BAB IX TEMBANG TENGAHAN
Tembang tengahan mempunyai metrum dan konvensi yang khusus, sehingga penggunaannya pun pada situasi tertentu pula. Sebenarnya menurut
Sardjijo 1991, sampai sekarang belum ada kesepakatan bersama apakah sebenarnya Tembang Tengahan itu. Yang jelas bersamaan dengan timbulnya
bahasa Jawa Tengahan, timbul pula tembang baru yang berbeda dengan aturan Kakawin, yang disebut Tembang Tengahan. Syair Tembang Tengahan tatkala itu
tentunya dengan bahasa Jawa Tengahan. Dilihat dari aturan-aturan bentuk tembangnya tidak berbeda sama sekali dengan aturan bentuk Tembang
AlitMacapat. Oleh karena itu, Poerbatjaraka mengatakan bahwa sekar tengahan punika sajatosipun boten wonten Poerbatjaraka, 1952. Konvensi tembang
Tengahan meliputi tembang Balabak, Jurudemung, Girisa, Wirangrong. Contoh :
Wirangrong
Den samnya marsudeng budi Weweka dipun waspaos
Aja dumeh, dumeh bisa muwus Yen tan pantes ugi sanadyan mung sakecap
Yen tan pantes prenahira
Jurudemung
Sang Wiku mesem lingira Mungguh sarupaningsun
Layang candrageni itu Kang ambabar katrangannya
Ing candrasangkala wau Kang mawa kakawin tembang
Kusumawicitra linuhung.
69
Padmosoekotjo mengatakan bahwa tembang Kawi Gedhe mawa paugeran guru laku lan guru wilangan; tembang Tengahan lan tembang Macapat
mawa paugeran guru gatra, guru wilangan lan guru lagu. Dadi paugerane tembang Tengahan karo Macapat padha bae, mung bae tembang Tengahan tuwuh
luwih dhisik. Jalaran saka iku sok ditembungake mangkene: tembang tengahan iku
tembang Macapat kang luwih dhisik, tembang Macapat iku tembang Tengahan kan uwih kari Harsono Kodrat, 1982. Tembang Tengahan yang banyak terdapat
dalam pustaka Jawa dan telah digolongkan dalam tembang Macapat ialah: Balabak, Wirangrong, Jurudemung, Dhudhukwuluh dan Gambuh. Yang jarang di
temui dalam buku-buku Jawa antara lain: Puthutgelut, Lonthang, Kenya Kedhiri, Palugon dan lain-lainnya. Lagu Tembang Tengahan pun menggunakan laras
Slendro dan Pelog beserta pathet-pathetnya sejumlah nama tembang yang ada.
Balabak
70
Jurudemung
Logondhang
71
Kusuma Wirangrong
Tebu Kasol
72
Palugongsa
73
BAB X TEMBANG GEDHE