MUTIARA LUHUR DALAM SASTRA LISAN SASTRA DALAM BENTUK BAHASA PERLAMBANG

24

BAB IV MUTIARA LUHUR DALAM SASTRA LISAN

Paribasan Paribasan adalah untaian kalimat yang bentuknya tertentu dan bermakna kias. Akan tetapi, ada yang maknanya tidak tentu, malah ada yang maknanya harus diurai untuk menemukan isinya. Yang termasuk paribasan adalah:  Bebasan  Panyandra  Seloka  Pepindhan  Cangkriman  Isbat  Pasemon  Sanepa  Wangsalan Bebasan Bebasan adalah peribahasa yang bermakna kias. Contoh:  Adigang, adigung adi-guna.  Orang yang mengagungkan kekuatan, keluhuran dan kepintaran  Adol lenga kari busik  Orang membagi tapi tidak kebagian. Saloka Saloka adalah peribahasa yang bermakna kias, dengan perbandingan pada bentuk metafor makhluk hidup atau keadaan.  Aji godhong garing.  Hal yang tidak berharga sama sekali. 25  Ana gula ana semut.  Tempat yang banyak rejekinya pasti banyak yang mendatangi. Pepindhan Pepindhan yaitu perumpamaan yang bermakna denotatif. Contoh: Abange kaya godhong katirah. Abang kumpul padha abang kaya alas kobong. Banyake pepati kaya babadan cacing. Banyake pepeti kaya sulung mlebu geni. Ali-aline nggunung sapitul. Antenge kaya temanten ditemokake. Ayune kaya Dewi Ratih. Sanepa Sanepa adalah paribasan yang berisi perumpamaan tapi bermakna terbalik. Contoh: 1. Ambune arum jamban. = bacin sekali. 2. Awake kuru semangka. = gendut sekali. 3. Balunge atos debog. = lunak sekali. 4. Barange aji godhong garing. = tak berharga. 5. Bobote abot kapuk. = ringan sekali. 26 Panyandra Salah satu cara menghidupkan suasana dalam kesusastraan adalah dengan melukiskan keindahan, kebagusan, dan kebaikan melalui ibarat atau disebut panyandra. Fungsi panyandra dengan demikian adalah yaitu untuk menggambarkan keadaan yang baik supaya kelihatan mengesankan. Contoh: 1. Alise nanggal sepisan. 2. Astane nggendhewa gadhing. 3. Athi-athine ngudhup turi. 4. Bangkekane nawon kemit. 5. Bathuke nyela cendhani. 6. Bokonge manjang ilang. 27

BAB V SASTRA DALAM BENTUK BAHASA PERLAMBANG

Cangkriman Cangkriman yaitu kalimat susunan kata untuk tebak-tebakan. Biasanya cangkriman terjadi dalam bahasa lesan. Bentuk cangkriman ada yang tetap dan ada yang berubah-ubah. Cangkriman ada yang berupa wancahan, pepindhan dan ada yang berupa tembang. a. Cangkriman Wancah Bot ginawa theng, teng ginawa bot = Klobot ginawa entheng, genteng ginawa abot. Burnas kopen = Bubur panas kokopen. Leng pak dhewot = Celeng gupak dhedhe nguwot. Linak litu lingga lilur = lali anak putu lali tangga lali sedulur. b. Cangkriman Pepindhan  Anake gelungan, ibune ngrembyang. pakis  Disuguh opak angin. ora disuguh  Emboke dielus-elus, anake diidak-idak. andha  Gajah nguntal sangkrah. pawon 28  Ing ndhuwur wayangan, ing ngisor jedhoran undhuh krambil c. Cangkriman untuk sindiran  Aku sowan adoh-adoh kok mung disuguh anggur. dianggurake.  Akeh wong adol pitik disrimpungi, wong adol mbako diambungi.  Ana banyu pahit yen tetes legi.  Sapa kang gelem ngukur meja, pancen wong hebat. d. Cangkriman berwujud tembang atau cerita. Contoh:  Ana titah duwe sikil papat ananging ora bisa mlaku. Apa iku? Meja  Ana titah duwe gulu tanpa sirah, duwe awak tanpa tangan. Anehe kok duwe cangkem. Apa iku? Botol.  Ana titah, yen dikethok mundhak dhuwur. Apa? Kathok Pucung Bapak pucung, dudu punthuk dudu gunung Manggon ing salira Dedegira datan inggil Yen wis mangsa Pak Pucung kuthah ludira. kukul Pasemon Pasemon disebut juga perlambang. Gunanya untuk mengutarakan maksud dengan sopan, atau untuk menyindir dengan cara halus. Jika kurang hati-hati, bisa-bisa orang yang disindir tidak paham maksudnya. Contoh: 29  Catur rana semune segara asat. Melambangkan negara empat, yaitu Kedhiri, Jenggala, Singasari dan Ngurawan yang selalu bertikai, akhirnya sama-sama ruskanya.  Ganda kenthir semune liman pepeka. Melambangkan raja Sri Pamekas di Pajajaran yang melabuh putranya yang bernama Siung Wanara akhirnya tewas karena kurang berhati-hati. Masih banyak pasemon lainnya yang biasa untuk pembicaraan sehari-hari. Misalnya dalam acara lamaran calon pengantin. Pada acara lamaran banyak kalimat-kalimat dari pihak laki-laki maupun pihak perempuan yang berupa pasemon untuk menghaluskan maksud. Sandiasma Di tanah Jawa, banyak sekali pujangga yang terkenal. Semuanya bisa untuk tauladan bagi bangsa di seluruh dunia, terutama bangsa Indonesia, tidak hanya orang Jawa saja. Para pujangga tadi ketika hidupnya banyak menulis karya- karya sastra yang besar sekali manfaatnya. Akan tetapi banyak yang ketika menulis, dalam rangka tidak mau menonjolkan diri, tidak bersedia menyebut namanya dengan jelas. Biasanya nama pujangga yang pengarang disamarkan dengan sandiasma. Contoh tembang yang memuat sandiasma: Rarasing kang sekar sarkara mrih Den aksama de ning kang sudyarsa Ngawikani wengkuning reh Beraweng para ratu 30 Ilanga kang sesangker sarik Rongas westhining angga Gagating tyas antuk Wartaning kang parotama Sinung tengran sembah trus sukaning budi Tataning kang carita Ranggawarsita, Serat Witaradya Sengkalan Kalimat bermakna angka yang digunakan untuk menyebut angka tahun disebut sengkalan. Menurut bentuknya sengkalan ada dua, yaitu 1 sengkalan lamba, yaitu sengkalan bisa berbentuk untaian kata atau kalimat, 2 sengkalan memet, yaitu sengkalan yang berbentuk bangunan atau gambar pada dinding. Sedangkan menurut tahun yang digunakan, ada tahun yang menurut hitungan matahari disebut surya-sengkala, dan tahun menurut hitungan rembulan disebut candrasengkala. Contoh sengkalan di dalam serat-serat kuno: No Kitab Sengkalan Artinya 1. Serat Bharatayuda Sanga kudha sudha candrama 1079 2. Suluk Wujil – Sunan Bonang Panerus tingal tataning nabi 1529 3. Serat Niti Praja – Sultan Agung Geni rasa eka driya 1563 4. Serat Wiwaha-jarwa – Yasadi- pura I Tasik sonya giri juga 1704 31 5. Serat Centhini – Paku Buwana V Paksa suci sabda ji 1742 Sengkalan lain yang memuat peristiwa sejarah: No Kejadian Sengkalan Artinya 1. Adege Kraton Majapahit Rupa luhur mantrining ratu 1303 2. Ing pasareyane Putri Cempa, Trowudan Kaya wulan putri iku 1313 3. Rusake negara agung Majapahit Sirna ilang kertaning bumi 1400 4. Adege Kraton Demak Rupa luhur karyaning wong 1401 5. Adege Kraton Pajang Guna luhur tataning ratu 1503 Sengkalan Memet No Tempat Bunyi sengkalan Artinya 1. Ing Tratag rambat Kraton Ngayogyakarta Pancagana salira tunggal 1865 2. Ing Kraton Ngayogyakarta sisih kidul Dwi naga rasa tunggal 1682 3. Ing Kraton Surakarta Naga muluk tinitihan janma 1708 4. Ing Panggung Kraton Surakarta Panggung sanggabuwana 1708 32

BAB VI MENGASAH KEINDAHAN