24
BAB IV MUTIARA LUHUR DALAM SASTRA LISAN
Paribasan
Paribasan adalah untaian kalimat yang bentuknya tertentu dan bermakna kias. Akan tetapi, ada yang maknanya tidak tentu, malah ada yang maknanya
harus diurai untuk menemukan isinya. Yang termasuk paribasan adalah: Bebasan
Panyandra Seloka
Pepindhan Cangkriman
Isbat Pasemon
Sanepa Wangsalan
Bebasan
Bebasan adalah peribahasa yang bermakna kias. Contoh: Adigang, adigung
adi-guna. Orang yang mengagungkan kekuatan,
keluhuran dan kepintaran Adol lenga kari busik Orang membagi tapi tidak kebagian.
Saloka
Saloka adalah peribahasa yang bermakna kias, dengan perbandingan pada bentuk metafor makhluk hidup atau keadaan.
Aji godhong garing. Hal yang tidak berharga sama sekali.
25 Ana gula ana semut.
Tempat yang banyak rejekinya pasti banyak yang mendatangi.
Pepindhan
Pepindhan yaitu perumpamaan yang bermakna denotatif. Contoh: Abange kaya godhong katirah.
Abang kumpul padha abang kaya alas kobong. Banyake pepati kaya babadan cacing.
Banyake pepeti kaya sulung mlebu geni. Ali-aline nggunung sapitul.
Antenge kaya temanten ditemokake. Ayune kaya Dewi Ratih.
Sanepa
Sanepa adalah paribasan yang berisi perumpamaan tapi bermakna terbalik. Contoh:
1. Ambune arum jamban.
= bacin sekali. 2.
Awake kuru semangka. = gendut sekali.
3. Balunge atos debog.
= lunak sekali. 4.
Barange aji godhong garing. = tak berharga.
5. Bobote abot kapuk.
= ringan sekali.
26
Panyandra
Salah satu cara menghidupkan suasana dalam kesusastraan adalah dengan melukiskan keindahan, kebagusan, dan kebaikan melalui ibarat atau disebut
panyandra. Fungsi panyandra dengan demikian adalah yaitu untuk menggambarkan keadaan yang baik supaya kelihatan mengesankan. Contoh:
1. Alise nanggal sepisan.
2. Astane nggendhewa gadhing.
3. Athi-athine ngudhup turi.
4. Bangkekane nawon kemit.
5. Bathuke nyela cendhani.
6. Bokonge manjang ilang.
27
BAB V SASTRA DALAM BENTUK BAHASA PERLAMBANG
Cangkriman
Cangkriman yaitu kalimat susunan kata untuk tebak-tebakan. Biasanya cangkriman terjadi dalam bahasa lesan. Bentuk cangkriman ada yang tetap dan
ada yang berubah-ubah. Cangkriman ada yang berupa wancahan, pepindhan dan ada yang berupa tembang.
a. Cangkriman Wancah Bot ginawa theng, teng
ginawa bot = Klobot ginawa entheng,
genteng ginawa abot. Burnas kopen
= Bubur panas kokopen. Leng pak dhewot
= Celeng gupak dhedhe nguwot.
Linak litu lingga lilur = lali anak putu lali tangga
lali sedulur.
b. Cangkriman Pepindhan Anake gelungan, ibune ngrembyang. pakis
Disuguh opak angin. ora disuguh Emboke dielus-elus, anake diidak-idak. andha
Gajah nguntal sangkrah. pawon
28 Ing ndhuwur wayangan, ing ngisor jedhoran undhuh krambil
c. Cangkriman untuk sindiran Aku sowan adoh-adoh kok mung disuguh anggur. dianggurake.
Akeh wong adol pitik disrimpungi, wong adol mbako diambungi. Ana banyu pahit yen tetes legi.
Sapa kang gelem ngukur meja, pancen wong hebat.
d. Cangkriman berwujud tembang atau cerita. Contoh: Ana titah duwe sikil papat ananging ora bisa mlaku. Apa iku? Meja
Ana titah duwe gulu tanpa sirah, duwe awak tanpa tangan. Anehe kok duwe cangkem. Apa iku? Botol.
Ana titah, yen dikethok mundhak dhuwur. Apa? Kathok
Pucung
Bapak pucung, dudu punthuk dudu gunung Manggon ing salira
Dedegira datan inggil Yen wis mangsa Pak Pucung kuthah ludira.
kukul
Pasemon
Pasemon disebut juga perlambang. Gunanya untuk mengutarakan maksud dengan sopan, atau untuk menyindir dengan cara halus. Jika kurang hati-hati,
bisa-bisa orang yang disindir tidak paham maksudnya. Contoh:
29 Catur rana semune segara asat.
Melambangkan negara empat, yaitu Kedhiri, Jenggala, Singasari dan Ngurawan yang selalu bertikai, akhirnya sama-sama ruskanya.
Ganda kenthir semune liman pepeka. Melambangkan raja Sri Pamekas di Pajajaran yang melabuh putranya yang
bernama Siung Wanara akhirnya tewas karena kurang berhati-hati.
Masih banyak pasemon lainnya yang biasa untuk pembicaraan sehari-hari. Misalnya dalam acara lamaran calon pengantin. Pada acara lamaran banyak
kalimat-kalimat dari pihak laki-laki maupun pihak perempuan yang berupa pasemon untuk menghaluskan maksud.
Sandiasma
Di tanah Jawa, banyak sekali pujangga yang terkenal. Semuanya bisa untuk tauladan bagi bangsa di seluruh dunia, terutama bangsa Indonesia, tidak
hanya orang Jawa saja. Para pujangga tadi ketika hidupnya banyak menulis karya- karya sastra yang besar sekali manfaatnya. Akan tetapi banyak yang ketika
menulis, dalam rangka tidak mau menonjolkan diri, tidak bersedia menyebut namanya dengan jelas. Biasanya nama pujangga yang pengarang disamarkan
dengan sandiasma. Contoh tembang yang memuat sandiasma: Rarasing kang sekar sarkara mrih
Den aksama de ning kang sudyarsa Ngawikani wengkuning reh
Beraweng para ratu
30 Ilanga kang sesangker sarik
Rongas westhining angga Gagating tyas antuk
Wartaning kang parotama Sinung tengran sembah trus sukaning budi
Tataning kang carita Ranggawarsita, Serat Witaradya
Sengkalan
Kalimat bermakna angka yang digunakan untuk menyebut angka tahun disebut sengkalan. Menurut bentuknya sengkalan ada dua, yaitu 1 sengkalan
lamba, yaitu sengkalan bisa berbentuk untaian kata atau kalimat, 2 sengkalan memet, yaitu sengkalan yang berbentuk bangunan atau gambar pada dinding.
Sedangkan menurut tahun yang digunakan, ada tahun yang menurut hitungan matahari disebut surya-sengkala, dan tahun menurut hitungan rembulan
disebut candrasengkala. Contoh sengkalan di dalam serat-serat kuno:
No Kitab Sengkalan
Artinya 1.
Serat Bharatayuda Sanga kudha sudha candrama
1079 2.
Suluk Wujil – Sunan Bonang Panerus tingal tataning nabi
1529 3.
Serat Niti Praja – Sultan Agung
Geni rasa eka driya 1563
4. Serat Wiwaha-jarwa – Yasadi-
pura I Tasik sonya giri juga
1704
31 5.
Serat Centhini – Paku Buwana V
Paksa suci sabda ji 1742
Sengkalan lain yang memuat peristiwa sejarah: No Kejadian
Sengkalan Artinya
1. Adege Kraton Majapahit
Rupa luhur mantrining ratu 1303
2. Ing pasareyane Putri Cempa,
Trowudan Kaya wulan putri iku
1313
3. Rusake negara agung
Majapahit Sirna ilang kertaning bumi
1400
4. Adege Kraton Demak
Rupa luhur karyaning wong 1401
5. Adege Kraton Pajang
Guna luhur tataning ratu 1503
Sengkalan Memet No Tempat
Bunyi sengkalan Artinya
1. Ing Tratag rambat Kraton
Ngayogyakarta Pancagana salira tunggal
1865
2. Ing Kraton Ngayogyakarta
sisih kidul Dwi naga rasa tunggal
1682
3. Ing Kraton Surakarta
Naga muluk tinitihan janma 1708
4. Ing Panggung Kraton Surakarta Panggung sanggabuwana
1708
32
BAB VI MENGASAH KEINDAHAN