Matematika SMA EXPONEN DAN LOGARITMA

EXPONEN DAN LOGARITMA

Bab 2

A. EXPONEN.
Sifat-sifat bil. Berpangkat yang eksponennya bil. Bulat.
1. a m .a n
2.

a

m

a

n

a

a


(m

n)

3. a m .b m

(m n)

4.

( a .b )

a

m

a

b


m

b

m

5. a

m

n

a

m .n

m

Sifat-sifat bil. Berpangkat yang eksponennya bil. Rasional/Pecah.


1. a

1

1

n

a

2. a 0

n

3.

n

1; ( a


4.

0)

n

n

a. b

1

n

a

a

n


ab

( a .b ) n ; n

,a

0

0

1

m

5. a
7.

n

n


m n

a

a

m

m .n

n

n

m

;n

a


a;m

0; n

6.

0

n

a

n

b

a

a


b

b

n

;a

0 dan b

0

0

Menyederhanakan bentuk :

2b

a


Untuk ( a 2 b ) 0 berlaku :
m + n = a dan m x n = b

2 b

a

n dengan m

m

0 jika dan hanya jika

n

Contoh :
8

4 3


...

8 4 3
Jawab :
8

4 3

8

2 12

6

2

8

4 3


8

2 12

6

2

a. 3

2 3

b. 3

c. 2

2 3

c

Merasionalkan penyebut
a

c
a

b

a

c
a

(a

c
b
c
b

a

b

6

2

6

d. 2

3

c(a
a

(a

b)

c(a
a

6

2 12

2

8

2

4 3

2

3

4

e. 2

3

c
a

b)

b)

2

atau

(a

(a

6

2 3

b

b)

.

b

b)
2

b

c
a

b)
2

b

c
b

a

c
a

b
c

b

a

b

( a

b)

c( a

( a

b)

a

( a

b)

c( a

( a

b)

a

b)
b
b)
b

1
Matematika SMA

Soal Latihan :

1.

Nilai dari
a.

2.

3

(12

n)

(2n 7)

9
3

adalah ...

5n

1

9

b.

3
Jika f ( x )

13

x

3 maka

1

c.

f (a

2b

c)

9

2 f (b )

1

1
n m

a

1

3

b. 0
3

125 a b

a.

3

2
3

6

2

ab

3

1
27

3

b.

a b

2

1
3

6.

1
y

x

1
2

x y

4

49

45

b. 6

9.

b.

6

3

10. Jika

3

2

3

12.

4 3

8

4 3

a. 3

2
3

2

2
3

2

a b

e. ( 3

11 )

2

d.

2

2

e. 7

3

2 30

adalah …

8
2
9

d. 2 3 e. 2 6
sama dengan …

6

d.

2
3

5

2

e.

9

5

adalah …
11

11 )

c.

11 ) d.

2 (3

4 (3

11 )

c. –2

d. 2

e. 3

...

a. 3 2 3 b. 3
6
3
3

3

b. –3

8

e.

b 6 , a dan b bilangan bulat maka a + b = …

a

a. –5
11.

2

a b

d. x – y e. y – x

x

c.

4

b. 4 ( 3

11 )

2

y

6 adalah …

c.

3

2 (3

2
3

d.

1

32

Bentuk sederhana dari
a.

2

adalah …

27

2

m n

...

c. 3 2

Nilai dari bentuk
a. 2 6

e. a

2 10

128
8.

f (c )

2

d. 1

20

18

7

12

2

c.

2 6

Nilai dari bentuk

( f ( b ))

2b )

2

xy

y

2 6 b. 7

a. 3

a b

1
x

e. f ( a

f (c )

c. ab

1

Bentuk sederhana dari
a. 5

7.

b.

6

6

2

ab

Bentuk sederhana dari
a.

3

2

c. ½

6

y
5.

2

adalah sama dengan …

m n

a

9

f (c )

d.

f (c )

a. –1
4.

c.

f (a )

1

3.

f (c )

2 f ( a ) f (b )

b.

e.

...

f ( a )( f ( b ))
a. f ( a )

2

d.

2

c. 2

2 3

d. 2

2 3

e. 2

3

3

...

3 2

2

b. 3

1
3

2

c. 3

1
3

2

d. 3

3
2

2

e. 3

2
3

2

2
Matematika SMA

1

1

13. Diketahui x 2 x
a. 7
b. 8

27

3

4

14.

5

a. –2
15.

b.-1
3

...
d. 10

e. 11

a. 3

b. 3

1

2
5

c. 3

16

3

2

3

7x
17. Bentuk dari

2

6

5

(x

6y

4

y
1
3

d. 4

2

e. 2

2
3

e. 5

1
3

2

=…

2

4

3

8
b. 12

a. 11

5
6

3

2

4

d. 1

...

64

3

2

16. Nilai dari 27

c. 0

3

729

243

a. (1

1

...

2

1

5

x

2

1

2

3 , Nilai dari x
c. 9

2

3

c. 13

d. 14

e. 15

5

)x

untuk x = 4 dan y = 27 adalah …

2

b. (1

2 2 )9 2

2 2 )9 3

c. (1

2 2 )18 3

d. (1 2 2 ) 27 2
e. (1 2 2 ) 27 3
18. Untuk bilangan 0,646464… jika dinyatakan dalam pecahan biasa adalah …
2
7
64
a.
b.
c.
d. 0,65
e. 4
3
9
99
19. Nilai dari

7 7 7 ...

a. 4

...

b. 5

20. Nilai dari
a. 4

c. 6

30

30

30

b. 5

...

d. 7

e. 8

d. 7

e. 8

...

c. 6

B. PERSAMAAN EXPONEN
1.
2.
3.
4.

Bentuk a

f (x)

Bentuk a

f (x)

Bentuk a

f (x)

a

g (x)

f ( x)

g ( x)

b

f (x)

f ( x)

0

b

g (x)

dibawa ke bentuk log.

g (x)

h(x)

Bentuk f ( x )
f ( x)
Dengan kemungkinan : - ekponen sama atau g(x)=h(x)
f ( x)
- bilangan pokok

1

1 , dengan syarat h(a)+g(a)=genap
- bilangan pokok f ( x )
- bilangan pokok f(x)=0, dengan syarat h(a).g(a)>0
5. Bentuk persamaan yang dapat dikembangkan menjadi persamaan kuadrat.
Cara Cerdik :

a

mx

n

b

px

q

maka

x

a

m

b

p

log

b

q

a

n

Contoh Soal :
1.

3

x 1

4

x 1

, maka harga x sebesar …

3

A.

4

log 12

B.

12

log

Cara biasa :

4
3

4

C.

3

log 12

D. log 12

E. log

4
3

Cara singkat :

3
Matematika SMA

3

x 1

4

log 3

(x

x 1

log 4

1) log 3

x log 3
log 3

log 3

log 3 . 4

log 12

x

x log 4

x (log 4

x

3

1

4

1

log

4
3

log 4

3

1

4
1

log

4

1

3

log 12

12

x log 3

log 3)

4
3

log 12

4
3

log

1) log 4

x log 4

x log

4
3

x 1

(x

log 4

log 12

A=3;b=4;m=1;n=1;p=1;q=
1

x 1

Contoh :
2. Jika diketahui x 1 dan x 2 merupakan akar persamaan x
6

a. 10

b. 10

5

c. 10

4

2 log x

d. 10

Cara biasa :

x

2 log x

2
log

g

log 1000

3

2 log x

2

x

2
1

10 =

x1 . x 2

e. 10

a log

1000

log x log x
2

3

...

2

Cara cerdik :

2 log x

log x

1000 , maka nilai x 1 . x 2

2

x

g

b log x

Maka : x1 . x 2

g

c

0

b
a

Sehingga :

0

1
100

x 1 .x 2

100

2

3

2
1

1
100

C. PERTIDAKSAMAAN EKSPONEN.
1. Untuk 0
a.
b.

1 Fs. Turun

a

Jika a

f (x)

Jika a

f (x)

2. Untuk a
a. a

f (x)

b. a

f (x)

a

g (x)

maka

f ( x)

g ( x)

a

g (x)

maka

f ( x)

g ( x)

1 Fs. Naik

a

g (x)

maka

f ( x)

g ( x)

a

g (x)

maka

f ( x)

g ( x)

Contoh :
2

Nilai x yang memenuhi 3 x 3 x
a. 1 x 2 b. 2 x 3
Jawab :
x

2

3

x

2

3

3x 4

9

3x 4

3

c.

x 1

3

adalah …
x

2

d.

x

e.

2

x

3

2 ( x 1)

3x

2

x
(x

5x 6 0
2 )( x 3) 0

2

x

4

9

x 1

2

x

4

2x

2

3

Soal Latihan :

4
Matematika SMA

3x

1

3

1. Jika persamaan

243

1
3

a. 2

2

3
3

1

3

x 2

1
3

b. 5

dan x 0 memenuhi persamaan tersebut. Maka nilai dari 1

9

c. 2

2
3

d.

1
3

e.

3
4

x 0 adl

1
3

2

1

2

2.

Nilai x yang memenuhi hubungan 5 x

3.

a. –5
Jika 2 x
a. 1

4.

Jika x

25

c. –3
d. 1
e. 3
2
4 , Nilai x adalah …
b. 4
c. 27
d. 81
e. 256
x
p
0 dan x 1 memenuhi
x dengan p bilangan rasional , maka p = …
3
3
x x
4
9

b.

3

6.

Penyelesaian persamaan 2
a. –1
b. 1

x

7.

Himpunan penyelesaian dari 2
3 atau x
2}
A. { x / x
B. { x / x

2 atau x

C. { x / x

5
9

c.

Nilai x yang memenuhi 5
a. 125
b. 64

d.

4

x 1

d. 9

x 5

2

x

2

2

1

3

B.

1

27 adalah …(E.96)

2x 1

1

C. 2

5

1

3

3x 7

x

2

D. 2

49

adalah

2

5x 3

27

2x 3

27

y

y
9
3
a. x = 2 , y = 2

3x 2

2

a.
15. 9

12

x 1

a. ½

3

x y

2

6

1

5

adalah
(x

2

3x 4)

. Nilai

. = …(E.99)
E. –22

dan
. Nilai
D. 3
10

D. 1 dan -

(x

7
2

2

. = … (p)
E. 6

adalah ……(kd.94)
E. - 12 dan 9

2 x 3)

c. x = 1 , y = 2

d. x = 3 , y = 1

e. x = 3 , y = 0

d. 1

e. xy

2

:

1

x

b. x = 2 , y = 1

4

x

1

y

E.

ialah …

1

1

dan
D. –10

C. 1

12. Nilai-nilai x yang memenuhi persamaan 1000
A. 1 dan - 92 B. 1 dan 92
C. –1 dan 72
13. Harga x dan y dari persamaan
x

1

2
x 3

C. –8

11. Penyelesaian persamaan 3
A. –6
B. –3

3

4

adalah …(E.00)

C. 1

6 x 16

2x

1

2 2x

2

10. Akar-akar persamaan 7
A. 8
B. –4

14. x

E.

2

5

B.

4

x

D. {3}

4
27

3

3}

x

1}

Nilai x yang memenuhi persamaan
A.

e. 2

adalah …(E.97)
2}
D. { x / 3 x
E. { x / 2

4

9.

7
9

6 x 11

3
1

e.

adalah p dan q , dengan p > q . Nilai p-q = … (E.98)
c. 5
d. 6
e. 7

3x 4

3}

6 atau x

2
3

3 adalah …

x

c. 27
2

Himpunan penyelesaian dari
A.

adalah …

25

x

5.

8.

1

b. –4

x 1

1
3

a.

6

2x 6

1

3

x

sama dengan …

1

x

b.

3

12

2

x y

7

c.

12

xy

2

4x 1

3
b. 2

c. – ½

d.1

e. –1

5
Matematika SMA

Bab 2

LOGARITMA

Logaritma adalah invers dari eksponen. Dengan demikian logaritma dan eksponen mempunyai hubungan :
b

log a

c

a

c

b

Sifat-sifat :
1. a log b

a

log c

b

a

8. log

c

b

a

p

log

3. a log b .c

p

log b

p

log a

a

9. log b

0
a

a

log b

10. a log b

log c

p

b

c

2. a log 1

c

b

0

log a

1
p

b

a

4. log

a

a

log b

11. a

log c

a

log b

b

c
a

5. a log b n
6. a log

n

a

n
a

b

12. a m

log b
n

log b

7. a log b . b log c

a

log b

b

1

a

13. log b
a

14. n log b

log c

m

b

log a
m

m

a

log b

n

Contoh :
Jika 2 log 7
A.
2

2
3

3
2

B.

a

log 7

log 7

log 49

...

C.

a

log 7

a

8

a , maka

a

2
3

D.

3

a

2

E.

8
7

a

a

log 2

a log 2
8

Jadi : log 49

log 7

2

2 . log 7

2 .a log 2

2

log 2

3

3 . log 2

3 log 2

3

a

Persamaan Logaritma

a

a
p . log f ( x )

b

p

f ( x)

b

Langkah-penyelesaian :
1. a log f ( x )
f (x)

log a

a

log g ( x )

g (x)

2. Syarat : f ( x )

log a

f ( x)
f ( x)

0 dan g ( x )

g ( x)
g ( x)

0

Contoh soal :
Himpunan penyelesaian persamaan 9
A.

1
2

B.

2

3

log( 2 x 1 )

C. 3

25 adalah …

D.

1

,3

E.

2 ,3

2

6
Matematika SMA

Cara biasa :
3

9

3

Cara singkat :

log( 2 x 1 )
3

2

3

25

3

log( 2 x 1 )

2 . log( 2 x 1 )

5

2

2x

1

5, x

3

25

3

3

2 log( 2 x 1 )
3

3

log( 2 x 1 )

a

f ( x)

25

2

5

a

log b

2

2x

log c

1

5

x

a

f ( x ) maks

log

3

b

c

2

2

Contoh Soal :
2

f ( x)

log( x

A. 4

2

5)

x ), nilai maksimumnya adalah …

log( 3

B. 8

C. 12

D. 15

Cara biasa :
2

f ( x)

E. 16
Cara singkat :

log( x

= 2 log( x
= 2 log(

2

5)

5 )( 3
x

2

log( 3

f ( x ) maks

x)

2x

f ( x ) maks syarat

x ),

log

x

5

3

2

x

2

log 16

4

2

15 )

f ( x)

'

0

maka f(x)’=-2x-2=0 , x = -1
f ( x ) maks

f ( 1)

2

log[

( 1)

2 ( 1)

15 ]
b

n

a log

2

n

b log x

x

0 , maka x 1 . x 2

c

n

a

Contoh Soal :
Bila x 1 dan x 2 adalah akar-akar log x (logx - 4)=log 0,001, maka nilai x 1 . x 2 =…
A. 0,1
B. 10
C. 100
D. 1000
E. 10.000
Cara singkat :
Cara biasa :
log x (logx - 4)=log 0,001 , missal log x = p
log x (logx - 4)=log 0,001=-3
2
p(p-4) = -3
log x 4 log x 3 0
p

2

4p

3

0

a=1 ,b=3, c=2 ,n=10

( p 3)( p 1) 0
p=3
p=1
log x = 3
log x = 1
x = 1000
x = 10
Jadi x 1 . x 2 =10.000

4

b

maka x 1 . x 2

n

a

10

1

10

4

10 . 000

Pertidaksamaan Logaritma.
Pertidaksamaan Logaritma bentuk :
a

log x

a

log y

x

y untuk a

a

log x

a

log y

1 dengan syarat x

0, y

0

Contoh :
Tentukan nilai x yang memenuhi
2

log( 2 x

Maka 2 x
x

1)

2

1

x

log( x

3)

3

4

Syarat : 2 x 1 0 maka x 1
3
Syarat : x 3 0 aka x
Jadi nilai x yang memenuhi 1 x

4

7
Matematika SMA

SOAL LATIHAN :
1.

Jika

3.

3

2
3

a.
2.

1

log 2 x

b.

3
2

3

Jika log
a. 512

log

n

2(a

a.
5.

b)
3
1

a

7.

2r
Jika 2 log 3

a.
8.

3

ab

a

ab

log( ca )

2

3

a dan

3

a

2

10. log x

3

3

ab

a

ab

x 1

3

5a

b)

e.

5
2

3r

d.

e.

2

ab

d.

2

ab

a

ab

5

b.

2

a

3 , dan

5b

d.

3b

a

2
2

12. Bentuk sederhana dari :
a. 4 . 5 log 12

A.

1
2

x

y B.

36
3

4 , maka

a

1
2

x dan
x

3

A.

1

B.

(5 x

x

3 y)

3

e.

2

ab

a

ab

40

e.

3

e.

3b

a

3a

b

5a

e. -2

2

3

x z
2

y z

adalah …

2

14

e.

3

23
4

2

6)

1
2

e. 4 . log 5

d. 4

log 245

D.

5x

2

adalah …

y

1

C. 1

2

15. Diketahui 2 log 3

4r

1
2

(x

adalah …(E.98)
E.

y)

log( 3 x

1
2

x

y

2 adalah

1)

dan

,untuk

... (E.97)

3

1
2

4

y . Nilai
1
2

C.

2y

log

3
2

c. 4 . 3 log 12

log 7

14. Penyelesaian persamaan log( 3 x

-

3

5b

log

d.

log 5

2

, nilai

3

b. 2 . 5 log 12

13. Diketahui 3 log 5

b)

a

d. 2

10

c.

log

1

, maka nilai ( x + 1 ) = …

2 3x

log z

25
3

2 (1

d. –40

3

a.

2

...

3
a

n

log 56 adalah …

21

c. 4

2 , log y

2

log 27 dipenuhi nilai x sama dengan …

b. 6

11. Jika a log x

1 e. m

e. 3

a

c.

b
3

2

...

ab
1
a
5 maka log 3
b

b , dan 2

1

n

sama dengan …

2

c. 20

3a

2

3

1

3

c.

3

log 9

a. 8

e. 0

2(a

d.

40

b.
log 8

d. 12

3

...

log b

a , log 3

5a
b
1

log( ab )

4
b , maka nilai

log 7

16

dan

e.

d. m

15

d.

3r

c.

b.

3a

c

log 5

4r

1

Jika log 2
a.

9

b.

Jika log

b)

a
3
1

1

3

a. 40
9.

2 (1

c. 2
r maka

b.

3

b . Nilai log

c.

3
2

log 27

3

a.

b

b.

Jika

b)

a
3

1

a. 1
6.

c. m – n = 1

1

a dan log 3

2 (1

8
3

d. 2 3

n ) maka

1

log( bc )
25

m
n

b.

b.

c. 64

log( m

m

Diketahui log 2

3

1 , maka x dama dengan …

log x

log

n

4
3

c.

3

b. 128
m

Jika log

2

a. m + n = 1
4.

, nilai x adalah …

1
2

3

x dan

B.

1
2

2

D. 2

E. 3

3
2

log 5

(5 x

y , maka

3 y ) C.

16. Penyelesaian pertidaksamaan 5 log( x

3)

1
2

2

(3 x
5

log 45 15 sama dengan … (E.96)
5 y ) D. x

log( x

1)

2

x

y

y

2

E. x y

xy

1 adalah … (E.00)

8
Matematika SMA

A. x > 3
B. x > 4
C. 3 x2, maka nilai 3x1 – x2
x

=
a. – 5

b. – 1

c. 4

d.5

e. 7

7. Akar – akar persamaan 2.34x – 20.32x + 18 = 0 adalah x1 dan x2. Nilai x1 + x2 = ….
a. 0

b. 1

c. 2

d. 3

e. 4

8. Penyelesaian pertidaksamaan log (x – 4) + log (x + 8) < log (2x + 16) adalah ….
a. x > 6

b. x > 8

c. 4 < x < 6

9. Nilai x yang memenuhi pertidaksamaan
a. x < –14 b. x < –15

c. x < –16

d. – 8 < x < 6 e. 6 < x < 8

1

3

8

64

2x

2

a.

5

0

e.27

c. x > 1

d. x > 2

e. x > 7

16. Nilai x yang memenuhi pertidaksamaan 9log ( x2 + 2x ) < ½ adalah ….
a. –3 < x < 1

b. –2 < x < 0

c. –3 < x < 0

d. –3 < x < 1 atau 0 < x < 2

e. –3 < x < –2 atau 0 < x < 1

17. Diketahui 2x + 2–x = 5. Nilai 22x + 2–2x =….
a. 23

b. 24

c. 25

18. Nilai 2x yang memenuhi 4 x
a. 2

2

3

b. 4

16

x 5

d. 26

e. 27

adalah ….
d. 16

c. 8

e. 32

19. Himpunan penyelesaian pertidaksamaan log (x – 3x + 2 ) < log ( 10 – x ), x R adalah ….
2

a.
d.

x
x

2
x

x

1 atau 2

x

b.

4

2

x

2

x

1 atau x

c.

2

x

2

x

4

e. { }

10

20. Batas – batas nilai x yang memenuhi log ( x – 1 )2 < log ( x – 1 ) adalah ….
a. x < 2

b. x > 1

c. x < 1 atau x > 2

d. 0 < x < 2

e. 1 < x < 2

Kunci Jawaban Eksponen dan logaritma
1. C

2. B

3. A

4. B

5. E

6. B

7. A

8. C

9. C

10. D

11. E 12. B 13. B 14. E 15. E 16. A 17. E 18. B 19. D 20. E

11
Matematika SMA