BELAJAR PRAKTEK TEKNOLOGI PROSES FABRIKASI MAHASISWA JURUSAN PENDIDIKAN TEKNIK MESIN FPTK IKIP PADANG

LAPORAN PENELITIAN

HUBUNGAN ASPEK PENERAPAN KESELAMATAN KERJA
TERHADAP HASIL BELAJAR PRAKTEK TEKNOLOGI
PROSES FABRIKASI MAHASISWA JURUSAN
PENDIDIKAN TEKNIK MESIN
FPTK IKIP PADANG

Dm.
(Ketua Tim Peneliti)

Penelltian in1 dlblayal oleh :
Dana OPF lKlP Padang Tahun Ajaran 1003 I 1984

Surat Perjanjlan Kerja No. 105 1 PT37.HQI N.1.4.2 1 1803
Tanggal 1 Jull 1003

INSTITUT KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN PADANG
1994

MILIIt UPT PERPUSTAKAAN

lKCP PADANG

HUBUGNAN A S P E K P E N E R A P A N K E S E L A M A T A N K E R J A
T E H H A D A P H A S I L B E L A J A R P R A K T E K TEKNOLUGI
P R O S E S F A B R I K A S I I'IAHASISWA

JUHUSAN

P E N D I D I K A N TEKNIK MESIN
F P T K I K I P PADANG

I

I
I

Petribimbing

:


D r s . Nurzuir Husin

Ketua

:

D r s . Irzal

Anggot a.

:

D r s . Nelvi Erizon

PENGANTAR

Penelitian m e r u p a h n salah satu karya ilmiah di perguruan tinggi.
Karya i l n ~ i a hini harus dilaksanakan oleh Dosen IKIP Padang dalam rangka
meningkatkan mutu, baik sebagai dosen maupun sebagai peneliti.
Oleh karena itu, Pusat Penelitian IKIP Padang berusnha mendorong

dosen/peneliti untuk melokukan penelitian sebagai bagian d a r i kegiatnn
akndemiknya. Dengan demikian mutu dosenlpeneliti d a n hasil penelitiannya
d a p a t ditingkatkan.
Akhirnya saya merasa gembira bahwa Peneli tian ini telah diselesaikan
oleh peneliti dengan melalui proses pemeriksaan dari T i m Penilai Usul d a n
~ i ~ o r Penelitinn
a n
Puslit IKIP Padang.

Padang, Februari 1994

DAFTAR I S 1

Halaman

............................................
KATA PENGANTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR I S 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR LAMPIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I . PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

BAB
ABSTRAK

i
iii

v
vii
1

................

1

....................
C . Perurnusan M a s a l a h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D . Tujuan P e n e l i t i a n .....................
E . Asumsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
F . Hipotesis .............................
G . Kegunaan H a s i l P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . . . .

H . D i f i n i s i I s t i l a h Pokok . . . . . . . . . . . . . . . .
I1 . TINJAUAN KEPUSTAKAAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

....

8

A . L a t a r Belakang Masalah

B . Peabatasan Masalah

A . T i n j a u a n T e n t a n g K e s e l a m a t a n Kerja

B . Tinjauan Praktek Teknologi Proses
Fabrikasi

.............................


C . Hubungan K e s e l a m a t a n Kerja Dengan P r a k -

t e k Teknologi Proses F a b r i k a s i

...................

D . Kerangka Konseptual

I11 . METODOLOGI PENELITIAN

....................

A . Rancangan P e n e l i t i a n

B. P o p u l a s i d a n Sampel

........

..................
P e n e l i t i a n ........


5

5
6

6

7
7

8

C . J e n i s d a n S u m b e r Data

.................

D . A l a t P e n g u m p u l Data

...................


E . T e k n i k A n a l i s a Data

...................

I V . ANALISA DAN PEMBAHASAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A . A n a l i s a Data

..........................

B . P e m b a h a s a n Hasil P e n e l i t i a n . . . . . . . . . . .
V . PENUTUP

..................................

A . Kesimpulan

B . Saran-Saran

............................

...........................

DAFTAR KEPUSTAKAAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I

DAFTAR LAMPI RAN

\

Halaman
Lampiran

. . .

43

. . . . .

51


I . Lembaran T e s t K e s e l a m a t a n Kerja.
11. U b a h a n Data N i 1 a . i M a h a s i s w a .

111. P e r h i t u n g a n K o r e l a s i P r o d u c t Moment
A n t a r a Ubahan Nilai Aspek P e n e r a p a n
K e s e l a m a t a n Kerja (x) D e n g a n Ubahan

1

Nilai P r a k t e k T e k n o l o g i P r o s e s

. . . . . . . . . . . -

52

. . . . .

53


. . . . . . . . . . . . .

54

. . . . . . . . . . . .

55

F a b r i k a s i (Y).

I V . T a b e l N i l a i r P r o d u c t Moment
V. Analisa I t e m

V I . Pengujian Soal

vii

ABSTRAK

Irzal

:

Huburig8.n A s p e k P e n e r a p a n K e s e l a m a t a n K e r j a T e r h a d a p

Hasil B e l a j a r P r a k t e k
Mahasiswa

Jurusan

Teknologi

Proses

Pendidikan Teknik

Fabrikasi
Mesin

FPTK

I K I P P a d a n g 1994.
Padang : Faku1ta.s

Pendidika.n

T e k n o l o g i clan K e j u r u a n ( F F T K )

I K I P P a d a n g , F e b r u a r i 1994.
Pe1aksanaa.n b e l a j a r p r a k t e k d i Labor T e k n o l o g i P r o d u k s i
b

Jurusa.n

M e s i n FPTK I K I P P a d a n g , m a h a s i s w a s u d a h

dilengkapi

da.1a.m b e k e r j a d e n g a n p e r a l a t a n y a n g m e m a d a i , d i m a n a m a h a s i s w a t e r s e b u t d i b i m b i n g u n t u k memperolah ilmu keterarnpilan .

Da1a.m
salah

pelaksanaan kegiatan b e l a j a r

satu

keselamatan

f a k t o r yang harus

praktek

diperhntikan

tersebut,

adalsh

faktor

k e r j a , s e b n b s e n u k i n t i n g g i n y n penerap8.n

aspek

k e s e l a m a G a n k e r j a maka i n i a k a n mencia-patkan h a s i l k e r j a y a n g
baik

s e r t a mencipta.kan s u a t u lingkungan k e r j a yang

uman,

s e h a t , d a n j u g a d a p a t menekan a n g k a

tertib,

kecelakaan

yang

s e r i n g t e r j a d i waktu G e k e r j a d i L a b o r .
D a l a m p e n e l i t i a n i n i d i l i h a t hubungan yang t e r j a d i

tara a s p e k penerapa.n k e s e l a m a t a n k e r j a t e r h a d a p h a s i l

anbela-

jar p r a k t e k t e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i . Hubungan i n i d i l i h a t

d e n g a n mengguna-kan t e k n i k a n a l i s i s k u r e l a s i P r o d u k mornen.
H i p o t e s i s yang d i u j i dalam p e n e l i t i a n i n i adalah adanya
hubungsn
aspek
praktek

y a n g b e r a r t i d a l a m t a r a f k e p e r c a y a a n 95 2 ,

penerapan
Teknologi

keselamatan k e r j a terhadap
Proses Fabrikasi, dan

hasil

melihat

antara
belajar
besarnya

p c r s e n t a s e hubungan a s p e k p e n e r a p a n k e s e l a n ~ a t a nk e r j n t e r h a dap h a s i l b e l a j a r praktek Teknologi Proses Fabrikasi.
Popu l a s i d a l a m p e n e l i t i a n i n i a d a l a h m a h a s i s w a a n g k a t a n
1 9 9 0 , s e m e s t e r I11 t a h u n a . j a r a n 1 9 9 1 / 1 9 3 2 J u r u s a n

BP.

didikan

Teknik

Mesin

FPTK I K I P P a d a n g

dengan

Pen-

jumlah

22

o r a n g , s e d a n g k a n s a n i p e l y a n g d i g u n a k a n a d a l a h s e ' l u r u h a.nggota p o p u l a s i .

Dari

hasil analisis korelasi didapat

k o r e l n s i r xy = 0,676,
0,423

harga

ssdasngkan r kontrol d a r i t a b e l r k

da.lam t ~ r a fk e p e r c a y a a n 95 X , m a k a r x y >

demikian

koefisien

h i p o t e s i s no1 d i t o l a k , dan i n i

Dengan

rk.

terdapat

=

hubungan

yang G e r a r t i a n t a r a aspek penerapan keselamatan k e r j a t e r n a dnp h n . n i . 1 t e l a . ; i a . ~ -p r a k t e k T e k n o l o g i p r i r s e s F n b r i k a s i s c ! d n n g -

kan

b e s a r n y a p e r s e n t a s e hubungan yang d i b e r i k u n o l c h

penerapan

kese1ana.ta.n k e r j a t e r h a d s p h a . s i l Gelajar

T e k n o l o g i P r o s e s F a . b r i k a . s i a.dalat-I s e b e s a r 4 5 , 6 5 2 .

aspek

Fraktek

I . PENDAHLUAN

A . L a t a r B e l a k a n g Masa.lah

k a s i . Ma.ta. kcl1ia.h P r a k t e k T e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i
merupakan

mata k u 1 i a . h k e a h l i a n y a n g a k a n m e m b e n t u k

menghasilkan
kutinya.

keterampilan

Untuk

bagi

mahasiswa

lnemperoleh k e t e r a m p i l a n

m e l a k s a n a k a n berma.cam-ma.cam

yang

ini
atau

mengi-

tersetut

harus

1a.tihan dun p e k e r j a a n ,

dalaui

pelaksana-annya P r a k t e k T e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i merupakan

p e l a j a r a n y a n g membutuhkan k e t r a m p i l a n y a n g

tinggi,

ha1 i n i b e r a r t i Praktek Teknologi Proses Fabrikasi
dipel.a.jari
teratur,

harus

dengan tahapan dan l a t i h a n terus-menerus
s e h i n g g a m e n g h a s i l k a n kemajuan y a n g b a i k

clan
dalam

bentuk keterampilan ( s k i l l ) s e r t a respon terhadap masalah
y a n g timbu 1 s e w a k t u m e n g e r j a k a n Genda k e r j a d e n g a n

meng-

gunakan p e r a l a t a n .
Keberhasilan dalam mendapatkan h a s i l p e k e r j aan

yang

b a i k akan t e r l i h a t d a r i p r o s e s k e r j a yang dilakukan

oleh

mahasiswa

itu

s e n d i r i . Hal i n i b e r a r t i

mendapat

hasil

yung b a i k s e s u a i dengan b e n t u k d a n ukuran yang d i m i n t a
M e n u r u t S u m a . n t r i (1989, h . 1) m e n g a t a k a n b a h w a :
" M e n i p e l a j a r i b a g a i m a n a b e k e r j a denga.n b a i k d a n b e r h a s i l harus selalu d i i k u t i
dengan
mernpelajari
dengan
bagaimana b e k e r j a dengan s e l a m a t . B e k e r j a
sela.mat a d a l a h merupakan t u j u a n y a n g u t a m a d a r i
m a n u s i a ya-ng b e k e r j a . K e s e l a m a t a n k e r j a t i d a k h a r u s
untuk
d i p e l a jari
t e t a p i harus
dihayati
dan
dilaksanakan karena keselamatan k e r j a adalah merupa.kan b a g i a n y a n g s a n g a t p e n t i n g d a l a m b e k e r j a d i
bengkel" .
1

Pada

p e n d a p a t t e r s e b u t t e r l i h a t bahwa

kesela.matan k e r j a

faktor

penerapan

sangat p e n t i n g dalam b e k e r j a

d i Geng-

k e l . k a r e n a . faktor i n i a k a n m e m p e n g a r u h i p r o s e s k e r j a d a n
ha.sil k e r j a .
Kalau k i t a l i h a t pada i n d u s t r i - i n d u s t r i
f a.ktor

keselsrna-tan

kerja sangat penting

sekarang i n i

sekali,

sebab

s e m a k i n t i n g g i t i n g k a t k e s e l a . m a t a n k e r j a , maka a k a n d a p a t
menghasilkan
menciptakan

k e r j a a t a u produksi yang b a i k
suatu

lingkungan k e r j a yang

serta

dapat

tertib,

aman,

set1a.t d a n j u g a d a p a t m e n e k a n a n g k a k e c e l a k a a n y a n g s e r i n g
t e r j a d i sewaktu bekerja.
Seorang
perusahaan

pengamat
Du

masalah

keselamatan

P o n t d i Amerika mengatakan,

kerja

dari

Gahwa

kece-

1.akaan d i i n d u s t r i y a n g rnenyebabkan s i k o r b a n h a r u s

ber-

istirahnt

oleh

totul

t e r n y a t a 96% ( p e r s e n )

disebabkan

t i n g k a h l a k u s i p e k e r j a i t u s e n d i r i . (Agus P . Adhie, Komp a s , S e l a s a 27 J a n u a r i 1 9 8 7 : Hal. 4).
Apabila

96 p e r s e n i t u d i j a b a r k a n ,

angka

rnaka

ke-

celakaan k e r j a yang t e r j a d i disebabkan karena mengabaikan
faktor

keselamatan k e r j a , y a i t u t idak

ala.tan

k e s e l a m a t a n k e r j a 1 2 p e r s e n , rnelakukan

dengan

posisi

ceroboh

dirawat
prosedur

penggunaan a l a t - a l a t yang t i d a k

pada

karena mesin yang

8 persen, masalah k e t e r t i b a n 1
kerja

disebabkan o l e h

pekerjaan
yang

s e m e s t i n y a a t a . u s a l a h 20 p e r s e n ,

akibat

per-

tindakan

salah

14 p e r s e n ,

30 p e r s e n ,

menggunakan

11 p e r s e n , s e d a n g k a n
kondisi

lingkungan

persen,

masalah

4

persen

yang

memang

sisanya
kerja

tidak

mengt~ndang bahaya, niisalnya saja d i

sudah

dalan

suatu

p a b r i k t e r d a p a t g e n a n g a n a i r clan m i n y a k .
Kenyataan
Pera.ncis,
persen

ini

didapat d a r i

catatan

statistik

78,2

kecelakaan a k i b a t f a k t o r manusia mencapai

sedangkan o l e h mesin-mesin

11,s

hanya

persen.

Amerika

S e r i k a t kecelakaan o l e h pesawat motor hanya

persen,

o l e h mesin 9 , S persen dan a k i b a t f a k t o r

89,8

persen,

begitu

juga d i

I t a . l i a d a n J e p a n g . (Surnamur,

negara

d i

Di
0,4

nlanusia

Federasi

Jerman,

1981 : h a l . 7 dan h a l .

11).

Maka d a r i h a 1 t e r s e b u t d i a t a s j e l a s l a h b a h w a f a k t o r
keselax~atan k e r j a sangat b e s a r s e k a l i pengaruhnya

dalam

m e l a k u k a n s u a - t u p e k e r j a a n , b a i k i t u d i b e n g k e l maupun

di

luar bengkel .
B e r d a s a r k a n h a s i l pengalriatan p e n u l i s s e l a m a m e n g a j a r
praktek
ka-ngan

Teknologi Proses Fabrikasi beberapa tahun
ini,

ba.nyak

diteului

kesalahan-kesalahan

beladalam

mela.ksanakan p r a k t e k d i a n t a r a n y a :
1 . Kecelakaan

yang

diakibatkan d a r i kesalahan-kesalahan

d a l a m menggunakan a l a t - a l a t p e r k a k a s s e h i i i g g a

menjadi

r u s a k s e p e r t i ; p e r m u k a a n p a l u k e t o k , mata p a h a t d a n
huncur gundar kawat ( b r u s h ) , s e r t a s m i t t i n g dan

lain-

lainnya.

2 . Kesalahan

yang

terjadi

ukuran benda k e r j a

tidak

pada

benda k e r j a ,

sesuai lagi

dengan

sehingga
ukuran

benda k e r j a yang d i m i n t a . S e p e r t i kesalahan b e s a r a l u r

4

las, jarak rigi-rigi
amper

1a.s

las s e r t a

tida.k

l i s t r i k dengan ukuran

s e s u a i n y a Gesar

diameter

elektroda

ka.wat l a s .
3 . K e c e l a k a a n k e c i l a k i b a t t i d a k memakai a l a t k e s e l a m a t a n

k e r j a dengan b a i k , s e p e r t i tangan t e r l u k a , k u l i t

ter-

b a k a r t e r p e g a n g b e n d a p a n a s clan l a i n - l a i n n y a .
Dari

gambaran d i atas t i m b u l l a h s u a t u

tanda

da.1a.m d i r i p e n u l i s , a p a k a h m u n g k i n m a h a s i s w a
keterampilan
yang

tanya

mendapatkan

yang b a i k (yang tergambar d a r i h a s i l

kerja

b a i k ) t a n p a memperhatika-n k e s e l a ~ n a t a n k e r j a

da.1arn

b e k e r j a d i workshop. Untuk i t u p e r l u a d a p e n e l i t i a n u n t u k
seja.uh

mengetahui

mana h u b u n g a n a n t a r a

aspek

penrapan

keselamatan k e r j a terhadap h a s i l b e l a j a r p r a k t e k Teknoloi

P r o s e s F a b r i k a s i d i workshop J u r u s a n PT.

Mesin

FPTK

S e s u a i d e n g a n w a k t u y a n g s i n g k a t d a n kemampuan

yang

IKIP Padang.

B . Penbatasan Masalah

p a d a p e n u l i s , maka p e r m a s a l a h a n y a n g

ada

penelitian

dibahas

i n i berdasarkam j u d u l d i b a t a s i s e b a g a i

dalam
beri-

kut:

1. P e n e l i t i a n i n i d i l a k s a n a k a n d i J u r u s a n P e n d i u i k a n Teknik

M e s i n FPTK I K I P P a d a n g , y a i t u t e r h a d a p

mahasiswa

a n g k a t a n 1990 s e m e s t e r I11 T a h u n a j a r a n 1 3 9 1 - 1 9 3 2 .
2 . t l a s i l b e l a j a r yang d i t e l i t i a d a l a h h a s i l b e l a j a r
kuliah
tes

Praktek Teknologi Proses Fabrikasi

dan

m e l a l u i a.ngket t e n t a n g p e n g e t a h u a n p e n e r a p a n

selamatan kerja.

mata
hasil
ke-

3. Penelitian

ini

dilakukan untuk nlelihat sampai s e j a u h

mana hubur1ga.n a s p e k p e n e r a p a n k e s e l a m a t a n k e r j a t e r h a dap h a s i l bela.jar Praktek Teknologi Proses Fabrikasi.

C. Perurnusan M a s a l a h

Berdasarkan

latar

belakang

maslah

yang

telah

d i u r a i k a n , maka p e r m a s a l a h a n d a p a t d i r u n ~ u s k a n s e b a g a i b e r i k u t : S e j a u h mama m a h a s i s w a t e l a h m e n e r a p k a n k e s e l a m a t a n
kerja

dapat

berpraktek sehingga h a s i l

Gelajar

Praktek

T e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i ~ ~ a h a s i s wyaa n g d i h a r a p k a n

da-

p r a k t e k ( h a s i l k e r j a ) t e l a h t e r c a p a i dengan ba.ik

lam

Teknolgi

Labor

Produksi

J u r u s a n PT.

Mesin

di

IKIP

FPTK

Pada.ng .

D. T u j u a n P e n e l i t i a n
Tujuan p e n e l i t i a n i n i adalah untuk:
1. M e l i h a t

s a m p a i dima-na hubungan a s p e k penerapa.n

kese-

lamatan k e r j a terhadap h a s i l b e l a j a r F r a k t e k Teknologi
Proses Fabrikasi.
2 . Me1iha.t b e r s a m a p e r s e n t a s e h u t u n g a n a n t a r a p e n g e t a h u a n

keselamatan k e r j a dengan h a s i l b e l a j a r P r a k t e k

Tekno-

logi Proses Fabrikasi.
3 . Melihat apakah dengan kenaikan n i l a i pengetahuan kese-

lamatan k e r j a j u g a d i i k u t i dengan n i l a i Teknologi Pros e s F a . b r i k a s i m a h a s i s w a a n g k a t a n 1990 J u r u s a n

Pendi-

d i k a n T e k n i k M e s i n FPTK I K I P P a d a n g p a d a s e m e s t e r
t a h u n a j a r 8 . n 1991/1992.

I11

6

E. Asumsi
Mahasiswa
Mesin

FPTK

a n g k a t a n 1990 J u r u s a n

I K I P P a d a n g p a d a s e m e s t e r I11

1991/1992 t e l a h
kerja,

Teknik

tahun

ajaran

memiliki pengetahuan t e n t a n g kese lamatan

apa.ka.h

tentang

Pendidikan

dengan

tingginya

pengetahuan

nlahasiswa

kesela.matan k e r j a i n i j u g a d i i k u t i dengan

hasil

y a n g b a i k d a l a t r ~p r a k t e k T e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i .

Hipotesis

Dari a s u m s i y a n g p e n u l i s k e m u k a k a n d i a t a s ,

panulis

membuat h i p o t e s i s y a n g a k a n d i l i h a t k e b e n a r a n n y a

melalui

pengumpulan dan p e n g a n a l i s a a n d a t a .
Adapun h i p o t e s i s k e r j a y a n g p e n u l i s m a k s u d k a n a d a l a h
sebaga.i b e r i k u t

:

1. A d a n y a h u b u n g a n y a n g b e r a r t i d a l a m t a r a f k e p r c a y a a n 9 5
a n a t a r a aspek penerapan keselamatan

%,

kerja

dengan

h a s i l bela-jar Praktek Teknologi Proses Fabrikasi.
2 . Ada.nya h u b u n g a n a n t a r a a s p e k p e n e r a p a n k e s e l a . t a n k e r j a

dengan

h a s i l b e l a j a r Praktek Teknologi Proses

Fabri-

kssi.
D a l a m penguj i a n h i p o t e s i s k e r j a i n i akan

dikembali-

kan k e p a d a h i p o t e s i s n o 1 y a n g b e r b u n y i s e b a g a i G e r i k u t :

1. T i d a k a d a n y a h u b u n g a n y a n g b e r a r t i d a l a m t a r a f
c a y a a n 95% a n t a r a

aspek

keper-

penerapan keselamatan k e r j a

dengan h a s i l b e l a j a r p r a k t e k Teknologi P r o s e s Fabrikas1.
2 . T i d a k a d a n y a hubungan a n t a r a a s p e k p e n e r a p a n kesematan

7

k e r j a dengan h a s i l b e l a j a r

Praktek

Teknologi

Proses

Fabrikasi.

G . Kegunaan Hasil P e n e l i t i a n

Hasil p e n e l i t i a n i n i d i h a s a p k a n d u p a t :

I
I

1 . IJntuk

mempelajari

t e r d a p a t dalam

dan menyelidiki s u a t u masalah yang

pendidikan

dan

m e n c c ~ b am e n c a r i j a l a n

ke1ua.r a t a . u m e n y e l e s a i k a n m a s a l a h .
2 . Untuk memberi i n f u r m a s i d a l a m pengembangan p r o s e s
mengajar

lajar

terutama dalam

mata

kuliah

be-

Praktek

Teknologi Proses Fabrikasi.
3. Untuk

menambah

pengetahuan dan m e l a t i h p e n u l i s dalam

membuat k a r y a i l m i a h d a l a m b i d a n g p e n e l i t i a n p e n d i d i k 8.n .

Def i n i s i I s t i l a h Pokok
Bebarapa

istilah

pokok

didef inisikan

seperti

d i

bawah i n i :
1 . Kese1a.mata.n k e r j a a d a l a h k e s e l a m a t a n y a n g b e r t a h a n d e ngan mesin, pesawat, alat k e r j a ,

lingkungannya,

cara-

cara melakukan p e k e r j a a n d a n d i r i s i p e k e r j a (Suma'mur
P.K,

1951: h a l .

1).

2 . Hasil B e l a j a r a d a l a h s e s u a t u y a n g d i p e r o l e h ,
atau

merupakan

(Prayitno,

hasil

dari

adanya

dikuasai

proses

1973; h a l . 35).

3 . P r a k t e k T e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i a d a l a h mata
bidang

belajar

studi

yang harus

diambil

mahasiswa

kuliah
Jurusan

P e n d i d i k a n T e k n i k M e s i n FPTK I K I p PAdang p a d a s e m e s t e r

111.

I1 TINJAUAN KEPUSTAKAAN

A . Tinjauan Tentang Keselamatan Kerja

Untuk
ma.ka

memperoleh h a s i l k e r j a yang b a i k d i

f a k t o r k e s e l a m a t a n k e r j a ada1a.h s a l a h

workshop

satu

Gagian

p e n t i n g d a r i p e r l i n d u n g a n s i p e k e r j a . Dalam h u b u n g a n i n i ,
bahaya

yang dapat ditimbulkan d a r i mesin, pesawat,

kerja.,

bahan

kerja,

dan p r o s e s pengolahannya,

alat

keadaan

l i n g k u n g a n , ca.ra melakukan p e k e r j a a n ,

t i k f isik d a n m e n t a l d a r i p a d a p e k e r j a a n n y a ,

tempat

karakterisharus sejauh

mungkin d i b e r a n t a s a t a u d i k e n d a l i k a n .
Apabils
selain

s e s e o r a n g s e d n n g b e k e r j a , maka

berusaha

selamat

bagaimana

agar

dapat

pekerja

si

bekerja

dan mendapatkan h a s i l ynng d i i n g i n k a n .

si p e k e r j a t e r s e b u t termasuk dalam usaha-usaha

ilengan
Tindakan

keselamat-

a n . K e s e l a n ~ a . t a n l i e r j a m e n u r u t Suma'mur a d a l a h
"Keselamatan yang b e r t a l i a n dengan mesin,
pesawat,
a l ~ kt e r j a , b a h a n d a n p r o s e s p e n g o l a h a n n y a , l a n d a s an tempat k e r j a dan lingkungannya serta cara-cara
m e l a k u k a n n y a " . ( k e s e l a r n a t a n k e r j a 1931 : 1)

Dari p e n d a p a t t e r s e b u t d i a t a s t e r l i h a t b a h w a a p a b i l a s e s e o r a n g b e k e r j a h a r u s l a h b e r u s a h a agar d a p a t m e n j a g a

keselamatan

ala-t-alat yang digunakan, p r o s e s

bahan s e r t a lingkungan temyat b e k e r j a ,
ja

dapat

b e k e r j a dengan selamat dan

pengerjaan

sehingga si pekermendapatkan

y a n g s e s u a i d e n g a n y a n g d i r e n c a n k a n . Hal i n i s e s u a i

hasil
juga

denga.n p e n d a p a t D a l i h SA d a n O j a S u t i o n o y a n g m e n g a t a k a n :

3

9

"Keselamatan k e r j a menjamin keadaa.n, keutanlaan d a n
k e s e m p u r n n a . n b a i k j a s m u n i a h maupun r o h a n i a h i n a n u s i a
s e r t a h a s i l k a r y a d a n Gudaya t e r t u j u k e p a d a k e s e j a h t e r a a n m a s y a . r a k a t pacla urnuninya d a n n ~ a n u s i a p a d a
k h u s u s n y a " . ( D i n a m i k a p e r m e s i n a n 1932 : 6 )
Kemudian

didukung

nlcnyatakan;
ja.ri

Sumantri

(

harus

diha.yati

dan

yang

1952)

Keselama.tan k e r j a t i d a k h a n y s u n t u k

tetapi

kesela.na.tan

oleh pendapat

dipela-

dilaksanakan,

karena

k e r j a a d a l a h n ~ e r u p a k a nk e g i a t a n y a n g

sangat

p e n t i n g dalam b e k e r j a d i b c n g k e l . Keselamatan k e r j a hukan
hanya.

d i p e r u n t u k a n ba.gi o r a n g y a n g b e k e r j a , t e t a p i

diperuntukkan

b a g i p e r a l a t a n a.tau m e s i n

yang

juga

digunakan

untuk bekerja..
Ura.ia.n
usa-ha

d i a t a s r ~ e n u n j u k k a n bahwa p e n t i n g n y a .

keselamatan dilaksana-kan untuk

menj amin

usahakeamanan

dam k e s e j a . h t e r a a n rna.nusia ya.ng b e k e r j a d i b e n g k e l .

Kalau

k i t a p c r h n t i k n n sccara seksamn, sasaran k c s e l a r ~ a t a nk e r j a

urnumnya

adalah usaha yang dilakukan untuk

menghinda.ri
ping

mencegah

t e r j a d i n y a k e c e l a k a a n dalarn b e k e r j a ,

i t u keselamatan k e r j a e r a t hutungannya

dan

disam-

dengan

n i n g k a t a n p r o d u k s i da.n p r o d u k t i v i t a s . P r o d u k t i v i t a s

pe-

ada-

1a.h p e r b a n d i n g a n d i a n t a r a . h n s i l k e r j a ( o u t p u t ) d a n u p a y a n g d i p e r g u n a k a n ( i n p u t ) . (Suma'mur P . K .

ya
4)

1931;

hal.

Keselamatan k e r j a d a p a t memtantu p e n i n g k a t a n produk-

si d a n p r o d u k t i v i t a s atas d a s a r :
1. D e n g a n t i n g k a t k e s e 1 a m a t a . n k e r j a y a n g t i n g g i ,

ka-an-kece1aka.a.n

kecela-

y a n g men j a d i s e b a b s a k i t , c a c a t ,

k e m a t i a n d a p a t d i k u r a n g i a.ta.u

ditekan

dan

sekecil-kecil-

10
n y a , s e h i n g g a pembiayaan yang t i d a k p e r l u d a p a t d i h i n dari.

2 . T i n g k a t k e s e l a r ~ a t a ny a n g t i n g g i s e j a l a n d e n g a n p e r r l e l i h a r a - a n d a n p e n g g u n a a n P e r a l a t a n k e r j a dari
p r o d u k t i f , e f i s i e n d a n b e r t a l i a n denga.n

mesin yang
tingkat

pro-

d u k s i dan p r o d u k t i v i t a s yang t i n g g i .
3. Pada

bertagai

hal,

tingkat

keselalnatan yang t i n g g i

mencipta.kan k o n d i s i - k o n d i s i y a n g mendukung

kenyamanan

s e r t a k e g a i r a h a n k e r j a , s e h i n g g a f a k t o r rnanusia

dapat

d i s e r a s i k a n dengan t i n g k a t e f i s i e n s i yang t i n g g i p u l a .

4 . Keselamatan

kerja

yang

dilaksanakan

setaik-baiknya

dengan p a r t i s i p a s i a t a s a n dan si p e k e r j a akan
iklim

membawa

keamanan d a n k e t e n a n g a n k e r j a , s e h i n g g a

sangat

membantu b a g i h u b u n g a n s i p e k e r j a d e n g a n a t n s a n n y a y a n g
merupakan

landasan kuat bagi

terciptanya

kelancaran

produksi.
5. Pra-ktek

keselamatan

keterampilan,
unsur-unsur

t i d a k b i s a dipisah-pisahka.n d a r i

keduanya b e r j a l a n s e j a j a r dan

merupakan

e s e n s i a l b a g i kalangsungan produksi .

D i I n d o n e s i a kese1amata.n k e r j a d i a t u r dalarn
undang

No.

1 t a h u n 1970 y a n g

menggantikan

Undang-

Veilegheids

R e g l e m e n t S T B L . No. 406 y a n g b e r l a k u s e j a k t a h u n 1 3 1 0 .

Dari ha.1 t e r s e b u t d i a t a s maka d a p a t l a h k i t a k e t a h u i
ba.hwa
yang

f a k t o r keselamatan k e r j a adalah s a l a h s a t u
sangat

pent ing karena

tingkat

faktor

keterampi l a n

t i n g g i b e r k a i t a n dengan p r a k t e k keselamtan yang

yang

diharap-

k a n clan m e n g e c i l n y a k e m u n g k i n a n t e r j a d i n y a k e c e l a k a a n .

11
Sebaliknya

k e c e l a k a a n mudah s e k a l i t e r j a d i

k e r j a ya.ng t i d a k t e r a m p i l ,

pada

tenaga

sekalipun keterampilan

tinggi

kemungkinan t e r j a d i n y a k e c e l a k a a n m a s i h t e t a p a d a .
Karena
ya.ng

k i t a ta.hu t a h w a . k e c e l a k a a n a d a l a h

kejadian

t a k terduga dan t i d a k diharapkan, t a k terduga

karena

ditela.kang

kesengajaan,

peristiwa itu

tidak

l e b i h - l e b i h dalam bentuk

oleh

terdapat

unsur

perencanaan,

se-

dangkan t i d a k dihara.pkan o l e h karena p e s i s t i w a kecclakaan
d i s e r t a i kerugian material ataupun penderitaan d a r i

yang

p a l i n g r i n g a n sa-mpai k e p a d a y a n g p a l i n g b e r a t .
1 9 3 1 ; H 5)

(S~lma'mur P.K,
Adapurr
kece1aka.a.n

faktor

yang

merupakan

sumber

terjadinya

terdiri d a r i 3 faktor penting yaitu :

keada.a.n s i p e k e r j a s e n d i r i , k e a d a a n m e s i n - m e s i n clan a l a t -

alat

kerja,

dan keadaan lingkungan

kerja.

(Departemen

Tenaga K e r j a R I , S e j a r a h dan F a l s a f a h Keselamatan

Kerja,

1971; H3)

Keadaan S i P e k e r j a S e n d i r i
Faktor
yang

keadaan s i p e k e r j a s e n d i r i a d a l a h

memerlukan p e r h a t i a n y a n g s e r i u s d a n

faktor

sepenuhnya

j u g a mendapat p e m i k i r a n yang t e l i t i , k a r e n a p e r s o a l a n nya

menyangkut

tingkah laku

atau

perwatakan

manu-

sia, kecelakaan a t a u keterampilan mengerjakan s e s u a t u ,
d a n k e s e h a t a n f i s i k ata.u m e n t a l n y a .
Kesalahan-kesalahan
keadaan
wajar, d i

yang t e r d a p a t

pada

si p e k e r j a s e r i n g t e r d a p a t s i k a p

antaranya

terlalu berani,

yang

faktor

tidak

sembrono t i d a k

12
menginrJa.hka.n i n s t r u k s i , k e l a l a i a n , n g e l a m u n , t i d a k mau
mernakai

a1a.t

p e l i n d u n g d i r i , t ' i d a k mau

kerja

sama,

k u r a n g sa.ba.r d a n s e b a . g a i n y a . .
Kesalahan-kesala.han

yang

terdapat

tera.mpi1 mengerjaka-n s e s u a t u irtisalnya,

pada

tidak

kurang
mendapat

l a t i h a n k e r j a yang cukup, n a s i h baru dalam mengerjakan

s e s u a t u , belum c u k u p paham a k a n i n s t r u k s i y a n g d i b o r i ka.n .

Kekurangan
ialnh

yang t e r d a p a t pada f i s i k a t a u

diantarnnya

penglihatan,

cacat

pada

badan,

r e a k s i y a n g lamban d a n

mental

tuli,

kurang

kesehatan

bsdan

umumnya k u r a n g .

Keadaan M e s i n - m e s i n d a n A l a t - a l a t K e r j a

Kesa.la.han

yang t e r d a p a t padu f a k t o r

keadaan

m e v i n da.n a l a t - a l a t k e r j a i a l a h c a r a m e n e m p a t k a n m e s i n
yang

sa.lah,

t idak d i l e n g k a p i dengan

alat

pelindung

atau alat pelindungnya t i d a k dipakai.
Sela.njutnya. s e r i n g t e r d a . p a t a l a t - a l a t

kerja

yang

t e l a h rusak a t a u yang t e l a h t e r l a l u t u a masih dipergunakan

u n t u k melakukan p e k e r j a a n , dan

alat-alat

lengkapan perlindungan (keselamatan k e r j a ) yang

pertelah

ru3a.k m a s i h j u g a d i p a k a i .

3 . Keadaan Lingkungan Kerja
Kea-daan
terhadap
ta.ik

moral

lingkungan

kerja

para. p e k e r j a ,

sangat

lingkungan

berpengaruh
kerja

d a p a t meningkatkan kegairahan k e r j a dan

yang

memper-

13

ef i s i e n s i

tinggi

kerja.

Fa-ktor

keadaan

lingkungan

k . e r j a . y n n g p e n t i n g do.n p e r 1 . u m e n d a p a - t p e r h a t i a n
pemeliha.raan
Kesa.lahan
raan

tvta

ruang, v e n t i l a s i

dan

penerangan.

yang biasanya. t e r d a p a t pada s o a l

pemeliha-

ta.ta ruang misalnya ruangan t e r l a l u

c a r a menempa.tkan

masih t i d a k b e t u l . Hal-ha1

pads t e m p a t n y a ,

kotor

yang

d i samping i t u

dan l i c i n kurang

Tentang v e n t i l a s i ,
udara.

sempit

keadaan

mendapatkan

yang
lantai

perhatian.

kurangnya peredaran a t a u pertukaran

l u a r , sehingga d i dalam ruangan k e r j a

banyak

terdapat

d e b u , k e a d a a n l e m b a b clan s o a l p e n e r a n g a n

seringkali

dan

l a i n yang

kesalahan i a l a h menen~patkanalat-alat

merupakan
tidak

ialah

t e r d a . p a t t i d a k senlpurna, rnisalnya

juga

ruangan

agak g e l a p , k e s i l a u a n d a n l a i n - l a i n .

Dengun
menyebabkam
untuk

telah

diketahui

faktor-faktor

k e c e l a k a a n , ma.ka d a p a t l a h

diambil

mencegah d a n m e n g a t a s i n y a s e s u a i
keselama.tan

syarat

kerja

yang

t indakan

menurut

seperti,

dapat

syarat-

mempersiapkan

p e k e r j a . u n t u k d a p a . t b e k e r j a s e c a r a arnan, maka p a r a p e k e r j a h a . r u s mendapa.t l a t i h a n s e b e l u m b e k e r j a ( j o b

training)

d a n rneningkatk8.n p e n g e t a h u a n n y a t e n t a n g k e s e l r n a t a n k e r j a .
Juga

dalam penempatan mesin-mesin

hendaknya h a r u s

merne-

n u h i sya.ra-t-syarat keselamatan k e r j a , d i a n t a r a n y a mesinm e s i n h a . r u s d i l e n g k a p i d e n g a n a l a t - a l a t p e r l i n d u n g a n ya.ng
s e m p u r n s . d a n alat-slat h a r u s d i s i m p a n d i t e r n p a t y a n g r a p i
dan

dipelihara.

lingkungan

b a i k , d i samping i t u

dapat

menciptakan

k e r j a y a n g aman, b e r s i h d a n t e r t i b ,

sehingga

d a p a t meningkatkan kegairahan dalam b e k e r j a .
:L:!LJ)( !,"3f PERPgSTAll(nA)r

.,! -', . .,

Q
?

FI~
2 ,fi,P.1

14

B . T i n j a u a n Prnktek T e k n o l o g i P r o s e s Fabrikasi

Pra.ktek

T e k n o l o g i P r o s e s F a b r i k a s i merupakan

saLu mata k u l i a h p r a k t e k y a n g t e r d i r i d a r i k e r j a

salah
praktek

p l a . t , k e r j a p r a k t e k l a s d a n k e r j a p r a k t e k tempa.
Mata.
mahasiswa

I11

bagi

FFTK

IKIP

i n i d i b e r i k a n pada. semester

kuliah
Jurusan

Pend idika.n

Teknik

Mesin

Padang .
Materi p e l a j a r a n p r a k t e k T e k n o l o g i P r o s e s

r1erupaka.n
barka.n

Fabrikasi

p e l a j a r a n k e t e r a m p i l a n , maka s i l a b u s n y a

d i j a-

da.lam b e n t u k l e m b a r a n k e r j a ( j o b s h e e t j clan

juga

dalambentuk lembaran i n f ormasi (hand o u t ) untuk p e l a j a r a n
t e o r inya..
K h u s u s u n t u k s e m e s t e r I11 p o k o k b n h a s a n y a n g d i a j a r kan s e s u a i dengan S i l a b u s J u r u s a n Meain. I s i S i l a b u s

itu

adalah berikut :

1. Kerja P l a t
a . L a t i h a n p r a k t e k k e r j a p l a t d e n g a n menggunakan bahan
seng

SWG 3 2 s / d 16 d a n p l a t e y x e r 0 , s

s/d

nttl

2,5

mm.
b . Membuat bends.-benda j a d i s e d e r h a n a d a r i G a h a n

ter-

s e b u t y a n g semua. i t u m e r u p a k a n t a ~ n b a h a n p e n g e t a h u a n
dari

t a h u n p e r t a ~ i am e l i p u t i

kegiatan;

benda k e r j a (marking o u t ) , pengukuran,

alat-alat

t a n g a n , d a n membuat

t e p i , pengebor-an,

menggambar
menggunakan

sambungan,

penguat

pelnotongan, d a n pembentukan.

15
2 . Las G a s
Latihan
dengan
a.rah

mengelas bahan b a j a lunak

p o s i s i pengelasan horizontal

(mild

(menciatar)

p e n g e l a s a n ke k i r i yang m e l i p u t i

membuat,

jalur-jalur

sar~bungan-sambungan

jenis

l a s , sambungun s u d u t
kampuh t u t r ~ p u .l

steel)

latihan

luar,

Latihan

dan

dan

mengelas

baha.n b a j a l u n a k ( m i l d s t e e l ) d e n g a n p o s i s i p e n g e l a s a n
na.ik

( v e r t i c a l up) yang meliputi, j e n i s l a t i h a n

buat

j a l u r l a s , s a m b u n g a n s u d u t l u a r , s a n ~ b u r i g a n tum-

mem-

p a n g , sarnbungan f i l l e t , d a n sambungan/kampuh t u m p u l .

3. L a s L i s t r i k
Latihan

mengelas
digerakkan

elektrodanya
pengelasan

baja lunak (mild

steel)

dengan tangan

untuk

h o r i z o n t a l ( m e n d u t a r ) dan a r a h

yang
posisi

pengelasan

k e kana.n a t a u k e k i r i y a n g m e l i p u t i j e n i s l a t i h a n membuat

jalur-jalur

rapat (beding),

dan

sambungan-sam:

b u n g a n / k a r n p u h t u m p u 1.

4 . Memotong d a n Mengalur Dengan Las Gas
a . Menjelaskan

cara-cara

menggunakan a l a t p o t o n g l a s

g a s dengan tekanan t i n g g i .
b . M e n g i n d e n t i f i k a s i k a n ( kode warna)

yang

ada

pada

s e l i n d e r g a s yang digunakan untuk alat potong.
c . Menjelaskan

fungsi

seperti regulator,
guide potong.

komponen-komponen
brander potong,

alat potong

nozzle,

dan

16
d . Menjelaskan

peralatun

potong

gas

u n t u k memotong

ta-ja..

e. Menjelaskan k e s u l i t a n - k e s u l i t a n dalam
kan,

sebab-sebab L i l a t e r j a d i

mengoperasi-

kerusakan-kerusakan

dan c a r a nenga.ta.sinya.

5 Tempa T a n g a n
Latihan mengoperasikan alat k e r j a tempa s e p e r t i :

a . Memotong l o g a m d a l a r n keaclaan p a n a s a t a u d i n g i n

de-

ngan p a h a t ,
b . Membuat a l u r ,
c . M e n g e e i l k a n d i a m e t e r , clan

d . Membua.t l u b a n g d e n g a n p u n c h

C . Hubungan K e s e l a m a t a n Kerja d e n g a n P r a k t e k T e k n o l u g i P r o ses F a b r i k a s i
Pada dasarnya keselamatan k e r j a s a n g a t

rnempengaruhi

h a s i l k e r j a , karena dengan pengetahuan keselamatan
seora.ng

p e k e r j a d a p a t b e k e r j a rnenurut p r o s e s k e r j a

kerja
yang

te1a.h d i t e n t u k a n .

D i

sa.mping i t u p e n g e t a h u a n k e s e l a m a t a n k e r j a

si

yang

timbul

da1a.m

h e k e r j a umpamanya b a h a y a t e r h d a p p e r a l a t a n ,

bahan

kerja,

lingkungan tempat b e k e r j a , dan juga bahaya

terha-

menghinda.ri

p e k e r j a d a r i bahaya-bahaya

dapat

da.p d i r i s i p e k e r j a .

Sebeluni

si pekerja melaksanakan pekerjaan d i

work-

t e r l e b i h dahulu si p e k e r j a h a r u s n~engetahui pera-

shop,

t u r a n - p e r a . t u r a . n k e s e 1 a m a t a . n k e r j a b a i k s e c a r a unlurn maupun
seca.ra khusus.
S e c a r a umun p e r a t u r a n k e s e l a m a t a n k e r j a t e l a h d i a t u r
d a l a m undang-undang

No.

1 th.

1970, s e d a n g k a n secara khu-

s u s f a k t o r keselamatan k e r j a d i workshop menyangkut
t a n g pengguna.a.n p e r a l a t a n k e s e l a m a t a n k e r j a d i

ten-

waktu be-

k e r j a , memeriksa pera.latan d i waktu akan b e k e r j a ,

selalu

memperhatikan

dengan

kondisi

teknik-teknik

kerja.

kerja

D i s a m p i n g i t u ya.ng

yang

sesuai

harus

diperhatikan

s e k a l i o l e h mahasiswa dalam b e k e r j a i a l a h :

I . 3ika.p k e r j a , s e p e r t i

keteltunan

minta bimbingan/petunjuk
sekerja

dan

ilalam b e l t e r j a , s c l n l u

kepada dosen, t e k n i s i ,

s e l a l u nengerjakan

job

sesusi

kawan
menurut

kerja./langka,h k e r j a.
2. Keselamatan

kerja,

m i s a l n y a m e n g e t a h u i p e r a t u r a n ke-

s e l a m a t a n k e r j a d i b e n g k e l , menggunakan p e r a l a t a n

ke-

selamatan

dan

k e r j a , menggunakan a l a t m e n u r u t f u n g s i

kegunaannya. d a n s e l a l u memperhatikan t e k n i k k e r j a y a n g
baik.

3. E f i s i e n s i p e m a k a i a n b a h a n , m i s a l n y a p e r e n c a n a a n g a m b a r
k e r j a s e b e l u m b e k e r j a , menggambar

bukaan dan

menger-

jakan dengan penuh h a t i - h a t i .
Dari

Kese1a.ma.ta.n

ha1 d i a.tas didapatkan h a s i l k e r j a yang
k e r j a secara k h u s u s i n i d i s e s u a i k a n

baik.
menurut

18

jenis-jenis

pekerjaan

yang

dilterjakan,

dimana

untuk

s e t i a p u n i t pekerjaan f a k t o r keselamatan k e r j a ditentukan
rneniurut

u n i t pekerjaan, seperti pada u n i t pekerjaan

listrik

merr~punyai p e r a t u r a n k e s e l a m a t a n k e r j a y a n g

sendiri

yang

secara

khusus

berbeda

dengan

las
ter-

peraturan

kese1.a.ma.ta.n k e r j a p a d a u n i t p e k e r j a a n l a s a s e t i l i n ,

unit

p e k e r j a a n p l a t ; , d a n j u g a . p a d a u n i t p e k e r j a a n teiripa.
Untuk

lebih

jelasnya peraturan

keselamatan

kerja

seca.ra khusus d i workshop f a b r i k a s i i n i d a p a t k i t a

rinci

sebaga-i b e r i k u t :

1. K e s e l a m a t a n K e r j a P a d a K e r j a P l a t

8..

Keselamatan Terhada.p Diri S i P e k e r j a

1) D i w a k t u b e k e r j a k e n a k a n l a h p a k a i a n p r a k t e k s e r ta

a.1a.t k e a m a n a n l a i n n y a s e s u a i d e n g a n p e k e r j a-

a.n ya.ng d i 1 a k u k a . n .
2 ) Janga.nlah

bekerja

b i l a badan terasa kurang s e -

hat.
3) H i n d a r i l a h

jari

tangan

d a r i serpiha.n-serpihan

p l a t yang baru dipotong.

b . K e s e l a m a t a n T e r h a d a p Alat
1) G u n a k a n l a h

alat-alat

s e s u a i dengan

fungsinya

a t a u benda yang akan d i k e r j a k a n .
2 ) P e r i k s a l a h kondisi alat yang d i p a k a i , apakah
d a l a m kea-daan b a i k a t a u t i d a k .
3) S e t e l a h b e k e r j a s u s u n l a h alat-alat pada

tempat-

riya d e n g a n r a p i .

c . K e s e l a m a t a n T e r h a d a p Bahan
1) Da1a.m p e m x k a i a n b a h a n y a n g s e e f i s i e n m u n g k i n
2) Perencanaan ganbar k e r j a sebelum Gekerja

3 ) Menggamba.r b u k a a n p a d a l e m b a r a n p l a t
4 ) Memotong b a h a n d e n g a n h a t i - h a t i ,

supaya. j a n g a n

terja.di s a l a h potong.

d

.

Keselamatan Terhadap Lingkungan/Ruangan
1) B e r s i h k a n l a h l a n t a i d a . r i k o t o r a n - k o t o r a n

nyak,

untuk menghindari

terpelesetnya

dan misewaktu

bekerja
2 ) Ja.uhka.nlah benda-benda

yang s e k i r a n y a t i d a k per-

l u pada s e k e l i l i n g tempat Gekerja.

2 . Keselamatan Kerja Pada Kerja Las

a. Kerja Las L i s t r i k

1) K e s e 1 a m a t a . n t e r h a d a p d i r i s i p e k e r j a
a ) Paka.ilah

perlengkapan

keselamatan k e r ja d i -

waktu G e k e r j a , s e p e r t i p a k a i a n k e r j a , s a r u n g
tangan,

k a c a mata. l a s , a p r o n ( p e l i n d u n g

ba-

d a n ) , da-n s e p a t u y a n g b e r i s o l a t o r
b)

B i l a berkeringat berhentilah dahulu
dan

k e r i n g k a n l a h k e r i n g a t Anda b a r u

j u t k a n kernbali.

bekerja
dilan-

20
c ) Tutuplah

kabel-kubel yang t e r k e l u p a s

i s o l a t o r u n t u k merighindarkan d a r i

dengan

terjadinya

kecelakaan pada d i r i si p e k e r j a

K e s e l a m a t a n Terha.dap A l a t
a ) M e s i n 1a.s h a r u s d i l c n g k a p i d e n g a n a l a t

penu-

r u n t e g a n g a n o ton1a.t i k
b ) H a r u s menggunakan k a b e l d a n pemegang e l e k t r o -

da yang b e r i s u l a t o r senpurna.

c ) Peutegang e l e k t r o d a h a r u s d i l e t a k k a n p a d a tenlpat

yang b e r i s o l a t b r a t a u digantungkan

bila

t i d a k sedang mengelas
d ) Rumah n e s i n l a s h a r u s d i l e t a k k a n d e n g a n

e ) Penggantian

elektroda

baik

harus dilakukan de-

ngan h a t i - h a t i
f ) Dalam

keadaan

i s t i r a h a t a t a u t i d a k mengelas

mesin las h a r u s d i m a t i k a n

3 ) K e s e l a m a t a n Terha.da.p B a h a n

a ) P o t o n g l a h bahan s e e f i s i e n mungkin
b) Hati-hatilah

paya

da1a.m m e l a k u k a n

pengelasan

ba.han t i d a k r u s a k a t a u t e r j a d i n y a

pos, bolong/tembus,

sukro-

o v e r l a p clan d e f o r ~ l a s i .

4 ) Kesela.matan t e r h a d a p lingkungan/'ruangan

a) Untuk

membuang

debu,

a s a p d a n gas s e h i n g g a

21
uda.ra

dalam ruangan k e r j a t e t a p b e r s i h

maka

dibuatlah ventilasi .
b) Ventilasi

ini

macam, y a i t u

dalam
ventilasi

pelaksanaannya ada dua
seluruh

gedung

dan

v e n t i l a s i setempat.
c ) S e t e l a h se1esa.i b e k e r j a , ruangan harus d i b e r sihkan.

b . K e r j a Las A s e t i l i n

1) K e s e l a m a t a n T e r h a d a p D i r i S i P e k e r j a
a ) Diwaktu

bekerja

pakailah

k a c a mata l a s d a n

ke lengkapannya.

t) J s n g u n l a h b e k e r j a t e r l n l u d e k u t dengan t a b u n g
supaya
dari
hatkan

t a b u n g t i d a k mendapat tanibahan
a p i peinbakaran s e b a b i n i b i s a
terjadinya peledakan

dan

panas

rnengakikecelakaan

bagi d i r i si pekerja s e n d i r i

2 ) Kesela.matan t e r h a d a p Alat
a ) Waktu m e n g a n g k a t s e l i n d e r g a s j a n g a n l a h

sam-

p a i t e r j a t u h a t a u mendapat tekanan k e j u t a n
b ) J a n g a n l a h m e l e t a k k a n s e l i n d e r gas p a d a t e m p a t
yang panas
C)

D i w a k t u membuka

a t a u mengeluarkan g a s ,

ha-

r u s membuka k r a n d e n g a n p e l a n - p e l a n d a n

mem-

p e r h a t i k a m t e k a n a n p a d a amper j a n g a n l a h

ter-

22
lalu tinggi,
kanan

i n i h a r u s d i s e s u a i k a n dengan te-

k e r j a clan t e k a n a n k e r j a i n i h a r u s

di-

s e s u a i k a r ~d e n g a n k e t e b a l a n b a h a n .
d ) S e t e l a h seles8.i b e k e r j a t e r l e b i h dahulu liarus

g a s y a n g k e l u a s k e amper

mengunci
biarkan

dan

mem-

t e k a n a n p a d a amper s a m p a i h a b i s

dan

kemudian b a r u l a h t e k a n a n d i amper d i t u t u p .
e ) Setelah
gulung
yang

selesai bekerja,

slang haruslah di-

dan simpanlah tabung i n i pada

tempat

ama.n d a r i p a n a s .

3 ) Kesela.matan T e r h a d a p Bahan

a ) P o t o n g l a h bahan s e e f i s i e n mungkin
b ) Diwaktu melakukan p e n g e l a s a n s e s u a i k a n l a h ke-

teba1a.n
supaya

bahan dengan n y a l a a p i yang
jxngan t e r j a d i kerusakan

dipakai

pada

bahan

kerja.

4 ) Keselamatan t e r h a d a p Lingkungan/Ruangan
Vent i l a s i

dalarn r u a n g a n

k e r ja

penting s e k a l i sebab kalau v e n t i l a s i t i d a k

sangat
baik

ha.1 i n i b i s a m e n g a k i b a t k a n :

a ) Ruangan k e r j a lama-kelarnaan

menjadi kotor se-

bab udara t i d a k d a p a t b e r e d a s dengan b a i k dan
pertukaran

dengan u d a r a l u a r t i d a k ada

maka

m e n g a k i b a t k a n r u a n g a n k e r j a men j a d i t i d a k s e gar

23
b ) Hasil pembakaran a t a u debu-debu dalam ruangan
tidak

dapat keluar,

ruangan

menjadi

mengga.nggu

sehingga

pengab dan

mengakibatkan
akan

pernaf asan bagi si

terhirup/

pekerja

yang

a d a d i workshop

3. K e s e l a m a t a n K e r j a P a d a K e r j a Tempa

a . Keselamatan Terhadap D i r i S i P e k e r j a

1) D i w a k t u b e k e r j a g u n a k a n l a h p e r l e n g

keselamatan

k e r j a , s e p e r t i pakaian k e r j a , dan sepatu

kerja,

s a r u n g t a n g a n , p e n u t u p muka, d a n l a i n - l a i n .

2 ) Di. w a k t u aka.n mernukul b e n d a k e r j a y a n g t e l a h d i panaskan, b i l a benda t e r s e b u t banyak bunga
n y a y a n g b e r s e p i h a n n ~ a k a t e r l e b i h dal-iulu
dibersihkan,
tidak

agar sewaktu

terjadi

l e n t i n g a n bunga a p i

mengenai muka/badan

3) D a l a m
berguna
bekerja

bekerja,
untuk

dilakukan

api-

supaya

pemukulan
yang

dapat

si p e k e r j a s e n d i r i .

jauhkanlah alat-alat
menjaga

kelancaran

yang
kita

tak
dalam

b . Kesela.ma.tan T e r h a d a p A l a t

1) P e r g u n a k a . n l a h

alat

sesuai

dengan

fungsi

clan

kegunaannya

2) Jagalah

alat-alat t e r s e b u t supaya

tetap

dalain

keailaan b a i k , k a l a u a d a y a n g r u s a k s u p a y a d i p e r b a i k i t e r l e t i h dahulu
3) S e t e l a h

selesai bekerja susunlah

kembali

alat

t e r s e b u t pada tempatnya dengan r a p i .

c . K e s e l a m a t a n T e r h a d a p Bahan
1 ) P o t o n g l a h bahan s e e f i s i e n mungkin

2) D i w a k t u membakar b e n d a k e r j a t e r s e b u t j a n g a n l a h
t e r l a l u lama ( s a m p a i p i j a r ) i n i b i s a m e n g a k i b a t ka.n b e n d a k e r j a t e r s e b u t m e n j a d i r u s a k ( p u t u s )
3) Di waktu pemukulan, j a n g a n l a h benda k e r j a sampai

b e r w a r n a hitam s e b a b b i s a m e n g a k i b a t k a n

tiribul-

nya bekas-bekas pemukulan p a d a benda k e r j a

ter-

sebut.

d . Kese1amata.n T e r h a d a p Lingkungan/Ruangan

1) V e n t i l a s i

yang b a i k ,

i n i sangat berguna

s u p a y a debu d a n a s a p d a r i pernbakaran p a d a
teinpa

tersebut dapat keluar dan i n i dapat

sekali
dapur
rnem-

b e r i kelancaran pertukaran dengan udara l u a r .

25

2) Bersihkanlah

ruangan d a r i kotoran-kutoran

d c t u - d e b u penibakaran s e t e l a h s e l e s a i n y a

dan

rnelaku-

kan p e k e r j a a n .

Disamping i t u yang p e r l u s e k a l i d i p e r h a t i k a n
tanda-tanda

ialah:

warria u n t u k p e n y e l a m a t a n d i r i , t e m p a t

untuk

P e r t o l o n g a n P e r t a m a P a d a K e c e l a k a a n ( P P F K ) clan i n s t a l a s i i n s t a l a s i p e n y e l a m a t d i b e r i w.arna h i j a u , s e d a n g k a n
merah

a d a l a h tempat tombol-tombol

bahaya,

kebakaran

warna
dan

lain- lain.
Menurut

buku

teori

fabrikasi

dinlaria l a n g k a h k e s e l a m a t a n k e r j a y a n g s e m p u r n a

dilakukan

pada

materi

perkuliahan

t i g a ta.hap y a i t u s e b e l u m b e k e r j a ,

sewaktu

bekerja,

d a n s e s u d a h b e k e r j a s e p e r t i d i bawah i n i d i u r a i k a n c o n t o h
p e t u n j u k s e r t a l a r a n g a n p a d a k e t i g a tah8.p t e r s e b u t :

1. Usaha P e n c e g a h a n K e c e l a k a a n Sebelum B e k e r j a
Tindakan

pencegahan

kecelakaan

sebelum

mulai

b e k e r j a r1crupaka.n h a 1 y a n g s a n g a t p e n t i n g , s e b a b s e j a k
permulaan si p e k e r j a t e l a h dibimbing dengan
petunjuk t e r t e n t u , serta. d i p e r i n g a t k a n dengan

petunjuklaramgan

t e n t a n g ba.haya y a n g b i s a t e r j a d i . C u n t o h p e t u n j u k
1a.ranga.n i t u i a l a h :

a . Petunjuk
1) Pinja.mlah a l a t - a l a t m e l a l u i p i k e t a l a t .

2 ) Gunakanlah alat-a.lat yang s e s u a i dengan benda
yang akan d i k e r j a k a n

dan

26
3 ) Tan.ya.ka.nlah

pada

i n s t r u k t u r niengenai

hal-ha1

yang belum d i m e n g e r t i .
4) P e r i k s a l a h k o n d i s i setiap alat yang d i p a k a i

perbaiki t e r l e b i h dahulu kalau kondisinya

dan
tidak

baik.

5 ) Kenakan p a k a i a n p r a k t e k s e r t a a l a t keamanan l a i n
nya. s e s u a i d e n g a n p e l i e r j a a n y a n g d i l a k u k a n .
6) Singkirkan1a.h benda-lenda

y a n g d a p a t menga.kibat-

kan k e c e l a k a a n sewaktu b e k e r j a .

1) J a n g a n l a h m e n g g u n a k a n a l a t - a l a t y a n g

kondisinya

b i s a meninbulkan bo.haya.

2 ) J a n g a n l a h b e k e r j a tampa menggunakan ala-t pengaman

yang

telah

ditentukan,

rnisalnya

sarung

t a n g a n , ka.ca ma.ta l a s clan l a i n - l a i n .
3 ) J a m g a n l a h b e k e r j a k a l a u merasa k u r a n g s e h a t b a i k

p i s i k maupun p s y k h i s .
4 ) J a n g a n m e n g g u n a k a n slat y a n g b e l u r r ~ d i p a h a m i c a r a

penggunaannya.

2 . Usaha Pencegahan Kecelakaan Sewaktu Bekerja
Usa.ha p e n c e g a h a n k e c e l a k a a n s e w a k t u b e k e r j a

juga

berupa. p e t u n j u k s e r t a l a r a n g a n , d i l a k u k a n L i l a t e r j a d i
sua.tu

kejadian j ika tidak segera d i a t a s i b i s a

menim-

b u l k a n k e c e l a k a . a n a t a u b a h a y a y a n g l e b i h b e s a r . Misal-

27
nya. l u k a

atail

k e r u s a k 3 . n a l a - t . P e t u n j u k serta

larangan

dapat dikenukakan sebagai b e r i k u t :

a. Petunjuk

1 ) P a k a i l a h k a c a mata b i l a

sedang

bekerja

pada

m e s i n g e r i n d a dari m e s i n b o r

2 ) Pakai1a.h s a r u n g t n n g a n a p a b i l a s e d a n g

inengerja-

kan p e k e r j a a n

3) 1-Iindarilah jari tangan d a r i serpihan-serpihan
p l a t yang baru dipotong
4 ) Jauhka.nlah benda-benda yang s e k i r s n y a t i d a k p s r l u pada tempat i t u
5) B e r s i h k a n l a h l a n t a i d a r i

kotoran-kotorun,

dan

minyak u n t u k menghindarkan t e r p e l e s e t n y a sewaktu
bekcrja

6 ) J a n g a n l a h mencoba merljalankan mesin-mesin

yang

belum d i t e r a n g k a n
7) P e r i k s a l a h perlengkapan mesin sebelum mulai

be-

kerja
8) Jangan meninggalkan mesin dalam keadaan hidup/

jalan.

1) T i d a k

dibenarkan

memakai

alat-alat

pinjaman

orang l a i n ( k e c u a l i alat t e r b a t a s banyaknya
inipun harus s e i z i n orang yang punya).

clan

2s
2 ) J a n g a n metr~pergunakana l a t - a l a t y a n g r u s a k
3) J a n g a n b e r b i c a r a . a p a b i l a s e d a n g b e k e r j a

ta-

4 ) J a - n g n n l e t a k k a n alat-slat y a n g r u n c i n g a t a u
j a m dalam kantung pakaian p r a k t e