Politik Pengelolaan Sumberdaya Alam sebagai Landasan Kemandirian Ekonomi Nasional

Politik Pcngclolaan Sumbcrdaya N a m
SE3BAC;r\l I . A N l ) A S A N KEM.4NI)IItIAN 1:2
sc.h;~;:ni hcnt:u~y itlam silrl:iI~ tei.laml.rnt~iadalah scmnkin IT;II~
~lL11yi1
~C~,~;~CI~;II~-I\C~;ICI~;I~I
Il;ln,iir. long so^-, kekel-it~g;trt. S~I.I;I hcrkurnnpnyn a t m balikan IiiI;~ngt~ynt~c.~.h;~l_!;~i
,ic.rii\
spcsics tlari S l l A seporl i kn!u. rotan. tanaliinn obnt-ohatall. i han. I ~ c r t ~ n p, iiei l ~ i ssat c i a.
scrtn hc~nishil~:~ri
11;11-a ~ ~ i dir:lt~tlni
u g
senaakil~tidnL suhzlnt!.n Intin~i-lnlranpertneiiaib.

Psrnhnni!i~ni~n
eLo11orni. terutnm;~yang diialnnknn olcli sektor-sckeor ynng ~iiun-mf'aatkarr
SDA. I c l ~ i lnieni
l
t i k-herntkan pada pembcrinn Gin pctii;~nhatanhurhagai jcrlis komod il;~.;
rIa1.i Slli\. seliali knyn pei~yctr~laarr
S l I A tidak hcrjalatr dcnyall h i ~k.i Sci:th taliiln 70:it1.
d i m ; ~ i ~ i,jin

n pcntari Ii~atallillulai dit~crlnli~tkan
sccara l~e?;;rr.-hesara~~.
I>ingyn s;l;lt ini.
peniul-intuh hcluln ili~pnt tnci~~~clesaiknn
hak ntas SF3.4. lxm! aknya lion tli k atits hatas
runng kcloln SUA, h:~hk;lti j t ~ g nhcluln dikctalai~isecn1.n p;~sti potcnsi SI3A iti1 scndiri
secnl-a aklbnf~. schingga pcl-cncnnaan dati j l l ' l l ~ ~ ' 1 1 ~ ~ i l ~ i ;pa111nnfn'n;ltnn
l!i
S I>:2 han! :I
hcrlangsu~ly seca1.n nilir~inisti.aril: Kundisi demikinn i t i i ar1tnt.u lain disch:~hknn olcll
irnplenirntasi hcrtlagai Lrndnrig-undany ynng seem nasioirnl lchill hcroric.~~tasi
p;ltl;~
pcr~~;irtlh;lran
koliloditns tE;~ri sctiap Sll,l, yang ilihclola sektor. l)engnn t;~~-pct
ckorlotiri
y a i y di~rkurdengal1 u k ~ ~ n ~ r i - u k ~rfgrcgat
t ~ - a n nasic~nal scpcl-ri pcr!uml~i~l~an.
liNI'. (Ill,
ndnnyrr ku~crhat:!san (1:)) a duli1111~
S1)A r ~ ~ a l ~ plemial~n>.n

un
akscs ~nns!31-aknt loki11

J*

Apnhilil hcri~andi~-in~i
chononii J any dimnksald c E r l l a ~~~~~ c n ~ l ~ a l ~i r: ~
~ dijirb:~~.L;~ri
si n i i
claln~ii
hen t i r l i pt.111nnfnatni-r SIIA ~ccn1.nadil clan het-ke!aiii~~tar~.
iriak;~pol itik pcngrIrd;l:~n SI ):\
rnericrit~thnript.lahsi~i\ann~nnhilisnsi.alnkasi dan dist ri2'r~siS11.4 !;111gSiillg;lI rilcnt.~lfuk:~~l
dn~xitcdjcnpai atnu liclak diipat dicapainya kcrnartdiriiln ekonomi 1el-sc.hut.
Naskalt ini nrcrn hahas pen? impangall per~gelolaa~r
SIrh dun rnnsalnlz politik dihrtlikltye
> ;lily cli mutai cienyan mcti~ctetipahkmpcran dnn licl-usnkan SLIA. scl-(:r I1ar;rpnn orienitasi
pcd iilik SI ),
scbayz-ti
I

I:indi~snnlicmnritlir-ian ckotirln~i.
,

'

--

MaK:rlali d ~ s a n ~ p a i k(Eitli1111
a ~ ~ t)inlny Ynsional HuLun~d m No11I lltkum o l e l ~3hda11l'elnhin;ln~~tluhrtrl~
Naq~onnt,Depa~-lc~iicr~
I lukur11 dim I Ink A w s i htanusia. d i Scili;~r;~ny.M;~~;11:rliini n i e r ~ ~ p n k penp;lyn:lrl
n~t
m:iknlnli sthelumuy:~ y e rlis:~;ikan dala~n Kunt'erensi 11~1igii11
tenin "M\/le~npt.rtn~~yak:~r~
'im~a*i\i.
Mcne!t~_~uri
Aknr Cb~orirarli~r~iunc
tl i I ndonesin" 17- 19 Nnpcni I,er 7005 di IPogjnkart:1.
I'~ll!!;liar pntlil F : I ~ L I ~ K
I ;CI ~aI Il I~; Iw~;I.


*

ilmiynli ini teiah ditlakuments~i~fln

di Dcp;w(rnlen ~?,ln:ljl.m~rl
f;ul~n
F ; l k ~ ? f 3Kchut:!nnn
5
Epu,
K C ~ U S1) :,\,urtcmcnMYH

s.

~ , ? i SuPcsrjito,
k
hshit'. 132 104 680

I'c~it~rilil:ianncg;ira bul\n~>piiiak ( l'N131') yang hcrns;~lk u - i SI):\ l n c r n p ~ ~ n hont~.ih~~si
y~i

tcrhesill.. I1ada tahiln 2 0 0 i 1'5 131' !.:lllg bet-asal tla1.i Sl )A schcsal- 33.9
dnr*i total PN t3E'.
Sclain itu SDA nlntnpli mclnherikan kontrihusi tc~~lindnp
PS)R sekiltar 711 u4b C ~ I I 111n111, 1
nienycrap tenaga kcria scl~ati!rlk 57 % dari total nngkatan kerja (RPS. 3005 1.

Fkcpor Indnncsia ~ n : i ~ didnlninasi
ili
olch ~ L E ~ I I Ot;ts
C ~ ~nun migas. I5nd ttal~ln2000. ekspcnr
non nligns 1nencnp;li 1 ' S $ 47.8 iniliar atnu scki t:~r76.9'jb dari total ukspol* n~~sicrnal.
Pacla
tahlrn ZUOJ ckspor nun rnigas rnencal~ai78.1 dnl-i nilai total rhspor. Sclai!i~~i~iyn.
dalaln
kunin n.akt113000-20.04 trcnd ckspor jlon nligas naik ram-ratn scl~esnr4.5% pet tali uti.
Dalarn kun-1111M ' ; I ~ ( ~>.ang
I
SSIII~
ekspor ri~igasIlatl! a mcili npk;rr schcs:11- 3.8°4/r, pel- tall un.
irnport1y;i r~icnirickars a n g ! hesar yni tu 70.2% per tahun. sehin~pasurplus s~rdahserllalii~i

rnsnlilun clcngnli rn!;~-rntaIlcnlrrunan scht's;~r1 5.8'41 pcr tnh~tn(13npllenns. 2005).
%/;1

r:

Kr~ndisitli atas ~ ~ ~ e nltlihi111
~ i r i , j lJiltl\\
;I SI1.4 rnasilr cl ialldal kiln tla lztni perekonv~~i
iart
nnsiorld. S~li.plusnii>tns s~ldahr;emnkiil kecil. P c m ~ li i t . ~ i111ig;ls ~ C ~ L 111c~iirlyLal.
IS
Kcti k;!
l ~ c ~ i t i r ya~O
IiI !
III~~EIS
~CV~IL:III~:I yg \~crastl
dari SD;\ t ~ ~ r I ~ : ~ r ~( iJl *cmpnn tetiap ket-fa nnsiorinl. I'acla tahuu 200 l schanyak 39.7 j i ~ t norul~y
bckcria p;iilir SCAI{I.I. pel-tanian ;Itnu 4?.8''/;, dnri jumlnh tcilnyn kcrja sccant riasicllinl.
S~u~ilnh
it11 scmnkij~~nsni~agkat

p;irla tahun 2003 menc;~pai 43.0 jutn orang ntnu selscs;lr

r‘

46.-3'V) 11iir.i,iulnlah renaga kcria scenrn nasional. T'ada t;lli~~rr
20OJ pcriq crapan tcl~agahcqii~
~ l ixrl(toi. ~ ~ c r t iail
n n s ~ t i i p ;t~~ ~~ t i ~ ~ tnienirtdi
t ' t l n 40.6 ,illfa nnlng? atnu schccar J i,5'A1 il:iri
tcilagn kcria ~lnsionaltapi padc lahun 2005 r ~ akj lasi 111clr1~jaJi
4 1 -8 juta orang (ll.l.C)"~;~

II2appcnns. 2005).
I )i sat t~ pilink. purl! cr:iparl ~CII;I~:~ kcria t e r ~ e h l111~r11p;tknn
~~
kontl-i h ~ ~ qcktcbr
si
~~t'rtnltinn
dnlnin ~ncngatasi pcngaliygilran. ltctapi cli laill pEl~aC, i r i i meri~pakaii iiicliliusi hnliizn
pcnyel.npnn tsnnya kc>~jn

di scktor lain tncngalami I>cnunluan (ko~itraksi).s c l i i ~ ~ g gscktor
n
pct-tania11merup:~k;ln Irr.vr rr.vor'l. Hal ini ~ n c ~ i g ahatkau
lii
ht.ha1-r sck tor pctntnnian iuntilk
nicniiigkatkan psr~dukili\.itns tenaya kerja dari ktst-iahterann tel~nynkcriarlya senlakiri
herat, apnlagi dcrignn adnil! a tekanan. di s:itlt sisi. 1111tllkpeningkntan ctisiensi dan dnya
sning sektrlr pci.t:tninn menghadapi pnsar gloha8, dall, tli sisi laill. tcs,i;icIit~yakertlsnkar~
da! ii diik~ingiliigk~~rigc~n.
R c n d n l ~ r ~rIayn
~ n c l u k ~ ~ nlgi i ~ g k t ~ n yclilaliclai
a~
setiilak!iya il:~l;u~~
l irna tahun terakl~i
thampir. wriap tahun tclah teijnrli hnli,jir. hnn jir h a n d n n ~ .dari lorigsor. llaIs1t11 tati~rri300.;
~ ; l j r 7 . ~ l I~~dor~esi;)
i
w l a h tcr:iarli 2.70 kali It>ari-iir di I .30 I;:~h~lpntcn dall 31~~ropinsi.
disaii1pi11git11 j q a tcrjadi E 1 1 ktjadia~ilol~gsordi -1s ktit1i1pa1c.n dan 13 propinsi. I1;il;tm


tah~lrirang salm tercatat 78 kujadiarl k e k e r . i ~ ~ gj'i-~ng
a ~ ~ terscbnr cli 1 1 P I . U ~ ~clan
I I S36
~
Kabt~patcn.Selama pcrioclc i ti1 ,ji~gn. 1 0 propinsi lallan sn~vahnya tereniln~n ha~~jil-.
263.67 1 Ha sawah tcrcndnm dan g a p 1 paneti. s"ert;~ 66.838 [la satvah puso ( K I .I.l. 2004).
Kc-r~~sakan
SDA. dengan tiemikian. telah tnelyebablinn. di satu sisi rncnut'lrrinya dayii
dipicu ole11
hel-kurangnya atau bat1kan hi l a n g n y SDA sebagai t~i113pua1111idttp rnas!.a~.;~lial[elah
menl~mhlthkansi knp pragrnat is masyarakat. scpcrt i tnclakuknn penjarahan dan memicu
ter:jadi~~ya
kontl ik. Uengnn deiniliian, kebijakari ekonomi darl petigelolaan STSA telah
~nelahirkandan riiciiyimpan potensi konflilc.
duli~111glingkw~ya~l.
clall di sisi lain, kerniski~ian. Kcmi~lii~lnn?an:!.

Sektor Ll-l sebagai l~enrengtcrakhir untuk ~nenai~parii
aki hat k c r l ~ s a k aSUA
~ ~ jlrgn hell1111

inoiiilapnt pcrllatinn :trig ci~kup.FIal dclriikian itu diccrn~iliannntara laill ole11 hecilnya
anggarai~yang dialoliasikan untuk pongclolaan S13A11.I I yang h a n y ; ~k~irangdari I % dari
PNHI' atau hanya herkisar 1 1.5 %I dari total anggaran pemba~~giinan.
Kontlisi tcrsehut
. j q a terjadi pada ti~~gliat
pemerintah daerah. Dari data nlokasi anggaran pcmhangunan
daerah (pi40pinsi Suniateri~Selatan, I,amp~ing. l3anrel-t. Sawa Tengall. Di Yogyakarta.

0

Sawa l'inlur. Kali tnan~an 'I'itnur, Kalimantan Selatatl. Sulawesi 'Tenggiu-21 dall Nrlsa

'1 enggra Tirnul-) scjnk tahun 100 1. 2002 d m 2003 dipcroleh gnn~hal-anhnhwa pr-osentase
ulokusi illlgpal.nn 1.1 1 r a t n - K I Ihanya
~
herkisot- nnta1.a 0. I5 % - 3 %I dori lotnl ;~ngyar:i~i
pcm bangllrian clat.i.nl~.

l ulah banyak pub1 i kasi !Tang mcriun,jukkan lai it kcl.i~sakan surnbcl-daya alam. Ualam
hayiali iui di tainpi l kala bchcrapa Ciarnbar yallg mc~~uniiikkatl

kerusakan tcrschi~t.13alatn
Cambar 1 d i t u ~ j ~ ~ k l cIier11sakfi11
nn
t~entnng darn P. Rnnglin nkibat tambang timall.
Sedangkan tlalam Gam bar 2 dit irn jukkan bagaimana keri~sakan hutan rtla~n d a l a n ~
kawasari
Suaka
Mnl-gasatwa Rnlai

Raja di Kabupaten
I Iii111ai.l < i a ~ ~ .

r\

Dlia corltoh terscbut hanynlrtii pntret lieuil clari liontlisi s~unbel-rla>
a
alnni di lndoncsia
Jrangtt'rus m n g a lami
kcr.~~saka!~.
Dtllam slcala nasional, dalani 'I'nhel
1 diturj~~kkan
nainn-namo
13AS
kritis menunit pi[I
Salali sat11
''lktor
psnyebab
Gambar 1 Kerusakan Bentang Aam d P Bangka Akibat Tarnbang Tlinat,
kl-isis nil- adnlnli
Surnlscr.l'~otokol(Ian Hu~i~ns
I'etnda I'rop Kcp. Rangk;~cl,u~Hclitrlng

k t - r ~ ~ s i iC)iicl-all
k i ~ ~ ~,2 l irnn Stln>)ni(I)AS'). Peninb!li:~t-;~nj i ~ m l a l iD A S kritis c!i I ridonrsia
zcn-ycilor~y~iicngIiniv;~!irL;~ir.
I'adu 1 984 ada 12 I ):\S krir is dan sz~pcl. kl-it is. nier-linyk;~t
incnii~di19 DAS padn 1
.39 1 >,IS padn 3 003. 42 !)AS puda IC)")X. 5 8 ]],AS pacla 2000.
tl;111 00 ITAS pada 2002. I l i r c k ~ iScndcrnf
~r
S~~nltwl-An!;i !Zir pndn I )cpn~~rcn~crl
K i n ~ p r a ~i lx i
niui~!.el~utknnh il;lri 470 I I A S pml;i 2004 dalnm konrlisi kritis. I h t a I.E~'parte~z1~11
Kclil~tannn(2005) mcnyelsurkz~nluns Inha11krnitis kini strdah i>lcl~cnpni
;~ngLa42.1 jilts 1 13.
K c ~ . i ~ ~ a lsiiziil~crd;~~
i;~n
;I al;1111!any ter,i:~~li
tli ilarntitn jugn berpen!~nl-i~h
turli:ldnp kc.t.~~l;;il.;;~rl
sumhcrdn!~a n l n ~ idi
l pcr-nil-an. haib c l i darr~tinaupun Ji l a i ~ t .M isaln~macli berh;~gaiIoki~si
prrairan laut tcltil~~c.i:jadigqiala penan;:kapan ikan hcrlehilinn !.any ditttnillhkn~l;rI;ilari~
Cinrnhar 3.

'>'$?_.

r7'

Indonesiii ntl;~lnl~
ncyal-n yariy i . c ~ i t ; ~
tcrllndap
i~
bcrhagrri ,iel~ishencana. baili )an? Inngsuny
di timhul knri glejnln alnm 111;111p1111 uki hat kegiatan mi~nrlsia.'[';I hel 2 m c ~ ~ l p chntkan
rli
bnllwn d ; ~ l i ~ kuri111
m
ivaktlr linin tahurr, 1 998-2004 tc!:indi I -150 kali bctic:u~a. 111c11iakan
I;ol-hall ,jiwa 0.000 r,r;tliy (Ian mcnirnb~il
kan k c ~ ~ i l y i nRnp i.922 inil inr. I Inlam 7'nhcl
tcrschut .tlilunjukkan hnli\i.;~hnl!iir. rlnn tar~nhloilgsor ~ ~ l c n d u d u kpcri
i tykat palit~gatas
l~crdnzin~kan
jumlah kci;j.tIiai~. Korban jitvn akilsnt hn~!ii~.menduduki l)c-rilryknl kcd11ir
setclrlli knntli k sosinl. IJill1,iir. t a l ~ n l;IC)IIFSO~.
~
C ~ ; I I I kchakarnn Ii~ltnnI-lukai~mcrupnknri
I ~ c ~ i c aatam.
~ i a tctapi d;lpn~di katcgol-ikan srhagni I>ericnnapcnlba~lg~~rlan
hersarila dc~~y:~ri
cpidc~ni pcnyn,
I
kit. k o n l l i k sob~:-i.-L

si;~l. \cr[:i hcyiigalnii tclinnIogi.
13ar;jit. d a ~ longi
sor tul-j;ufi 11n111pir rnctatn dl
selunrh Indonesin srpcr.li tcrc e r ~ n i dn~*i
~ l ntigkn aulti~lk 200.;
yaltg tlisajikan
pndn 4 ;a 111h i r r 4
k i n Garnhiir 5 .

Ir"

I

0

0 el-

/

"985

I

B

q

4~-V:v*
1989
I

7 ,

2'.

\

L

.

_

..

1

LL

A
-

I

clal'a~ I I I kqia- Gambar 2 Kerusakan Hutari dalarn Kawasan Suaka Margasatwa Hala1 Raja, Rtau
dial1 tanall tongSOE. rnuncakup 48 k;iI~~~p~ntcn/kota
ili 13 pl-ovi~~si.
I l a c r a l ~y:iriy p;ili~isserinp m c ~ i ~ ! n l a i ~ i i
loi~gsornd:~lnli,I;Iu a 13a1.;1tdan Jot1.a Tcrlgiili. riinsing.-nli~si~y
411 dvu 17 kciadiatl, l'atl:i
tnllun it11 pula t ~ r c a t a l3.X kciaclian h:ltliir tli 1.76 linhupntcn/lioh pada 2 0 ~-rl-oi.in.i.
Rencana bali,jiia pal iiig seriny ralularirtn .laws 'I'er~gah. Jmvn Darr~t. lamhi. tE:~ca Rinu.
[-)ipcrkir;~haribani ir ~nen?:ehnhknn50 I orang nieninggal, scrnr~ltara 263.07 1 I la sa\4 air.
tel-endail1 dnri gnyal pnncn srr't;~00.X38 Ha sa\\.ah puso di I 9 pl-ovinsi (K I .I1. 2004).
J11rn1al1kciuclian t>an,iir 2003 niei~~~n,iukkan
peni.rlgkaz;~n dari tahun selwl~~nit~!,u.
Antnra
Ok tohcl- 200 1 I~inggaFcbl-i1:u.i 2002 [ ~ d a92 kqindinn I~nnjil-hcsnr lVneg1ncriycl7iihkan 146
ol.;ulg i~licrritiggab. 4 orilllg t~ilang. dan 380.019 orring rneng~~ngsi.serta 54.4132
pcrnutkirir:111 clan 1 77.859 snuahlpcrkcbunan tcrngtllailg(Nugrolro. 200.3).

..

--

----

-

I)ns

-

.

- - -

-

KI.IIL~IF~Acrh. Knroig P c . ~ l ~ a r l ~A.;atiat~
~ i ~ i ~ ,Toba. La11 Kerrl~rl. 1 l1;11-.
Kcpttnlzlari Nias. Knnipal.. I~lrl~.;~!l.rr~.
RnLan. Kuantarl. Knlilp;\l liannn
I-IIII~I. 13atang11ari. M~IIII>~1?1tli111:> (i[lci. MIISI. i i ' a ~Scl,iitiip~~~~;!.
~V:I?
Srl~t~ri!~

Padn 200.7. rerdapat 1 1 1 kciadian tanah lon~sor.niencakup 48 kahupntcn!kotn di I 1
pro\.irisi. 13nerali yang pal in!: ssl.ii~gmengalanii l o ~ ~ g s u~r~ l a l aJaws
h
Harat d:in Jnnn
Tcilg:~ti. riinsin~-u~osing
46 cl:1113.3 kqjadiali. Pndn talizrri i t ii pula tcrcntnt 3311 kciadinn
Ilnnjir di 1 36 kahup:~tcri!kota P;IIIH 26 prox'insi. Dcncaria hmjil- palin!: sclhilit_!~ i ~ e l n ~ i d : i
,I;wa Tcnyah. Ja\\n Ha1.a~Jnnihi. dnn R i a u . I'lipcrkirnhal~hareir- rnenyeh;ildiara 50 I orans
mciiii~ggal.xctncn~i~ra 26.: ,117 1 Ha sawn11 tcl.etidnrn tlan yap1 patic11 scrnlr3 CiO.S3# I-Iil
si~\vnhpuso di 1 0 ~ ~ r ~ n - (KLI
i ~ i u1.i 2004). Suri~lnl~
kcjadinn hni?ii~*200.3 tlici~~~r!jz~kkar~
pcningliatan dnihit:~ht~n
~;ul~clrrrnn!.a. Antrrra Oktobcr 200 1 hinpga Fchruari 3002 arta 92
bciaclinri h;ll~iil- I~CX;II. J illig n~~ti!.ebilbkati 1 36 ol'n11g rneriinpyal. 4 orang hi Inns. J;lia
789.9 I 9 orang ~ i ~ c ~ i y i ~ r scrta
i g s i . 5 4.432 pczn~ukinlanda11 1 7:1.859 sa\val1!pt.rFieb1111;111
iergenang (Nugr.0110. 200;).

j i l r t ~ l i hJiwa
(orang)
1.1.1 1

...

-.. ,-

:I 1
7b7

Kcrugia 11

I

(Miliar Z
I p)

I

-.

-

647.04
137.7;
21.11

9
3S1
lh

(1.559
58 1

Ken?.ataatl-kctiy;~t;~;t~~
di atas n~enur?iukPianballua kerilsnharl s i ~ ~ n l ~ c r r l nalarn
y a btrha~~
hanya tcrh:-11.;ls scmakin menipisnya kctcrsediaan kornodi tns ynlig. clnpnt dimanhot kan.

rnclai~iknt~
tclnh meliyehahkan kcrusaka~linli-asxruktur ekonorni mailpun sosial. h t k n n

liar^! a

itu. apahila c l i l i hat clari distl.ilx~.sinianfnat ntas chsploitasi si~nihel-rlnya:11:1ni juyn
rncnuli,it~hkniaketidak ntliliiii ;~lok:tsitii~u~faatn!
a.

J a v a Sun

M ~ k n w rStroll
2 n d Floaws

- 1 : ~ r ! g i * r3{:l;ig!r:

1

I

I.ot)stc:r

R

and

Arnlura !;on

1'oclflc Ocea

Group of Rcsot8rcrs
I
Ocmcrsnl I 1r.h

Fish m Srnnll I'r:l;3gir: Flsh

m I 'r:m~dShrrinp

Sulnwnul :;on

I

t d ~ b l eCoral I

1st)

Squ~rl

Garnbar 3. Gejalah penangkapan Berlebih pada Beberapa Kawasan Perairan dr Indonesia
(Ko\:~

-

Besar biaya
(x-Rp, 1.000)

Keterangan

--.---.
-

.. .

- --

Berdasarkan perh~lunganpadn
IPHHK dengan ltebangan
lahunan sehanyak 6.000 m" Dart
pcrhitungan Inr, maka bcban
pungutan l~dakresml scbesar Rp
55 f 00rrnJ

-

" Tert4ap:11 paling zidnh cmp;~;t hush curar I)irias K c l l ~ ~ t a l ~Pa~ei~) v i r ~M~IIIIL~I
~tiasKehur:t~tnll

I

'
"

M i ~ l u h uTcnp;tI~ terkait r l c ~ i c a rpcn;:clol:ian
~
h t ~ t a alnnr
i~
protluhsi >an;>. ~ i f a t ~ ~insti.uksio~~al.
ya
tvli~sir~vmncing surnt Yo. 532.7 I , ' E ) ~ ~ I I ~ I ~ - M : I I ' Gtgl
~ X07' ~ 10-2007:
~~?
No. 5.1 '. I . lIisl1i1t-M;11607 2002 ryl 1210-?007: N o . 5 X .I 1 /T)icl~ut-Mal'l.3n113003 tyl, 2h-0.7-20117: (fa11 No.7'5 2'll1shtrt-Mn[ 220'?00; !&;I. 070-2003.
Antarn IICI No. ?? Tnli~rn1999 dan PP No. 25 Tnllur~?llnO denp:ln I!U No. ,t P Tatiun T1)OO rlan PI) 1 )
1';1111111 7001. tc.rdnli:~t~~c.rhr.tl;iar~
zuhstalls~~~~!c~cII~~!!:II.:II~~I
o ~ o t ~ ( rlaerah
~ ~ i i i tli l ~ i d a 1 1LC~II~:III;~II.
~
I IaJ 1111
a11t:ll.a lain iiiciiy:~hil~:~tkan
konctisi hc~id:tApastia~nftirnlat tfrqcntralisari hchutar~er~.
!: u ~ ghrr~~uclinn
t i ~ i c s p oolc11
~ \ diler:lli 11relal111
pcrunltlqnn Lcl,ijnl,nt~ u n l ~ ~
k chp t - t ~ t i r i p ~ n , j a r ~pcrrdck.
~!l:~
I ~ r p p e r i ~ i dx11
~ l a ~SII~O!~INIO (?OO I ) 111e11ipcrL
ir:~L:l~i h i q :i ~ ~ i i ~ ~ ) t iclnk dili~br~L;t~i

Sthayinn

~ C S : I I 'lin~rtr-aktnrlqq,yi~lgI PI.

[I IK diantarnn! n a d a l n l ~pcrliegang 1 !!'!-I. Hesal-t~y;~
pein;lrifa;~t;tri hlltan I S H H K tcrscbuz terr'l! alil justru mcr!jndi irissntif bnyi
HPH ~zn!t ~ kn l c n y n b a i l i : ~ ~ups!
~ a-upayn ynng dapnt ri~c.ti,indi pcndorong hc.yjnl:ii~ny:i
a k t i i j i ~ a sI lr'l I . ~ i i i w l n:I\ L ~ C - I I ~ ~ I I ~ i ~ c ~ i g i ~ k o ~tuntut;lli
t i o d i r 111nsyarakat x i i l t ik11a11113~11ti1k
pcn~hcriui~
fbi.c r l e n g u ~j i l m l a h tel.rctiI11. 11:1I ini kascna behan kt-nniihnn ynng I~nl-uh
ditnn!!yurlg olch sislum I 11'1 I Icbili t~esardariparla dcnpan sistcnl II'I-I I I K I". [)cng;ln
clun~ikinn makn l l i ~ ~ . : ~ punnuk
: ~ n tiicr~clo~.ong
I i e n ~ t > ; ~aktit
l i izas p r l a ku ilsal~aI\cllutnn:~n
I Il'l I cli J f i i l ~ t k u'I't.rignh sangat sirli! d i n i!j~lciknn.
biaya

c<

I;~EIS;I~S~

I'crnheria~i 11'1 11-1K din~;rli\~rclkimuritiik inc.\\l?jltdkan t-ctlistl-ihusi r n : i ~ ~ l i s~i :~~r tt~ b e ~ .;cI l a
l ~ ~ t kcpncla
an
tiiasy a r n k ; ~loknl
~ sccarn adi I. I n i mcruyakan ja\iva1>anntas horhayai g i l y a t ; ~ ~ ~
terl~ndnpsist iin pcngclc\ln:ln hula!~n I n ~ npl.oduksi an?. s ~ l i l n l :ricl~lk
~
h;~li!-ah n ~ c ~ n l ~kan
ori
ma11l'r~atIsagi mar! ;l~.i~lintdi clalnrn tEa~idi seki ti11 h ~ ~ t n t1iInl
. ini jug;^ cliy;~l\ini srh:~gai
pcliychiltl t i m b i i l r ~;t llCl.h;igai k o r ~ il kl pcmanfhnt;ln sun1bcrclstya huzun trlaupw1 iJlr.,qr~l
Iog4~io,q.
n n r i 11:lsil p c r h i ~ ~ r r r g nlaha
n rzlgi pemnnfantni~I-sutan siqtc~alI IJH HK. Pcrtiy3ta I:ha
> :~tiy tlipe~+ulclipc1:rku ~ l s n l ~sckitar
n
1!S% 27.50 ptr- 111' k : ~ y i ~hulnt. I .aha tcl-scl~i~t
dilliliirinti nlch ko~lti.aktor loaqaqin,yyang 111ct!iadi rniira hct:ia rnasy;tri~h;~zschagai
pctnegany i,jin sct>nnyiik t I SS 35. scdnnskan ~ . a n gdi terinin ole11 mnsyai-aka! i I ; ~ l n mh t s n r ~ ~ k
dnna konrpvnsasi scbc-sat IIS% 2.50. I'un~cl-il~
tat1 ~nerripc~-oluh
Z !SS .35.9O clsrri setiap m'
kay LI hulat I ~ c l * ~ l lpl~nyii!an
m
kthutnnan dari paink. I 1ai.i hagia~lpcrnctint;ili tersuhut.
pernel-ir~hlidazmh h , l a l i ~ k tTcrrgah
~
m c l n p e r o l e l ~sekitar 1ISS 8.50. pcnlurinzah provillsi
Matltku nicmpetoleii t.lSS 1.09. kahupntrrltkota Iailirl?a di proviusi M d u k r ~L3SS 47.1 8".
3
I > a - I yniiilwtan cliqtl-ih~~si
innnKqnt ckonorni ( X I - o iv i ) ? r . o r ~ l ~sctiap
~)
ti1 kal 11 11i11;1!
dari
pcntunlhalan I i i ~ t s i I P t lI I K. dnpae clj t u n j u k k n t ~ h;~li\\,a inns! ;lr*;~knt akan n ~ ~ ~ i i p t r o l c l ~
r i ~ n r ~ l yang
? ~ a ~ndi I ~ l n rpe~rihei.inli
i
I IIIH 11 K ticIaAl:~li Iltll~r~t..

f'cl-cbutan ;i kses reibt~ndop
sll~i~hercl;iynmi n c w l emas m c n i i c i ~clua ienis k o n f l i k di Tarnan
Nasinnal I.l(yani Y;ini M;nl.t;~horie (7 Y HY I\:).S ~ r lesi
a ~t Itam. ! . a i t ~ her.ill3n
~
kori tlik nntnr:1
pcmcl.il~rirFi dcnynn ni;is!.:ildnliat loL-11 ynlig her-pl-oksi sch;igai peelaen hang1 { k o n l l i L
v e r t i k ~ ~dn~a
l ) k o ~ i l kl i nutat+sesama ~ ~ c n i ~ n ~(kotiflik
h n i ~ g 11oi.irontal). Koutlik tcrjndi ;~Lil'r;tt

'

pcnarid3an dari ptVnoliiolanpohot~tcl~nriy.pollon iridt~ktl:li, pohon 11114, (Ian (cE penenluarl Ic~hnqiIPHHK
ili I:lpangan I)rrc-Incaskanacuall pc1;1 ynng diraguknr~Lc.henslanl\y;l dnn me~igunnknnahit i1k11rynny lidah
1t'rIiI1
Ilk

Pcn!cpln!~ II'I !I 1K t ~ t i a Ldlhcnai Lu\vaLiibari ~licriycr:~hLanfofo II~;II.FI a t a i l citra satclit. pcnyllsunari
doLurncrl AMDAIS, dan pcirrnritnilall IirrglLrrr~y;~~~.
Ecrta beherap3 Aegiatati pcrnbiri;uv~ hutan wpvrti
~CITII~LI~I~~~~I
petak I I ~ I I~C~III~IICII.
~
~ I O I plavi~:i 11i1ttilt. dl I. w l ~ : ~ : ~ . i ~ diwili
i t ~ ~ ail>k:iti
~ ~ a kcpadi~p c ~ i i ~ - y ~ r \ y
1-1 1'1 1.
II
I'~T~c"I.~III;~:IIIriegnrn tlnti 5uLror keliurnnnri clibnyi denyan ptri~~atrnng;~n urlt~~k
pcnicl-i~itnlip{~l~sipetldapatal~ynlig tliliitung adalah dist1.ihusi tnnnfaat filrnnsial keheratlaali 1' 1'.
N'i'l (1; Dlok H n t u I liin11 y n i q dipcrolch pcmcrirllali belupa pcndapatan rlari pnink
ili;l~il~unbukan pqiitk d a l ~ peniiagntan ii~acyarnkat ~nelill
i ~ iIlrclgrnrn p c n g c ~ ~ ~ h ; ~ ~ g : i i ~
m;ls!ln~.ilknt ( c - o n r n r t r r ~ i ~ ~~ /- P I - ~ ~ O / ? I I ~ PI3crtIararkan
I~I~
hasii perliitunga~a pe~i(Inpatnn
pcri~crinzalidan talrw) ;~r:iknt dari PT. YN'I di Rlok R;itu I-1ii;ui sc,iaIi '['ah11111 007 sainprri
densan 3003 schcsal- tip.2.27 tril iun. jfullg terdi ti dnri pci~dapatanpcmcrii~tnlischcsar
Rp.2.16 triliun d n i ~pcndnpatail I n n s atahat scbcsal- 1111
.. I l-3.3-; mil),nr. Sccaru nominal
pcmcrintall piisat rncnipercrleh propclrsi pendapatati terl~c.s:-11!.aim schcsnr I e b ; ~hertamhalii~!~a
l~
liclnisl\ in:i11
nlaupun kcrucnkni~~ l n y ndzik t ~ n gl i n g k ~ t n g i ~ ~ l :
2 . Upa!*a u11121L ~ncningkat knn penananIan i ~i\,estasihe1urn ~ t - i Inn
ii
dcngnn 1lpaq.a
llor L I n~~ c w l ~ j ~ l c l1.cdist1-ibusi
ki~n
pendapatan hagi masyarnknt Ilnknl (kasus Mal uku
Tcngnli). l'cnin;?kntan in\.cstnsi jugs dilolii~kandengnn mcrusak c l a ~ ndt~kung
linpkuilgiin ( l.olis
i ~ ~ ~ i ~ i i i ~ ~ ypc.rii;~ri~hatantiya
kirikan
sccara ndiI clilli bcrkc33tiAiL I E ~ ~ I , Aparaf l ' ~ ~ l l ~ l . i ~ ~ ~ i l l ~
I Incrah clan apnr;~t keaimin~ia~~
nicti,iacti bnyian di11.i konllik pcrnatilibatnzz S l l A
(kasus SLI~:IM C S ~I :tiIra). Sccnt+a zcknis ha1 clarnikian iili
>any jzyn tcrd~pntrli
hanynk ~l;lt~;111
di~cbahknri tel-utania olch hcllrm adan?,a u p y a iln tlth
nisn~.cIcsai
h ; ~ lmilsit liih stat us peilguasaan SIIA olch I-tega1.a. Ilisari~pingi tu.
sarlgat tingginy a dntninasi kckuntan pol i tik u ~ l t u h~nc~nanl;~ntkari
S1lA J:~l;um
,jnn&~ pcndck. scl-ta diprrlakat~rlya rn;rs~al.aknt Iokal scbagai pas tolvlcp:~~~
(nn/lms/)i~nlttkr~~crnnnfr~ntkn~a
51 I/\ secar;i ilkpCgctl:
4, ni pilink lain. link atas SUA y:lng tclnli dil inrtungi ole11 \ J n d a ~ l g - i ~ l ~ belzrr11
dai~
dapaf rncn,iarli j a n ~ i l ~ nkepas~ian
n
bt.rusal~a. 1 la1 dcmikian ini disehnit~kalic~lcli
adan! n alixcs po[iriL ) :inp mcmhcnt ~ l jariugne~
k
kekunsaan (rvciA q/ ,n~rr~er.]'clan
r~iola~npntri
keliunt:tn hak-liak >any sudnh iiin!.at:tkan sucara Iqqr~l..laririyrin
kckunsaail rtcrsehut b u k n i ~t i a n y beropcrnsi di lnpa~iyat~
1111tlllimemanfilatkn~i
S1S.4 secara ilJr:,.cr/. zctapi jlig!n r ~ c r ipc~lgarul~i
r
pzngn~iibjlatlI r c p u t ~ ~ dalali~
s~!~
pCli~h~ratan
kchi-iaknn di selul.i~htingk;lt;in hi~.ol\r.:~si.
llc+c.rJs<

l a c r ~ i ~ r ; u ~ yd~c~ni ~ ni iirir~i ~ c n ~ : ~ ~ ~ l ' ; iS3i ~3.4
~ko
n lnc l ~berh:yai sektni.. tlilnarln setiap sckr~lr
scnPn11-olall I~crhch;11I ~ ~ ~ C ~ ~ I ~ ~ - Z~~~I~I <
n Is;i I~I~~y~- In~
tiditk
i ;!i '~;iIr aka11
~g mt'il~~~rlyki~ihi
It.~.hrttnsn!n dnyn d i l k u l ~ ySI'EA d i y ~ i ~ n k asnc b a a i pcnger~cl:lli kcrusnhtann! :I. Knrc~ln
~lntuk rilciicntzlhiit~ (lay1 cl~lhuriy tidnklnh 111 uriyki n hen!;lny alnm c i i h n g i - t ~ ~ yIEi;I;I~I
\\.ilayali adminis~lasininill?iln !LIB-isciiksisektor-sckloi.. ('nrn yang be]-langsung saiit ini
adalali scktvt' bci:ia1;111 selidiri-sencliri dengan berheknl kehcn;~ran ctalnin I'lidangueidonynyo ti~nsing-111asiri rnisa111ya 'Ill 1 Kch~ttrztinn. Miricral clan Dur i t Ham.
S i ~ r i ~ l ~ c nAi
l ; t.~
. ~Pcri
; ~ knnall. Kclis~riLur~.
bliri! nh darl Gas Rtrmi. Pel.l~a
:~l;lrll !'ring ,it y n pltnyn
..kekuasnan" dnn ..hltkutii alum-'. niasilr lupiit di;!linnhnn schay:~i dasat. t i ~ ~ d : ~ ktiegar;i.
un
karma itnlki~.nyapunhulum pernali di,jr~harhan. /\ki hntn).a s l ~ i l g g l ~slai t i p i f ,iclns. Neynr.;~
tclali rticl;~ti~gar
. . l ~ l ~ h ~darn".
i t i ~ Scllingpa d a j n-t!:~! :i alnm r i i c r ~he]-i
i
httk~inlan~ n e l n ~ n p a l ~ i
rusn kcildilan htlnlan n1an usi;~. Ilcli kual i tas dnerah alirnn sungni ( I )AS) yally salnt~.Sehinyyn selurul~
kcgiatan n~u~igliasilkan
c-lni~~pnk
ncgali l' kumulati f y:ing dapat 111tlusak daa 111cncem:tri
li~ryku~~g;iri.
k111pa d;ip;~t rli k n d a l i k211olcli ~rinsi
11s-n~rzsingsckror. Kal-eria sctiap sck~tlr
mei~~pu~~!.,ai
ttkktrall k i nCr:j:l sc-r~li
ri-scndiri. 1-Innlpnkdemi k iarl i~
\ i dapal n ~ c ~ i j a penychi~t?
rli
konfl i k sosial. yrlng pf~tlngi l il-nri~lynr~~cniarli
pc~i~~.liarnbat
dicnpnin?a kcpacrt ia11~1s311;1.
I1nl.i tlcrbayni re!ri.rrnsi. talkit- sutril-crdnya ali~ni ~nelahirkat~kcter-h:~i!;lll d;lt~
k c t c r ~ n n t i ~ r ~ant:lt.
g n i ~ i~icli\.ltEtiatau kelm~ipoktnas~nr;ih:~t ~2i11glinggal di iviln\;~ll!Inn;!
s;lnra mnripilli her-herli~ I ~ n l ~ k ahcrheda
n
1ieg;lr.a. sc1iingy.a sukn ~I:ILI
tiilitL sitk;~
~ncnghnrirdim h c r - l ; ~ n ~ ! s ~ ~ ~aLsi
~ ~ n yatau
a
tir~d;th;in bersnni;i (~.oJler-fi~-i,
lf~'Iio/7s).
Kernktcristik sulnbcrrl:~?;~
nlam tvalin~ihnnya ~ n ~ ~ l g ~sitill-silirz
ilas
aIanl. 1i1cl;iinkrtn jugn
~nencntltk;lri di hatnsi 11) i t hnk si A Y;III~ berakil~attcrhaclnp l ~ n lsi i 83. olcll w h a h t urtiiln~a
rnnn1~1:1tsurnherda!.n :)lam .an;: cdikelola si D akil~atpelnksnni~anhnk di A.

f"->

Ragttirna~~a.
rniaila~ya.knlx~p:~tcn
tcrtentu dapar rnc.~igcrnhnngkal~
potcrisi ptsr-ik;it~:i~lr~y
a.
kcti ka wiln