a n yang s a n g a t banyak s e k a l i ragamnya s e j a k d a r i alat-alat g e d g r h a n a
y a w t r a d i s i o n a l sampai pada alat-alat modern y a n g c a n g g i h , y a n g semua
i t u merupakan benda-benda h a s i l k a r y a manusia.
Dernikian p u l a keadaannya dengan u n s u r - u n s u r l a i n a t a u s u b u n s u r , s e inuanya i t u mempunyai a s p e k a t a u wujud dalarn tiga b e n t u k t a d i , a m b i l l a h
c o n t o h p e r t a n i a n s e b a g a i s u b u n s u r d a r i u n s u r s i s t e m ekonomi, mempunyai
iconsep-konsep,

norma-norma,

aturan-aturan,

undang-undang d a n s e b a g a i n y a

termasuk k e dalam s i s t e m budaya. P e r t a n i a n j u g a t e r d i r i d a r i banyak a k t i f i t a s d a r i orang-orang yang t e r l i b a t d i dalam s e k t o r p e r t a n i a n i n i , m i s a l n y a dalarn p e n g o l a h a n l a h a n p e r t a n i a n , penanaman, pemupukan, pemberan-

t a s a n hama, pemanenan h a s i l p e r t a n i a n d a n s e b a g a i n y a dalam r a n g k a proc e s p r o d u k s i , d i s t r i b u s i d a n pemasaran, y a n g semua i t u t e r m a s u k k e dal a m s i s t e m s o s i a l . S e l a i n d a r i pada i t u a k t i f i t a s p e r t a n i a n j u g a m e l i -

-

.-..--

-

-

-

, -

b a t k a n j u g z banyak p e r a l a t a n p e r t a n i a n m'isalnya t r a k t o r , c a n g k u l , s e k o p ,
pupuk k i i i a , p-@sti&ida'; slat- pbnj,ei,prb$, ' & ~ m ~ :>$@il,
~ < b -. ~guda-k
~ ~ faan
sebaga-inya. Semuz i t u rnerupakan kebudayaan m a t e r i l , benda-benda h a s i l
k a r y a manusia.
Contoh s e l a n j u t n y a a g a r l e b i h j e l a s m i s a l n y a p e r k a w i n a n , mempunyai
n i l a i - n i l a i dalam rnasyarakat hukum a d a t d i mana saja.

Dengan p e r k a w i n a n

s t a t u s o r a n g dalam rnasyarakat m e n j a d i n a i k d i i k u t i o l e h h a k d a n k e w a j i b a n
y a n g l e b i h d a r i sebelumnya. J u g a t e r d a p a t norma-norma,

peraturan-peraturan

d a n undang-undang y a n g mengatur t e n t a n g p e l a k s a n a a n p e r k a w i n a n , semua i t u
termasuk k e dalam s i s t e m budaya. D i samping i t u t e r l i h a t p u l a a k t i f i t a s a k t i f i t a s d a r i o r a n g - o r a n g yang t e r l i b a t dalam p e l a k s a n a a n perkawinan
m i s a l n y a p e n d a f t a r a n d a n p e n c a t a t a n perkawinan o l e h p e j a b a t P3K11R, upac a r a p e r k a w i n a n , pemberian g e l a r z k e p a d a p e n g a n t e n d a n l a i n - l a i n .

Namun

p e r k a w i n a n j u g a mernpergunakan alat-alat y a n g d i p a k a i b e r u p a benda-benda
s e b a g a i hasil k a r y a manusia.

r-3

. .
'.

- J.

Sisrcm sosial

.

..

0'
~cbud?~aan:fisik

Gambar 1 , :k*n

,

~ e r a n ~ kKebudayaan
a

5.

'KEbUDAYAAN DAN P E W A B A N

D i sarnying k a t a kebudayaan a d a k a t a l a i n s e b i l g a i s i n o n i m d a r i k e , . ,
budayaan y a i t u p e r a d a b a n ; . t e r j e m a h a n

d a r i kata asing civilization atau

d a l a n e j a a n b a h a s a I n d o n e s i a m e n j a d i c i v i l i s a s i . C i v i l i s a s i b e r a s a l ds-

r i k a t a L a t i n . c i v i s b e r a r t i w a r g a n e g a r a , c i v i t a s b e r a r t i n e p r a Xota,
d a n c i v i l i t a s b e r a r t i kewarcanegaraan. C i v i l i s a s i B d a 3 a h ~ y a n eberhubunga n dengan k o n s e p kehidupan k o t a y a n g l e b i h maju d a n l e b i h h a l u s . Dalam
bahsa Jerman mendapat tambahan a r t i y a n g b a r u , c i v i l i s a s i b e r a r t i t i n g a k h i r s u a t u kebudayaan, g e j a l a - g e j a l a k e j a t u h a n n y a a p a b i l a kebudayaan it u menjadi kaku o l e h k a r e n a d i k u a s a i o l e h t e k n o l o g i d a n n i l a i - n i l a i ekonomi ( ~ ; ~ a k d i r ~ .jahbana,
~lis
s e j a k d i t e r b i t k a n buku L.H.

5

1986 : 206). D a l a m i l m u s e j a r a h kebudayaan
Morgan A n c i e n t S o c i e t x ( 1 8 7 7 ) i s t i l a h t e r s e - .

b u t mernpunyai a r t i kebudayaan dalam p r o s e s e v o l u s i t e l a h memilki unsuru n s u r yang maju t e r u t a m a s i s t e n k e n e g a r a a n , s e n i , t e k n o l o g i , a r s i t e k t u r ,
dan k e s u s a s t e r a a n .

K o e n t j a r a n i n g r a t (1985 : 107) mengusulkan i s t i l a k p e r a d a b a n d i b e r i

a r t i s e b a g a i u n s u r - u n s u r d a r i kebudayaan y a n g maju, t i n g g i dan h a l u s
y a n g d a p a t d i m i l i k i o l e h w a r e m a s y a r a k a t y a n g b e r s a n g k u t a n dengan pend i d i k a n d a n p e n g a j a r a n y a n g l u a s s e r t a mendalarn. Unsur-unsur

i t u mungkin

unsur-unsur yang b e r u p a s i t e m budaya, s i s t e m s o s i a l a t a u u n s u r - u n s u r kebudayaan f i a i k . E e h e r a p a c o n t o h u n s u r - u n s u r p e r a d a b a n a d a l a h r i ~ i s a l n y a
t e k n o l o g i t e p a t guna, a d a t s o p a n s a n t u n y a n g h a l u s , n i s t e ~ nnorma i n t e r a k s i yang b e r a s a s k a n p e r h a t i a n t e r h a d a p sesama manusia, a d a t s o p a n s a n t u n
yang penuh s a l i n e p e n g e r t i a n , konsep-konsep f i l a s a f a t y a n g y a n g bermutu
d a n b e r s i f a t u n i v e r s a l s e r t s k e s e n i a n y a n g t i n g c i , bermutu, h a l u s d a n
i n d a h . Alangkah b a i k n y a k a t a Koent j a r a n i n g r a t , b i l a kebudayaan I n d o n e s i a
d a p a t m e n i l i k i unaur-unsur p e r a d a b a n s e p e r t i i t u .
Ada a r t i l a i n c i v i l i s a s i s e b a g a i k a t a k e r j a y a i t u dalam a r t i pernbutdayaan

,

b i a s a n y a i s t i l a h i n i d i p a k a i t e r h a d a p rnasyrakatyang t i n g k a t t e k -

n o l o g i yang m a s i h s a n g a t s e d e r h a n a d e n g a n s e b u t a n nama p r i m i t i v e , a b o r i g i n e .
savage d a n l a i n . D i I n d o n e s i a d i k e n a l dengan nama m a s y a r a k a t t e r a s i n g , ."
m i s a l n y a Dayak,Pientawai, Kubu, ~ g k a id a n l a i n - l a i n . Dengan demikian c i v i l i s a s i b e r a r t i upaya u n t u k mengubah k e a d a a n m a s y a r a k a t d a r i t i n g k a t t e k n o l o g i yang s e d e r h a n a m e n j a d i rnasyarakatyang l e b i h t i n g g i t i w k a t t e n o l o ginya.

B A B
S I S T E M

I1

N I L:.A:,I

B U D A Y

A

I . ISENGERTIAN KONSEP NILAI BUDAYA
N f l a i budaya a d a l a h s e b u a h u k u r a n t e n t a n g b a i k d a n buruk dalam budays. Banyak s e k a l i n i l a i yang a d a dalam s e b u a h budaya d i s e l u r u h l a

-

p a n e n k e h i d u p a n m a s y a r a k a t . Semua n i l a i - n i l a i i t u t i d a k t e r p i s a h - p i s a h
m e l a i n k a n t e r j a l i n a t a u b e r k a i t a n a n t a r a yang s a t u dengan y a w l a i n memb e n t u k s e b u a h s i s t e m . Semua komponen s i s t e m n i l a i budaya yang t e r d i r i
d a r i banyak n i l a i walaupun t i d a k d a p a t d i p i s a h - p i s a h k a n ,

~2%

namun d a p a t d i d

beda-bedakan u n t u k k e p e r l u a n a n a l i s i s t e n t a n g s i s t e m n i l a i budaya. Semua
m a s y a r a k a t a p a p u n j u g a d i d u n i a i n i mempunyai s e j u m l a h n i l a i budaya yang
t e r j a l i n e r a t dalam s e b u a h s i s t e m s e b a g a i pedoman d a r i konsep-konsep y a n g
d i i n g i n k a n dalam kebudayaan d a n memberi t u n t u n a n y a n g k u a t t e r h a d a p a r a h
k e h i d u p a n semua i n d i v i d u dalam m a s y a r a k a t n y a .
Siste'm n i l a i budaya t e r s e b u t merupakan t i n g k a t y a n g p a l i x t i n g g i .;
d a n p a l i n g a b s t r a k dalam a d a t i s t i a d a t s u a t u m a s y a r a k a t . Mengapa demik i a n , o l e h k a r e n a n i l a i - n i l a i budaya i t u merupakan konsep-konsep nengen a i a p a yang h i d u p d a n berkembang dalam alam p i k i r a n d a r i s e b a e i a n b e s a r
wnrga m a s y a r a k a t t e n t a n g a p a y a n g mereka anggap punya n i l a i , b e r h a r g a d a n
p e n t i n g dalam k e h i d u p a n mereka d a n melnpunyai f u n g s i s e b a g a i p e t u n j u k a t a u
pedoman yang memberikan p e n g a r a h a n d a n o r i e n t a s i kepada semua warga masyar a k a t yang b e r s a n g k u t a n . Oleh s e b a b i t u George M.Foster

( 1 975 : 18 ) nenge-

mukakan bahwa n i l a i - n i l a i mempunyai f u n g s i memantapkan kebudayaan. Walaupun n i l a i - n i l a i

i t u rnempunyai f u n g s i s e b a ~ a ip e n g a r a h a t a l ~pedoman h i d u p

manusia dalam m a s y r a k a t , namun s e b a g a i konsep n i l a i - n i l a i

budaya mempunyai

s i f a t s a n g a t umum d a n l u a s s e r t a s a n g a t a b s t r a k s e k a l i .
N i l a i - n i l a i budaya d a r i s u a t u kebudzyaan b e r a k a r s e c a r a emosional da-

lam k a l b u d a r i semua i n d i v i d u yang m e n j a d i p