Angka Kejadian Kanker Paru Di Rumah Sakit Immanuel Bandung Periode 1 Januari 2009 - 31 Desember 2010.
6
1 '(&&=
"
"
!5 2$
!! 5 2
1
2
2
1
2
2
1
2
!
1
1
7
2
"
6
9
9
!
,
&
7
#
'(&(1
'(() > +&
19
1
1
1
2
$
3(
2 7
00*:3
1
*
1 9
1
*
2
1
9
4
75
2
1
6
vi
2
6
1 '(&&=
!
$
"
"
!5 2$
!! 5 2
1
2
" #
%
2
2
&
)
**+,'
%
%
.
2
1
$
/
vii
'(
-
$
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
, #" #
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
#
" #222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
"
#2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
, # 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
0 1 &0 2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
8 # ! !2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
8 #
, 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
8 #
, #2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
6
6
6
6
?
?
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2&
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2' !
9
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2+
2222222222222222222222222222222222222222222222
&23
9
!
222222222222222222222222222222222222222222222222
&232&
9
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&232'
9 "
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&20
"
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2: @
"
2222222222222222222222222222222222222222222222
&2:2&
"
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2:2' @
"
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
3
3
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
" 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
" 2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232& 9
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232' !
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+ 8
#
22222222222222222222
'232+2& #
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+2' "
" 922222222222222222222222222222222222222222
'232+2+ "
222222222222222222222222222222222222222222
'232+23 "
A
2222222222222222222222222
0
0
:
/
&&
&&
&&
&'
&'
&:
&:
&;
'2&
'2' $
'2+ 8
'23
viii
&
&
+
+
+
+
+
3
+2& ,
+2' ,
+2+ "
+23
+20 "
'232+20
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+2:
222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+2; "
" 22222222222222222222222222222222222222222
'2323
9
" 2222222222222222222222222222222222222
'2320 "
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232:
222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232; "
8 2222222222222222222222222222222222222222222222
'232/ "
22222222222222222222222222222222
'232/2& #
22222222222222222222222222222222222222222222222
'232/2'
222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232/2+ ,
2222222222222222222222222222222222222222222
'232/23 ,
22222222222222222222222222222222
'232/20
2222222222222222222222222222222222222222222
'232/2:
2222222222222222222222222222222222222222
'232) "
2222222222222222222222222222222222222222222222222
'232)2& "
2222222222222222222222222222222222222222222
'2:2)2' #
222222222222222222222222222222222222222222222
'232)2+
22222222222222222222222222222222222222222222
'232&(
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'2:2&& "
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&;
&;
&;
&/
'&
'3
'0
'0
'0
':
':
':
';
';
';
';
'/
')
')
+(
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
@
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+&
+&
+&
+&
+&
+&
"
"
ix
32&2
"
32'2
32+2
"
3232
"
3202
,
222222222222222222222222222222222222222222222
"
,
!
,
'(&&22222222222222222222222222222222
"
,
#
!
,
"
'(() *
'(&&222222222222222222222222222222222222222222222
8
#
"
"
"
#
!
,
'(() *
'(&&22222222222222222222222222222222
"
"
#
!
,
"
'(()*
'(&&22222222222222222222222222222222222222222222222
$
"
"
"
#
!
"
'(()*
'(&&2222222222222222222
"
#
'(() *
"
+'
+'
++
+0
+:
+;
+)
02&
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+)
02'
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+)
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
x
3(
3:
$
,
'2&2
'2'2
9
"
'2+2
#
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
&0
$
22222
&/
222222222222222222222222222222222222222222222222222
'(
,
"
32&2
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222
+'
32'2
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
++
32+2
,
222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+0
3232
,
222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+:
3202
,
2222222222222222222222222222222222
+;
8
#
$
xi
$
'2&2
'2'2 $
'2+2
'232
"
"
,
"
32&2
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
#
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
#
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222
:
/
&0
'+
+3
$
&
#
!
"
"
#
,
&
'(() > +&
'(&(22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
xii
3+
!
FAKTOR4RISIKO4
NO4
4
JK4 USIA4
4
4
RA4
RP4
POL4
GEJALA4KLINIK4
PPL4
EFUSI4
NYERI4
SESAK4
"
HISTOPATOLOGI4
BB↓+4
LEMAS4
BATUK4 HEMOP4
EPI4
SC4
ADE4
LC4
14 L4
394 √4
44
44
44
44
44
√44
44
44
44
√4
24 L4
414 44
44
44
√4
√4
44
44
44
√4
44
44
44
34 L4
444 √4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44 L4
484 √4
44
√4
44
44
√4
54 L4
504 √4
44
√4
44
44
64 L4
524 44
44
44
√4
√4
74 L4
534 √4
44
√4
44
44
84 L4
544 √4
44
√4
44
94 L4
554 √4
44
44
44
4
44
104 L4
564 44
44
44
√4
√4
114 L4
564 √4
44
44
44
√4
124 L4
564 √4
44
44
44
44
134 L4
604 √4
44
√4
44
144 L4
614 √4
44
√4
154 L4
624 √4
44
44
164 L4
634 √4
44
√4
44
174 L4
634 44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
√44
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
4√4
44
44
44
44
√4
44
√4
44
√4
44
44
44
4
44
√4
44
44
44
44
4
44
44
√4
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
4√4
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
184 L4
644 √4
44
√4
44
44
√4
194 L4
664 √4
44
√4
44
44
44
44
44
204 L4
684 44
44
44
√4
44
44
√4
434
4√4
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
214 L4
704 √4
44
44
44
44
224 L4
714 44
44
44
√4
√4
44
4√4
44
44
234 L4
734 √4
44
44
44
√4
44
44
44
244 L4
754 44
44
√4
44
44
4√4
254 L4
804 √4
44
44
44
√4
44
264 P4
354 44
√4
44
44
√4
274 P4
404 √4
44
44
√4
√44
284 P4
464 44
44
√4
44
4√4
294 P4
504 44
√4
44
44
304 P4
514 √4
44
44
√4
314 P4
564 44
44
44
√4
324 P4
594 4√4
44
√4
334 P4
604 44
44
√4
44
44
344 P4
634 √4
44
44
44
44
44
354 P4
644 44
√4
44
44
√4
44
364 P4
644 44
44
44
√4
44
374 P4
674 44
√4
44
44
√4
384 P4
704 44
44
√4
44
√4
394 P4
754 44
√4
44
44
404 P4
784 44
44
44
√4
44
4
4
JK4
L4
4
:4Laki4–4Laki4
RA4
4
√4
44
44
44
44
√4
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
√4
√4
44
44
√4
44
44
44
44
√4
√4
44
44
44
√44
4√4
√44
4√4
44
44
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
4√4
44
√4
44
4
4
4
4
KET
ERA
NG
AN:4
NO
4
4
:4
Nom
or
4
4
4
4
4
4
:4Jenis4Kelamin4
4
4
4
4
4
4
P4
4
:4Perempuan4
:4Rokok4Aktif4 4
4
4
4
4
4
RP4
4
:4Rokok4Pasif4 4
454
4
44
44
44
4
4
44
4
4
4
444
POL4
4
:4Polusi44
4
4
4
4
4
4
PPL4
HEMOP4
:4Hemoptisis4
4
4
4
4
4
4
BB↓
LAIN4 4
:4Lainnya4
4
4
4
4
4
4
EPI4
SC4
4
:4
LC4
4
:4
:4Penyakit4Paru4Lain4
: Berat4Badan4Turun4
4
ADE4 4
:4Epidermoid4
:4Adenokarsinoma4
4
454
4
4
454
!"
# $$%
&
*
%
'
&
)
*# (
&
+
* (
+
*
( $
( $
" ( $,%
46
-
(
*
Kanker paru adalah penyakit keganasan berasal dari sel epitel saluran napas
bagian bawah, atau penyebaran tumor dari organ lain (metastasis).
(WHO)
2000 melaporkan, rata rata mortalitas kanker
paru pada tahun 1999 di dunia 2,1%. Menurut WHO,
(CSDR) kanker trakea, bronkus, dan paru di dunia 13,2 per 100.000 penduduk
dengan rata rata mortalitas 2,3% (WHO, 2004). Insidensi di dunia tinggi, 19% pada
pria (kedua setelah kanker prostat) dan 17% pada wanita (ketiga setelah kanker
payudara dan kanker kolorektal). Kanker paru paling sering ditemukan pada laki laki
dewasa dengan usia lebih dari 40 tahun. Lebih dari 80% berhubungan dengan
perokok, baik aktif maupun pasif (Ancuceanu and Victoria, 2004). Pada tahun 2007
WHO melaporkan bahwa insidensi penyakit kanker di dunia mencapai 12 juta
penduduk dengan rata rata mortalitas 13 %. Di negara maju seperti Amerika Serikat
dan Inggris, kematian akibat kanker menduduki peringkat kedua setelah penyakit
kardiovaskuler (WHO,2007).
Hasil survei penyakit tidak menular oleh Direktorat Jenderal Pengendalian
Penyakit dan Penyehatan Lingkungan (PPL)di 5 rumah sakit propinsi di Indonesia
(Jawa Barat, Jawa Tengah, Jawa Timur, Lampung, dan Sumatera Selatan) pada tahun
2004, menunjukkan angka kesakitan disebabkan oleh kanker paru sebesar 30%
(Depkes RI, 2004).
Merokok adalah penyebab utama terjadinya kanker paru pada 80 90% kasus
kanker paru meskipun hanya 10 15% perokok terserang kanker paru (Kopper and
Timar, 2005).
1
2
Kejadian merokok di dunia masih cukup tinggi. Pada tahun 2003, di Inggris
populasi dewasa diperkirakan merokok sebanyak 12,5 juta orang,dimana 27% pada
laki laki dan 24% pada wanita. Amerika Serikat dilaporkan prevalensi merokok
26,4% pada laki laki dan 22% pada wanita. Indonesia prevalensi merokok tampak
lebih tinggi lagi yaitu pada laki laki dilaporkan 50 70 % dan pada wanita 30 – 40%
(I G K Sajinadiyas, 2004).
Menurut Departemen Kesehatan melalui pusat promosi kesehatan menyatakan
Indonesia merupakan salah satu negara berkembang yang memiliki tingkat konsumsi
rokok dan produksi rokok tertinggi (DepKes RI, 2003).
Berdasarkan data dari WHO, prevalensi merokok di kalangan orang dewasa terjadi
peningkatan dari 26,9 % hingga 31,5% dari tahun 1995 2001. Rata rata umur mulai
merokok yang semula 18,8 tahun menurun menjadi18,4 tahun. Prevalensi merokok
pada pria meningkat cepat seiring dengan bertambahnya umur: dari 0,7% (10 14
tahun), ke 24,2 % (15 19 tahun), melonjak ke 60,1 % (20 24 tahun). Remaja pria
umur 15 19 tahun mengalami peningkatan konsumsi sebesar 65% antara 1995 2001.
Dapat dilihat bahwa terjadi peningkatan prevalensi merokok dalam jangka waktu 5
tahun (WHO, 2001).
Tingginya angka merokok pada masyarakat akan menjadikan kanker paru sebagai
salah satu masalah kesehatan di Indonesia, seperti masalah keganasan lainnya.
Peningkatan angka kesakitan penyakit keganasan, seperti penyakit kanker dapat
dilihat dari hasil Survai Kesehatan Rumah Tangga (SKRT) memperlihatkan angka
kematian karena kanker masih sekitar 1,01% menjadi 4,5 % pada 1990 (SKRT,1990).
Berdasarkan pernyataan pernyataan diatas, penulis tertarik untuk mengetahui
gambaran kejadian kanker paru di rumah sakit Immanuel di Bandung.
3
Berdasarkan latar belakang masalah tersebut, maka dapat diidentifikasi masalah
sebagai berikut :
1. Berapa jumlah kejadian kanker paru berdasarkan jenis kelamin.
2. Berapa rentang usia tertinggi penderita kanker paru pada pria dan wanita.
3. Apa faktor risiko terbanyak kanker paru pada pria dan wanita.
4. Apa keluhan utama terbanyak pada penderita kanker paru pada pria dan wanita.
5. Apa tipe histopatologik terbanyak kanker paru pada pria dan wanita.
Untuk mengetahui angka kejadian, usia, jenis kelamin, gejala klinik, faktor risiko,
serta tipe kanker berdasarkan gambaran histopatologiks pada penderita kanker paru di
Rumah Sakit Immanuel Bandung.
!
" #
!
$
$
Hasil penelitian ini diharapkan dapat memberikan informasi tentang penderita
kanker paru yang berobat di Rumah Sakit Immanuel dan dapat digunakan untuk
penelitian lebih lanjut.
!
Informasi tentang penyakit kanker paru dapat digunakan sebagai bahan
penyuluhan kepada masyarakat agar dapat dicegah terjadinya penyakit atau dapat
didiagnosis dini.
4
%
& &&
Penelitian deskriptif dengan pengambilan data secara retrospektif dari hasil rekam
medik kasus kasus kanker paru dari Rumah Sakit Immanuel periode 1 Januari 2009
31 Desember 2010.
' &
'
(
&
)
*
Lokasi Penelitian berada di Ruang Rekam Medik Rumah Sakit Immanuel, Jalan
Kopo nomor 161 Bandung.
'
(
)
*
Waktu Penelitian berlangsung pada tanggal Agustus 2011 – November 2011.
0
,
%
, 7
, $)
Dari hasil penelitian dapat disimpulkan:
Jumlah penderita kanker paru di Rumah Sakit Immanuel Bandung
Periode 1 Januari 2009 31 Desember 2010 sebanyak 40 kasus.
Usia terbanyak yaitu 55 – 64 tahun yang didapatkan pada pria maupun
wanita.
Jenis kelamin terbanyak pada kasus kanker paru yaitu pria 62,5%
dibanding wanita 37,5%.
Faktor risiko yang tertinggi yaitu merokok pada pria 72% dan wanita
46,67%.
Keluhan utama terbanyak yaitu sesak napas karena efusi pleura yang
didapatkan pada pria maupun wanita.
Gambar histopatologik terbanyak yaitu tipe epidermoid pada pria dan
adenokarsinoma pada wanita.
%
,
Diharapkan dokter yang menangani pasien dengan lengkap agar
didapatkan hasil penelitian yang lebih baik.
Penyuluhan mengenai faktor risiko tertinggi kanker paru adalah merokok
baik aktif atau pasif
Meningkatkan edukasi bagi masyarakat tentang penyakit kanker paru
akan sangat berpengaruh dalam mencegah terjadinya penyakit ini.
Melarang memasang iklan rokok di media massa.
39
4
7
"
Amin, Zulkifli, 2003. Buku Ajar Ilmu Penyakit Dalam Jilid II. Edisi III. Penerbit
FKUI, Jakarta.
Ancuceanu, R. V., and Victoria, I, 2004, Pharmacologically Active Natural
Compounds for Lung Cancer, Altern. Med. Rev., 9, 4, 402 419.
Bloom and Fawcett , 2000. Buku Ajar Histologi, Edisi XII. Penerbit EGC, Jakarta.
Departemen Kesehatan Republik Indonesia & WHO Indonesia, 2003. Konsumsi
Tembakau
&
Prevalensi
Merokok
di
Indonesia.
Available
from:
http://www.litbang.depkes.go.id/tobaccofree/media/FactSheet/FactInd/7_konsu
msi_prevalensi.pdf.
Ganong.
W.F,
.
)/
0
1
.
%
2
$
&.Terjemahan dari M. Djauhari Widjajakusumah,
Global Cancer Statistic, 2002, A Cancer Journal for Clinicians).
Guyton and Hall. A.C,
. )/
0
1
.
. Alih Bahasa dr. Irawati
Setiawan,dr. LMA Ken Ariata Tengadi dan dr. Alex Santoso, Penerbit Buku
Kedokteran EGC, Jakarta, 1997.
Kopper, L. and Timar. J. 2005. Genomics of Lung Cancer may Change Diagnosis,
Prognosis and Therapy, Pathology Oncology Research, 11(1)5 10.
Kumar V, Cotran RS, Robbins SL. Buku ajar patologi. 7th , Vol. 1. Jakarta:Penerbit
Buku Kedokteran EGC, 2007 : 189 1
Luiz Carlos Junqueira, Jose Carneiro, 2007 Text & Atlas Histologi Dasar. Penerbit
EGC, Jakarta.
Price, Sylvia A. 1994. Patofisiologi Konsep Klinis Proses Proses Penyakit. Cetakan I.
EGC, Jakarta.
40
41
Purnomo J. Perbandingan pemeriksaan sitologi sputum inhalasi NaCl 3% fiksasi
alkohol dengan sputum inhalasi fiksasi saccomanno dan bilasan bronkus fiksasi
alkohol untuk diagnosis kanker paru. J Respir Indo. Oktober 2010; 30 (4): 181
89.
Rab, T. 1996. Ilmu Penyakit Paru. Hipokrates1 Jakarta.
Shah P. Clinical considerations in lung cancer. In: Desai SR, editor. Lung cancer.
New York: Cambridge University Press; 2007.p.1 11.
Solomon DA, Solliday NH, Gracey DR. Cytology in fiberoptic bronchoscopy.
Comparison of Bronchial Brushing, Washing and Post Bronchoscopy Sputum.
CHEST
Journal.
1974;
65.
Available
from:
http://chestjournal.chestpubs.org/site/misc/reprints.xhtml.
Stark, J.E., 1990. Manual Ilmu Penyakit Paru. Binarupa Aksara, Jakarta.
Stover DE. 1998. Women, smoking and lung cancer. Chest; 113:1 2.
Travis WD, Brambila E, Hermelink KM, Harm CC, editors. WHO Classification of
tumours. Pathology and genetics of tumours of the lung, pleura, thymus and
heart. Lyon France: International Agency for Research On Cancer Press.
Valerie C, Scanion & Tina Sanders, 2001. Buku Ajar Anatomi & Fisiologi. Jilid I.
Edisi III. Penerbit EGC, Jakarta.
World Health Organisation, 2000. "
. Available from :
http://www.who.int/tobacco/resources/publications/tobacco_atlas/en/.
World Health Organisation, 2001. 3
,
.
.
Available from : www.who.int/entity/gender/documents/tobacco/ 9241592524
/en/.
World Health Organisation, 2002.
3
"
4
.
Available from : http://www.who.int/tobacco/mpower/2009/gtcr_download
/en/index.html.
42
World Health Organisation, 2002.
.
5
Available from : http://www.who.int/tobacco/research/youth/ health_effects
/en/index.html.
World Health Organisation, 2007. "
.
http://www.who.int/topics/tobacco/facts/en/index.html.
5 Available from :
1 '(&&=
"
"
!5 2$
!! 5 2
1
2
2
1
2
2
1
2
!
1
1
7
2
"
6
9
9
!
,
&
7
#
'(&(1
'(() > +&
19
1
1
1
2
$
3(
2 7
00*:3
1
*
1 9
1
*
2
1
9
4
75
2
1
6
vi
2
6
1 '(&&=
!
$
"
"
!5 2$
!! 5 2
1
2
" #
%
2
2
&
)
**+,'
%
%
.
2
1
$
/
vii
'(
-
$
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
, #" #
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
#
" #222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
"
#2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
, # 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
0 1 &0 2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
8 # ! !2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
8 #
, 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
8 #
, #2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
6
6
6
6
?
?
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2&
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2' !
9
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2+
2222222222222222222222222222222222222222222222
&23
9
!
222222222222222222222222222222222222222222222222
&232&
9
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&232'
9 "
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&20
"
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2: @
"
2222222222222222222222222222222222222222222222
&2:2&
"
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&2:2' @
"
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
3
3
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
" 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
" 2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232& 9
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232' !
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+ 8
#
22222222222222222222
'232+2& #
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+2' "
" 922222222222222222222222222222222222222222
'232+2+ "
222222222222222222222222222222222222222222
'232+23 "
A
2222222222222222222222222
0
0
:
/
&&
&&
&&
&'
&'
&:
&:
&;
'2&
'2' $
'2+ 8
'23
viii
&
&
+
+
+
+
+
3
+2& ,
+2' ,
+2+ "
+23
+20 "
'232+20
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+2:
222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232+2; "
" 22222222222222222222222222222222222222222
'2323
9
" 2222222222222222222222222222222222222
'2320 "
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232:
222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232; "
8 2222222222222222222222222222222222222222222222
'232/ "
22222222222222222222222222222222
'232/2& #
22222222222222222222222222222222222222222222222
'232/2'
222222222222222222222222222222222222222222222222222
'232/2+ ,
2222222222222222222222222222222222222222222
'232/23 ,
22222222222222222222222222222222
'232/20
2222222222222222222222222222222222222222222
'232/2:
2222222222222222222222222222222222222222
'232) "
2222222222222222222222222222222222222222222222222
'232)2& "
2222222222222222222222222222222222222222222
'2:2)2' #
222222222222222222222222222222222222222222222
'232)2+
22222222222222222222222222222222222222222222
'232&(
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222
'2:2&& "
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
&;
&;
&;
&/
'&
'3
'0
'0
'0
':
':
':
';
';
';
';
'/
')
')
+(
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
@
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+&
+&
+&
+&
+&
+&
"
"
ix
32&2
"
32'2
32+2
"
3232
"
3202
,
222222222222222222222222222222222222222222222
"
,
!
,
'(&&22222222222222222222222222222222
"
,
#
!
,
"
'(() *
'(&&222222222222222222222222222222222222222222222
8
#
"
"
"
#
!
,
'(() *
'(&&22222222222222222222222222222222
"
"
#
!
,
"
'(()*
'(&&22222222222222222222222222222222222222222222222
$
"
"
"
#
!
"
'(()*
'(&&2222222222222222222
"
#
'(() *
"
+'
+'
++
+0
+:
+;
+)
02&
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+)
02'
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+)
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
x
3(
3:
$
,
'2&2
'2'2
9
"
'2+2
#
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
&0
$
22222
&/
222222222222222222222222222222222222222222222222222
'(
,
"
32&2
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222
+'
32'2
,
22222222222222222222222222222222222222222222222222222
++
32+2
,
222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+0
3232
,
222222222222222222222222222222222222222222222222222222
+:
3202
,
2222222222222222222222222222222222
+;
8
#
$
xi
$
'2&2
'2'2 $
'2+2
'232
"
"
,
"
32&2
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
#
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
#
222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
222222222222222222222222222222222222222222
:
/
&0
'+
+3
$
&
#
!
"
"
#
,
&
'(() > +&
'(&(22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
xii
3+
!
FAKTOR4RISIKO4
NO4
4
JK4 USIA4
4
4
RA4
RP4
POL4
GEJALA4KLINIK4
PPL4
EFUSI4
NYERI4
SESAK4
"
HISTOPATOLOGI4
BB↓+4
LEMAS4
BATUK4 HEMOP4
EPI4
SC4
ADE4
LC4
14 L4
394 √4
44
44
44
44
44
√44
44
44
44
√4
24 L4
414 44
44
44
√4
√4
44
44
44
√4
44
44
44
34 L4
444 √4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44 L4
484 √4
44
√4
44
44
√4
54 L4
504 √4
44
√4
44
44
64 L4
524 44
44
44
√4
√4
74 L4
534 √4
44
√4
44
44
84 L4
544 √4
44
√4
44
94 L4
554 √4
44
44
44
4
44
104 L4
564 44
44
44
√4
√4
114 L4
564 √4
44
44
44
√4
124 L4
564 √4
44
44
44
44
134 L4
604 √4
44
√4
44
144 L4
614 √4
44
√4
154 L4
624 √4
44
44
164 L4
634 √4
44
√4
44
174 L4
634 44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
√44
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
4√4
44
44
44
44
√4
44
√4
44
√4
44
44
44
4
44
√4
44
44
44
44
4
44
44
√4
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
4√4
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
184 L4
644 √4
44
√4
44
44
√4
194 L4
664 √4
44
√4
44
44
44
44
44
204 L4
684 44
44
44
√4
44
44
√4
434
4√4
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
214 L4
704 √4
44
44
44
44
224 L4
714 44
44
44
√4
√4
44
4√4
44
44
234 L4
734 √4
44
44
44
√4
44
44
44
244 L4
754 44
44
√4
44
44
4√4
254 L4
804 √4
44
44
44
√4
44
264 P4
354 44
√4
44
44
√4
274 P4
404 √4
44
44
√4
√44
284 P4
464 44
44
√4
44
4√4
294 P4
504 44
√4
44
44
304 P4
514 √4
44
44
√4
314 P4
564 44
44
44
√4
324 P4
594 4√4
44
√4
334 P4
604 44
44
√4
44
44
344 P4
634 √4
44
44
44
44
44
354 P4
644 44
√4
44
44
√4
44
364 P4
644 44
44
44
√4
44
374 P4
674 44
√4
44
44
√4
384 P4
704 44
44
√4
44
√4
394 P4
754 44
√4
44
44
404 P4
784 44
44
44
√4
44
4
4
JK4
L4
4
:4Laki4–4Laki4
RA4
4
√4
44
44
44
44
√4
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
√4
√4
44
44
√4
44
44
44
44
√4
√4
44
44
44
√44
4√4
√44
4√4
44
44
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
44
√4
44
√4
44
44
44
44
44
44
√4
44
44
44
44
√4
44
44
√4
44
44
√4
44
44
44
4√4
44
√4
44
4
4
4
4
KET
ERA
NG
AN:4
NO
4
4
:4
Nom
or
4
4
4
4
4
4
:4Jenis4Kelamin4
4
4
4
4
4
4
P4
4
:4Perempuan4
:4Rokok4Aktif4 4
4
4
4
4
4
RP4
4
:4Rokok4Pasif4 4
454
4
44
44
44
4
4
44
4
4
4
444
POL4
4
:4Polusi44
4
4
4
4
4
4
PPL4
HEMOP4
:4Hemoptisis4
4
4
4
4
4
4
BB↓
LAIN4 4
:4Lainnya4
4
4
4
4
4
4
EPI4
SC4
4
:4
LC4
4
:4
:4Penyakit4Paru4Lain4
: Berat4Badan4Turun4
4
ADE4 4
:4Epidermoid4
:4Adenokarsinoma4
4
454
4
4
454
!"
# $$%
&
*
%
'
&
)
*# (
&
+
* (
+
*
( $
( $
" ( $,%
46
-
(
*
Kanker paru adalah penyakit keganasan berasal dari sel epitel saluran napas
bagian bawah, atau penyebaran tumor dari organ lain (metastasis).
(WHO)
2000 melaporkan, rata rata mortalitas kanker
paru pada tahun 1999 di dunia 2,1%. Menurut WHO,
(CSDR) kanker trakea, bronkus, dan paru di dunia 13,2 per 100.000 penduduk
dengan rata rata mortalitas 2,3% (WHO, 2004). Insidensi di dunia tinggi, 19% pada
pria (kedua setelah kanker prostat) dan 17% pada wanita (ketiga setelah kanker
payudara dan kanker kolorektal). Kanker paru paling sering ditemukan pada laki laki
dewasa dengan usia lebih dari 40 tahun. Lebih dari 80% berhubungan dengan
perokok, baik aktif maupun pasif (Ancuceanu and Victoria, 2004). Pada tahun 2007
WHO melaporkan bahwa insidensi penyakit kanker di dunia mencapai 12 juta
penduduk dengan rata rata mortalitas 13 %. Di negara maju seperti Amerika Serikat
dan Inggris, kematian akibat kanker menduduki peringkat kedua setelah penyakit
kardiovaskuler (WHO,2007).
Hasil survei penyakit tidak menular oleh Direktorat Jenderal Pengendalian
Penyakit dan Penyehatan Lingkungan (PPL)di 5 rumah sakit propinsi di Indonesia
(Jawa Barat, Jawa Tengah, Jawa Timur, Lampung, dan Sumatera Selatan) pada tahun
2004, menunjukkan angka kesakitan disebabkan oleh kanker paru sebesar 30%
(Depkes RI, 2004).
Merokok adalah penyebab utama terjadinya kanker paru pada 80 90% kasus
kanker paru meskipun hanya 10 15% perokok terserang kanker paru (Kopper and
Timar, 2005).
1
2
Kejadian merokok di dunia masih cukup tinggi. Pada tahun 2003, di Inggris
populasi dewasa diperkirakan merokok sebanyak 12,5 juta orang,dimana 27% pada
laki laki dan 24% pada wanita. Amerika Serikat dilaporkan prevalensi merokok
26,4% pada laki laki dan 22% pada wanita. Indonesia prevalensi merokok tampak
lebih tinggi lagi yaitu pada laki laki dilaporkan 50 70 % dan pada wanita 30 – 40%
(I G K Sajinadiyas, 2004).
Menurut Departemen Kesehatan melalui pusat promosi kesehatan menyatakan
Indonesia merupakan salah satu negara berkembang yang memiliki tingkat konsumsi
rokok dan produksi rokok tertinggi (DepKes RI, 2003).
Berdasarkan data dari WHO, prevalensi merokok di kalangan orang dewasa terjadi
peningkatan dari 26,9 % hingga 31,5% dari tahun 1995 2001. Rata rata umur mulai
merokok yang semula 18,8 tahun menurun menjadi18,4 tahun. Prevalensi merokok
pada pria meningkat cepat seiring dengan bertambahnya umur: dari 0,7% (10 14
tahun), ke 24,2 % (15 19 tahun), melonjak ke 60,1 % (20 24 tahun). Remaja pria
umur 15 19 tahun mengalami peningkatan konsumsi sebesar 65% antara 1995 2001.
Dapat dilihat bahwa terjadi peningkatan prevalensi merokok dalam jangka waktu 5
tahun (WHO, 2001).
Tingginya angka merokok pada masyarakat akan menjadikan kanker paru sebagai
salah satu masalah kesehatan di Indonesia, seperti masalah keganasan lainnya.
Peningkatan angka kesakitan penyakit keganasan, seperti penyakit kanker dapat
dilihat dari hasil Survai Kesehatan Rumah Tangga (SKRT) memperlihatkan angka
kematian karena kanker masih sekitar 1,01% menjadi 4,5 % pada 1990 (SKRT,1990).
Berdasarkan pernyataan pernyataan diatas, penulis tertarik untuk mengetahui
gambaran kejadian kanker paru di rumah sakit Immanuel di Bandung.
3
Berdasarkan latar belakang masalah tersebut, maka dapat diidentifikasi masalah
sebagai berikut :
1. Berapa jumlah kejadian kanker paru berdasarkan jenis kelamin.
2. Berapa rentang usia tertinggi penderita kanker paru pada pria dan wanita.
3. Apa faktor risiko terbanyak kanker paru pada pria dan wanita.
4. Apa keluhan utama terbanyak pada penderita kanker paru pada pria dan wanita.
5. Apa tipe histopatologik terbanyak kanker paru pada pria dan wanita.
Untuk mengetahui angka kejadian, usia, jenis kelamin, gejala klinik, faktor risiko,
serta tipe kanker berdasarkan gambaran histopatologiks pada penderita kanker paru di
Rumah Sakit Immanuel Bandung.
!
" #
!
$
$
Hasil penelitian ini diharapkan dapat memberikan informasi tentang penderita
kanker paru yang berobat di Rumah Sakit Immanuel dan dapat digunakan untuk
penelitian lebih lanjut.
!
Informasi tentang penyakit kanker paru dapat digunakan sebagai bahan
penyuluhan kepada masyarakat agar dapat dicegah terjadinya penyakit atau dapat
didiagnosis dini.
4
%
& &&
Penelitian deskriptif dengan pengambilan data secara retrospektif dari hasil rekam
medik kasus kasus kanker paru dari Rumah Sakit Immanuel periode 1 Januari 2009
31 Desember 2010.
' &
'
(
&
)
*
Lokasi Penelitian berada di Ruang Rekam Medik Rumah Sakit Immanuel, Jalan
Kopo nomor 161 Bandung.
'
(
)
*
Waktu Penelitian berlangsung pada tanggal Agustus 2011 – November 2011.
0
,
%
, 7
, $)
Dari hasil penelitian dapat disimpulkan:
Jumlah penderita kanker paru di Rumah Sakit Immanuel Bandung
Periode 1 Januari 2009 31 Desember 2010 sebanyak 40 kasus.
Usia terbanyak yaitu 55 – 64 tahun yang didapatkan pada pria maupun
wanita.
Jenis kelamin terbanyak pada kasus kanker paru yaitu pria 62,5%
dibanding wanita 37,5%.
Faktor risiko yang tertinggi yaitu merokok pada pria 72% dan wanita
46,67%.
Keluhan utama terbanyak yaitu sesak napas karena efusi pleura yang
didapatkan pada pria maupun wanita.
Gambar histopatologik terbanyak yaitu tipe epidermoid pada pria dan
adenokarsinoma pada wanita.
%
,
Diharapkan dokter yang menangani pasien dengan lengkap agar
didapatkan hasil penelitian yang lebih baik.
Penyuluhan mengenai faktor risiko tertinggi kanker paru adalah merokok
baik aktif atau pasif
Meningkatkan edukasi bagi masyarakat tentang penyakit kanker paru
akan sangat berpengaruh dalam mencegah terjadinya penyakit ini.
Melarang memasang iklan rokok di media massa.
39
4
7
"
Amin, Zulkifli, 2003. Buku Ajar Ilmu Penyakit Dalam Jilid II. Edisi III. Penerbit
FKUI, Jakarta.
Ancuceanu, R. V., and Victoria, I, 2004, Pharmacologically Active Natural
Compounds for Lung Cancer, Altern. Med. Rev., 9, 4, 402 419.
Bloom and Fawcett , 2000. Buku Ajar Histologi, Edisi XII. Penerbit EGC, Jakarta.
Departemen Kesehatan Republik Indonesia & WHO Indonesia, 2003. Konsumsi
Tembakau
&
Prevalensi
Merokok
di
Indonesia.
Available
from:
http://www.litbang.depkes.go.id/tobaccofree/media/FactSheet/FactInd/7_konsu
msi_prevalensi.pdf.
Ganong.
W.F,
.
)/
0
1
.
%
2
$
&.Terjemahan dari M. Djauhari Widjajakusumah,
Global Cancer Statistic, 2002, A Cancer Journal for Clinicians).
Guyton and Hall. A.C,
. )/
0
1
.
. Alih Bahasa dr. Irawati
Setiawan,dr. LMA Ken Ariata Tengadi dan dr. Alex Santoso, Penerbit Buku
Kedokteran EGC, Jakarta, 1997.
Kopper, L. and Timar. J. 2005. Genomics of Lung Cancer may Change Diagnosis,
Prognosis and Therapy, Pathology Oncology Research, 11(1)5 10.
Kumar V, Cotran RS, Robbins SL. Buku ajar patologi. 7th , Vol. 1. Jakarta:Penerbit
Buku Kedokteran EGC, 2007 : 189 1
Luiz Carlos Junqueira, Jose Carneiro, 2007 Text & Atlas Histologi Dasar. Penerbit
EGC, Jakarta.
Price, Sylvia A. 1994. Patofisiologi Konsep Klinis Proses Proses Penyakit. Cetakan I.
EGC, Jakarta.
40
41
Purnomo J. Perbandingan pemeriksaan sitologi sputum inhalasi NaCl 3% fiksasi
alkohol dengan sputum inhalasi fiksasi saccomanno dan bilasan bronkus fiksasi
alkohol untuk diagnosis kanker paru. J Respir Indo. Oktober 2010; 30 (4): 181
89.
Rab, T. 1996. Ilmu Penyakit Paru. Hipokrates1 Jakarta.
Shah P. Clinical considerations in lung cancer. In: Desai SR, editor. Lung cancer.
New York: Cambridge University Press; 2007.p.1 11.
Solomon DA, Solliday NH, Gracey DR. Cytology in fiberoptic bronchoscopy.
Comparison of Bronchial Brushing, Washing and Post Bronchoscopy Sputum.
CHEST
Journal.
1974;
65.
Available
from:
http://chestjournal.chestpubs.org/site/misc/reprints.xhtml.
Stark, J.E., 1990. Manual Ilmu Penyakit Paru. Binarupa Aksara, Jakarta.
Stover DE. 1998. Women, smoking and lung cancer. Chest; 113:1 2.
Travis WD, Brambila E, Hermelink KM, Harm CC, editors. WHO Classification of
tumours. Pathology and genetics of tumours of the lung, pleura, thymus and
heart. Lyon France: International Agency for Research On Cancer Press.
Valerie C, Scanion & Tina Sanders, 2001. Buku Ajar Anatomi & Fisiologi. Jilid I.
Edisi III. Penerbit EGC, Jakarta.
World Health Organisation, 2000. "
. Available from :
http://www.who.int/tobacco/resources/publications/tobacco_atlas/en/.
World Health Organisation, 2001. 3
,
.
.
Available from : www.who.int/entity/gender/documents/tobacco/ 9241592524
/en/.
World Health Organisation, 2002.
3
"
4
.
Available from : http://www.who.int/tobacco/mpower/2009/gtcr_download
/en/index.html.
42
World Health Organisation, 2002.
.
5
Available from : http://www.who.int/tobacco/research/youth/ health_effects
/en/index.html.
World Health Organisation, 2007. "
.
http://www.who.int/topics/tobacco/facts/en/index.html.
5 Available from :