Panduan Membangun Rumah Rencana Anggaran

Yanto lrawan. 5T

,A

,l

Membangun

Rumih

Desain, Analisls Hanga,

fr Rencana Anggapan

BIaga

t

)l i.

ifi

STAKAAN
AN

AWATIMUR

f Penencanaan pembangunan
f Pekerfaan pendahuluan
rl Pelaksanaan pembangunan

u,f tvwl6*

efiegg uere6Euy Eue>u3u

6 'e6reg stslleuv'utesig

WWffiffiffi
ffiffiffiffiwffiwryffi,

{!''..


1:',

*.;,rl':,i,,' ;i":
iliirii li i

efielg

UeJEEEUV

eue)uru € 'eEJeH slsllruv .u!es3g

fuffiWffiffiffi
tu# ffiruffipffi#

IS'ueMell olue^

Panduan

Membangun Rumah
Desain, Analisis Hanga, dan

Rencana Angganan Biaya

N6B{,NK

Penulis : Yanto lrawan, ST
Penyunting : Mulyono

Badan Perpustakaan

Foto : Dok. Yanto lrawan
Desain Sampul : Putra
Tata Letak : M. Mansyur
Penerbit : PT Kawan Pustaka

dan

Ke::rsiPan

Propinsi Jarva iimur


Tqt

A?a

/bW /? /%@

Redaksi:
Jl. H. Montong No. 57, Ciganjur, Jagakarsa, Jakarta Selatan 1-2630
Telp. (021-) 78883030 Ext. 2!3, 274, 215, 276

Faks. (021) 7270996
E-mail : redaksi@kawanpustaka.com

Website : www.kawanpustaka.com

Pemasaran: KAWAHmedia
Jl. H. Montong No. 57, Ciganjur, Jagakarsa, )akarta Selatan 72630
Telp. (021) 78883030 Ext.712,1,!3
Faks. (021) 78892775
E-mail : kawahmedia@gmail.com


Cetakan kelima, 2OO9
Hak cipta dilindungi undang-undang

*€s*****s+*€€*€**€€€*****e€**e*3****ee**
Katalog Dalam Terbitan (KDT)
lrawan, Yanto
Panduan membangun rumah / Yanto lrawan,Sl Penyunting,
Mulyono- cet.1.- Jakarta; Kawan Pustaka, 2007

viii + 104 hlm;24 cm
tsBN 979-757-189-0
1.

Rumah.

l.

Judul


ll. Seri

* * +ese€+* * s+* * e* * e** * * * * * * e* * €€* 6*

] iv IE:.L:re*+-he;€*

€-

€* * * * *

,/\

'

,,.1-.rr.

:lr.; irlill.lf,rS1trJ

srlnuad


LOOZ

uenuel'eue\el

'e^ulnyuoq tstpa ueeutndutasel >in1un unfiuequloru

XrluI uep ueres ueldereqFueLu sr;nued 'nlt euore)i qe16 'e{uueFuern>1e>1
1e{ueq Llrseur nlnq uelep ls! elll'}eerl.t uorloulaur stlnuad e1e>1 trqyy
'lnllaltsle

e^ stseqeu uep ,pdrs

1lula]

e^Astselleu 'uenlnlay nullr e^ sts lBeq ueqeqLup] tsuoJalal !eFeqas eunBtaq eFnl'
rur n)ing 'qernul e{erq ueEuap leFFurt Lleulnr unBuequauu

uelep

ue>leunBrp


Fue,i ler;a1eur srue[-sruel rnqeleflueril eUas 'e{erq uereBFue Fun}lqBueur
Lrelep ]e)lere{seuu nluequeu ledep tut nynq e{u1tq:el dereqloq stlnuod .rlelnul
jrlelor esrq ue)iLleq 'lelleu nleuo] )iept] ]nqosrel ueunBuequed elerq eFFurqes

'8VU uep leBBurt Lleunr ueunBueqtlad ueeuecuerad uelep ueln)ieltp
snreq Bue,i qelFuel-qelBuel ueyrsesr;erso,{uau ulBu; srlnued tut n)inq uele6
'(gVU) e{erq ueleBFue euecuar
FunlrLlfiueuu urelep

eurelnra]'qeunr unBuequeut uelep

qe>1Buel-Llelfluel

resaq uerBeqos'unLUeN .lFBul1

utleuas leFFut}
luopuou urnlaq leriere{seu
qetunJ unfiuequeu Inlun ]e)iele{seu ueurFulay 'n}t euale)i L,lolO 'etsnueul
selrurlnr uep selt^tDle e{uleped utleuas ueBuap Fuples eue}n ueqn}nqay

nles Lleles ue>lednreuu leBFul] qeunr ue)ie ueqnlnqay .etsnueu uednprqa>1
lFeq selrurlnr uep selt^tye eleFes uep leututal ue>1edn,teuu leFFut] LleunU

#HT#.ffi1.ruffiffi##

ffi X*fEfufiffid

r11''

1,,' 1'-'

r'-

"''

#*Bg

i:.r.1,.-,i

fr,*qery ffisffie*Ie*Hxtiffid ..,;, , ,.

aJffiqffinq}*e&* fi"*e€f.ral>6&gg

,:,,r

r,. r.i.l

dmgr"xu*g
f-i&L!!#

r r r" i. l

tu$ffi#frlt EJffimLrffi#*€*.{e#

r.-e$ffir.x#)t##, ;,,.,.

ffidqffi*q Leffi#ffi#mE"iffi
'r:' ,.,.,i,!'-rr."i,r.,:; i,, .
Effiffiffi*L

::


ffiELEffiff

-"

LAffi*lgi*ffi#$ffi**L**#
r,: :.1:,i,;.

n{ffi*ffi$^n* eq.ffiq

ffHffie.Effi#€r"*r#d
L.*ffiA$i#ffiffi*S*g';:::r.'i:

Hffi&*€l
ry$*r*ffiEE

;-.1--'l:l::

I.' i.i:.

,."ir'

$ffi#ffiL€*S
LsHQrEqer*Ee#

#Effi Effi€g€BGL€E

*"€ffiffi$tu$ffiffi

:'

}$Hs-&#ffi*€ffiF*
tu#ffi#+iffiffiffia.L8ffi# . ;

L*ffiLE*"tffiLEffiq$###
Liffi#tu8ffi*L"effidffi#

tu$ffiffir*Effib$ffid

eJffisffiB#

L#ffim*"Sffiffiffie"ecffi#

:

: &,$ffirffiW$frqL&.sffi#

F#e*$f=ffi

#ffi&#ffiffi

.:;
..lr:]''.,

'leBBur] Lleunr ueunBueq Xelal elel uep tstsod lllnreBuoutalu eEnf ueBunlButl

'rledLuelrp r..leunr qelalas undneut ueunFuequed ueeuesle;ed uelep
)ireq 'lesaq qnreFuadraq [ueio]uo] uep 'ueuei{u 'ueue Fue,{ ueEun>1Fu!l

'e{ule1r1es lp }e>1ere,{seLu e}oEFue-re}ue letsos ue}e)it ueFueque>1ted
lEeq !Ueraq IeFues ueBun>iEu!l'leLleped'teFFutl t,leunl ueunFuequed

uelep

ueFun>1Fur1

tanlns ue)itlnpauau Iepl] ]eyete,{seu e,{uunuul
ueiun>lEun

ta^rns

'C

'eFnptel Ie] Fue^ uerenleFued e,{etq
ueleuuaqEued qelBuel nles L.leles uerlednteu !ul leH ']nqasla] ueunBuequued

seltAllle uerecuelo)i ruap I!eqro] Bue{

qe>1Fuel

qelepe ueunEuequued

rseyol ueFuep 1e>leprel Fue{ ;eualeu uerlaquued }edua} Llll!Luol^ '1teq ueBuep

ue)ieuecuarlp leuoleur teldns e1t[ ueputqtp ledep tut ueepunued ';eq >1e{ueq

ueleC 'ue)4qnlnqrp Fue,i lepeleu nele ueL4eq-uelleq ueut.ttFuad e,{uepunue}
nele e,{uepe Iepr} }eqrIe n}Ielv\ }eda} teseles lep!} ueunFuequed le,iueg

leuolelN

lo^Ins '8

'qeqLull ueBuenqued uelnles uelnluouaut uep 'teledra] Bue{
ueqel rn>lnFuoLU 'qeLUnl

lelal ele] uep tstsod uelnluouaul

qelFuel-qeIFuel 'uetlel tXlltuau
ledLua]

lnlun

r.lepns Fue,i ]e1ete,{seut 'n}t

Xococ Fue,i ueqel Ll!ltLuaut uep to^Jns

L{elepe e{ulnfuelas

ele}uauas 'leFFult

uelnlelou e{uyteqas

ueqel rlrlrruau unloq uep Lleutnl unBueqLueut ]etuJaq Bue,i ie>1ele,{seN

lselol loilns 'v
'ueBun>iFull to^rns uep 'leu

-oleu ronrns'rselol ron;ns qelepe leBBult Lleunl ueunFuequued tuelep

to^Jns

ynseuro] Bue{ leq-1eg'ueunFueqLued ueeuecuerad uelqepnluotu
eBFurqes ']eJnIe Fue{ e}ep-e}ep ue>|}edepuoul Llelepe tanlns uen[nI 'laA;ns
uelerFa>1

L4elepe

qeunr ueunBuequed ruelep ueYn)ieltp snteq Bue,i leme qeyBue

/

tffi,:t*

,f.:* i,ill# l,,f'''$i'.Hif;i'f#rB

ffi;1;

lii''*1 ,il;:lffi

ffi EE:?I#:rE

If*,T+l,.{*'ii.+"*ff

f,',fl-ft

H"it

ft

tr.'E1

etelah kita mendapatkan data-data akurat dan lengkap dari hasil survei,
langkah selanjutnya adalah perencanaan pembangunan rumah yang meliputi
tahap mendesain bangunan, menghitung RAB, dan pelaksanaan pembangunan.

A.

Desain Bangunan

Mendesain bangunan adalah proses membentuk ide-ide dan seni, sehingga

tercipta gambar rencana dan gambar kerja. Dengan desain bangunan kita
akan mendapatkan bentuk dan tipe rumah yang sesuai dengan keinginan,
baik dari segi interior maupun eksterior.
Gambar rencana mencakup gambar denah, gambar tampak depan, gambar

tampak belakang, gambar tampak samping, gambar potongan melintang, dan
gambar potongan memanjang. Sementara itu, gambar kerja mencakup gambar-

gambar detil dari bentuk gambar rencana. Semakin lengkap gambar-gambar
tersebut, semakin mudah pengerjaan pembangunan rumah. Dalam buku ini
penulis menerapkan contoh desain rumah sederhana dengan tanah berukuran

7 x 15,5 meter.

. -.
E

:

sr

qeurnr odr]

leLxruil.r.r

)nseu]a]

rur rsuauirp enp

requeD'uedao

leduel

EME
EtrEI
zr! E'80 | ueqel senl ue6uap
pueqrapas

le66ur] qeu.rnr ueun6ueq

eped 6uenr )elal ele] uep uern)n qeuoo
.,.,--1

ltTi-:rr
lrdl

'ltr

'

utel 6uelo qeunr ue6uap

:

'lse

i

ueqelaqasroq 6ue1elaq uEr6Pq PUas'ueue)
uep Ut) 6urdure5'6ur1ne>1 Llpuet up)edn.rau
ueqel rsrsod'ueun6uPquad ueqe'l

O

r[']

9 B0L= qPuel senl

001

lr=l
1i4l
Tampak belakang. Bagian

m

belakang rumah bersebelahan
dengan bangunan rumah
orang lain

Tampak samping. Gambar dua dimensi initerlihat
dari samping kanan dan bersebelahan dengan dinding

tembok rumah orang larn

l_
I

,4

F3s*eJr*s*

(nr O'O+) rlse qPUe]
uee>lntuad uep (ur

E

L'6+) un g 1 uer66ur1a>1 uebuap inqasla]

rsrsod eped reluel rsenall 'sete !p

requeb rpades leqr;ra1

ueunbueq qe6uat ue6uenr rsrsod eped 6ue1ur;atu qere

@

epuel uebuap qeuap requrpb ue6 'Buelurleu ueBuolo6

H'_V T.JHTNilIOd
r--0EE

tlqtl+

I

I

-+
-ll

m
E

'"uned,{l FUsJtrld

rxul

t

laEeg

l-

Ld

g

l

ol

1n14

L[

EL/B rDpufi lo

fL,/S Sutp.ros t+tnE

__l

ldoE 4o;og
TL/ig 4utr} l0lDE

4 ;.r,Ig

71r./g opn:1-EFnI
zt/E truna l+tng

tr Lr,'S fru+r1+E HtrlDE

I/t

osoY

{t1opi tiu+1urE unEunqng

E

L/g I!n+ l,rltrE

t'4DH

BrLrngon qenteng
Bolo[ Flrrk E/12
- Edlrk a,,ordlno E/12
l,.oki Hudo-kudo 6111

f
I

RlngBolE l

E

3/1J

I
I

l
ij

E

L:

l_

-tr

lii
Jtl
a

I

.l

J.r
ll
I

L

t,

L4l

{-ll

1,1

FUilllG

+H
11

KELG.

-1

t-l
L:ntl

.sn

E1E

FOTilNGAI,J

,L-1flnJ
I
L--

an1

I

l

B-E

Potongan memanjang. Dari gambar denah dengan tanda

@

arah

memanjang pada posisipintu ruangan tidur depan bangunan terlihat sepertt
gambar di atas, Elevasi lantai pada posisi tersebut dengan ketinggian 1 5 cm
(+0,1 5 m), teras pada keinggian 1 2 cm (+0,1 2 m), dan taman pada

ketinggian 5 cm (+0,05 m) dari permukaan tanah asli (+ 0,00).

B. Menghitung Rencana Anggaran

Biaya (RAB)

Rencana anggaran biaya (RAB) adalah tolok ukur dalam perencanaan
pembangunan, baik rumah tinggal, ruko (rumah toko), rukan (rumah kantor),
maupun gedung lainnya. Dengan RAB kita dapat mengukur kemampuan materi

dan mengetahui jenis-jenis material dalam membangun rumah tinggal,
sehingga biaya yang dikeluarkan lebih terarah dan sesuai dengan yang
direncanakan.

6

J-.J

i z-',

.-.,:., t;r#ilFti.iff

f,J

HVIWNT

nnoq ueBueseua6

v

uep yulsr; uedersta6

t

zll)

FuepnF uep Buepaq uelenqruad

Z

7w

tselol ueqtslaquad

I

NVNINHVON]d NWTU]Y]d

I

,tu

Itl

(dU) eBteg tdU) uenles

qclunf

eEIBH

4ue1d

elraI Xnlun

uBnlEs arunlo^

le

ueef;a4e6 slurf

'ohl

(gy5) e,ierq uereFFue euecuor ueefia>1ed ualt-ruoll .Z loqel

ISV]-I

NVlV3lCNld Nwt'ulyld

IIX

YIUISII IS\NVISNI

tx

UIV ISVIVISNI

X

NVS NVfVNB W3d NWTU]Y]d

XI

YIAVU]Y NVCNVSVIA]d NWTU]Y3d

iltA

NOJVId NVENVSVT^J3d NVVI'UfY3d

ilA

dVIV

NVC

dvy nAVy NVeNVSV^ld NWI-Ulyld
NINId

lA

NVO

N]SNY NVENVSVIASd NWrU]Y]d

NVU]IS]Id
NVC HVU]t^I V1V8 NVENVSVTA]d AI

NOll8 NWrUlySd lil
ISVCNOJ NVENVSVIA]d

NVN'INHVON]d

{dU} eF:sH {dU) uenles

uBrulnr BFreH

u€n*es auilloA

NWTU]Y]d II
NWTU:IY]d I

ueefuayed ua]t-rro]t rse;nlrdeyeg

'z

,ON

ueeFsred sluaf

'T laqel

uep tr loqe] urelep unluecra] eueqrapos leFFur] Lleulnr ueunBueqtued

eped BVU urelep Inseuure] Fue,i uee[reyed ulo]t-ula]t

unun elecos

II
1
2

PEKERJAAN FONDASI

Pekerjaan galian tanah fondasi

m3

Urugan pasir bawah fondasi dan

m3

bawah lantai

3
4
5
6
7

Lantai kerja

m3

Pasangan fondasi batu kali

mJ

Urugan tanah galian

m3

Peninggianelevasilantai

m"

Pekerjaanfondasitelapak

m3

JUMLAH

III
1
2
3
4
5
6
7

PEKERJMN BETON
Pekerjaan sloof 15/75 t .25O

m3

Pekerjaan kolom utama 15/25 K. 250

m'

Pekerjaan kolom praktis

73/!3 K.25O

L3/L3 K. 250
Dak beton t = 10 cm

Ring balk

Konsol kanopi beton teras
List plank beton

m3
m3
m3

t = 6 cm

t = 6 cm

m3
m3

JUMLAH

IV
1
2
3
4

PASANG BATA MERAH DAN PLESTERAN

Pasangan dinding bata merah 1 : 5

m2

Pekerjaan plesteran dan acian 1 : 4

m2

Pasang batu alam (batu candi)

m2

Pasang glass blok 2Ol2O

bh
JU M LAH

V
1
2
3
4
5

PEKERJMN KUSEN DAN PINTU
Pasang kusen kayu kamper

6/!2

ms

Pasang daun pintu panel dan jendela

m2

Pasang kaca polos 6 mm

m2

Perlengkapan pintu

unit

Perlengkapan jendela

unit
JUMLAH

--*--l

E!

l-*

p*'**;;.+* ;;;;;.,,

-,

€i

:i i:.i .itj. t: i :;::i/a; #St15ti.?lt#E

HVthlnr
]!un
.LU

,uJ

l!u n

uesaqual uep \ae]l3lqdas uee0olad
LilSrAq

re

uernles ueeLo)iod

uBFusnquad uernles
rle

Illl]

v
e

ueefu a>1e6

Z

ueroqeBued ueefue1e6

I

UIV ISV]VISNI

x

HVIWNT

]lun

ra]l

tyFuel

9

]!u n

g

]lun

Fuese6
IUrs uaLlclr)1 Fuese6
,,b/t uerc>l Buese6
raq4 Xeq Fuese6

]!u n

>loyBuol']osollFuese6

T.

NWTU]Y]d

XI

OOO'tr

rle

urerp JoolJ

1!un
]!u n

ISVIINVS

V

g
Z

HVI N NT
,tu
zw
ZLU

zu

Euese6 V
1Z/OZ yrLuera)j Burpurp Fuese6 t
OZ/OZ lrueral reluelFuese6 7
OV/OV Irueroy reluelFuese6 tr
OP/OT

u11d

lvlN\n NWfUSY:ld lllA
HVl N NT
,LU

zw
zw

puoleld ]srl Fuesed

t

Euese6

Z

ueefie>1a4

T,

uuu 6 runsdrF puoleld
Mollor.l puoleld e>1Fuer

cNorvrd Nwrulv3d ilA
HVlhtnr
uolaq ueFunqnq ueefraya6 g

,tu

,uJ

Euese6
ueded Fuese6

FultuaB dele

ZLU

rre Fuele1

.LU

g

t
OZ/E >1uetd 1sr1 uede6 t

]orel uep

t/eBuat
zw
TLU

uep

L/g osel

e>1Euer

ueefiaya6

L

NWTU]Y]d

IA

radue>1 n{e>1 epn>1-epn1

dVIV NVO dVY NAW

ueef;a>1a6 Z

XI
1
2
3
4

INSTALASI LISTRIK

lnstalasi stop kontak

trk

lnstalasititik lampu

ttk

lnstalasi sakelar

ttk

Penyambungan daYa PLN

ls

JUMLAH

XII
1
2
3
4
5

PEKERJAAN PENGECATAN

Cat dinding dalam dan Plafon

m2

Cat dinding luar wathershiel

m2

Cat kayu

m2

Pekerjaan melamik

m2

Tir residu antirayap

m2

JUMLAH

JUMLAH TOTAL (Rp)

Dibulatkan (Rp)
Terbilang

:

C.

Tahap Pelaksanaan Pembangunan

Tahap pelaksanaan pembangunan disebut juga dengan proses pembuatan
(pembentukan) rumah berdasarkan gambar rencana dan gambar kerja. Dalam
pembangunan rumah sederhana seperti contoh dalam buku ini, pelaksananya
adalah tukang dan pekerja dengan upah harian atau tenaga kerja borongan.
Pada tahap ini semua elemen pendukung berkosentrasi pada pembangunan

rumah, baik owner (pemilik), tukang, maupun pekerja. Semua material dan
alat bantu yang dibutuhkan harus tersedia di lokasi agar proses pembangunan

rumah berjalan lancar dan sesuai dengan waktu yang direncanakan.

'IO

I

Eeeuesripd

I

E eetr-ortadl

| ,,rro.nrn,

|

| ,r",ao,a

\/

V
NIYVM

o
sues}lelad

I

@@

V

Eun>lnpu%l

I
|

]ete-]etv

\/

llleuele|^l

I

\/

V

V3VN3I

YAVIS

o

o

JouAA0 uese/v\e?uad

']n1uaq leBeqas ue>lreqLueB;p eslq ueunBuequad ueeue>1e;ed
uelep ueyderalrp Fue,i epolau;-opolonl 'nllem >1edse uep ,efleuel yadse
'e{erq ladse

n1re,{

'qeuunl ue}enquod sesord LUelep Fultued yadse efil} epv

l

ffimwru#mfurueffitu#ffiffi

ekerjaan pendahuluan merupakan pekerjaan utama dalam
mempersiapkan faktor-faktor pendukung sejak awal pelaksanaan sampai akhir

pelaksanaan pembangunan. Sesuai dengan contoh pembangunan rumah

dalam buku ini, pekerjaan pendahuluan mencakup beberapa jenis-jenis
pekerjaan sebagai berikut.

1-.

Pekerjaan pembersihan lokasi.

2.
3.
4.

Pembuatan bedeng dan gudang.
Persiapan listrik dan

ai

kerja.

Pemasangan bouw plank.

Berdasarkan konsekuensi awal pada pembangunan rumah, dalam buku ini
pengawasan dan pelaksanaan di lapangan dilakukan oleh owner sendiri dan
berhubungan langsung dengan tukang atau pekerja. Jadi perhitungan analisis
harga satuan di bawah ini tidak termasuk upah mandor dan kepala tukang.

A.

Pekerjaan Pembersihan Lokasi

Lokasi yang akan dibangun harus bersih dari rumput liar, pohon-pohon, akar

pohon, dan jenis sampah yang dapat mengganggu kestabilan tanah.
Pembersihan lokasi bertujuan menjaga kestabilan tanah dari unsur-unsur
yang bisa membusuk, sehingga tidak terjadi penurunan permukaan tanah
akibat pembebanan.

Luas lahan yang harus dibersihkan sesuai dengan ukuran tanah yang
difungsikan untuk pembangunan rumah. Tanah yang tersedia adalah 7 x L5,5
meter, sehingga satuan pekerjaan pembersihan lahan adalah m2 (meter persegi).

Volume pekerjaan pembersihan lahan

= panjang x lebar
= 15,5x7
= 108,5

l'- -i eal

r",ii*-:i-*

i..,il.:i:.t:-,:

:r

;,:

i:1r ., :t:.r:

m2

EL

zLLlST =

(exd + (f x g) = FuepnF

uep Euapaq uelenquad aunlon

'zrtl qelepe FuepnE uep Fuapaq uelenqued ueel-.reyed

uenles 'LU t x ZBuepnB uep u , x t qelepe ueyllnlnqtp
Fue{ Fuepaq uernln 'saqse nele fiues dele uep 'ueded 'yeldul 'n{e>1 yoleq
ueEunlrqrad urelep

e{uerelue !p 'BuepnB uep Fuapaq uelenqurad uelep ueyLln}nqrp Fue,i

1eue1e61

'esenlal ueBuep efuayaq
esrq el-ra1ed uep Fue>int eEBurqes'ueFuenr

lelol ele]

nFBueFBuaur

IepllFue{

uellel sele lp ]enqrp BuepnB uep Fuapaq e{u>lreqeg 'u}ele rsrpuo>i depeq.re}
uelle] )iept] Fue,{ leua}eu srual uep 'edrd Fu?ltt']neq 'uaulos ryades ';eu

-aleu

ueu ed

eurelos

urluad

el-re>1ed

]ed uue] ueri ednrauu Fuepn

g'

ueu nBueq Lued

u

eeueslelad

uep Bueyn] lfieq ereluaLues leffiur] ]edue1 ueyednreu Fuapag

Fuepng uep Fuopog uelenquad

ueela{od 'g

'(detat e{u1e,us) ueFuedel rp ueLuelefiued uep tsuaroror
rJep

uesnunr ue)jresepjoq uarsrrrooy lelru 'nlr eleluaulas 'utel Llelaep uep

nles Lleraep eJelue epaqroq rur qedn e{un1ue1 '/OOZ unLle} eped laqeloqei
Lleroep lp BunsFuel ueleLUeBued uelresepraq pnsyeurp Fue,i el"re>1ed qedl

920't0rdu

=

0g6du x zu g'90tr = tselol ueqtslaqutad ueel'le1ad

oo9

o9t
ooo'ot

(dU) eFreU {dH) upntes

qBlulnf

e{erq le}o}'!pef

qelLUnr

0q6

0qt

>1n1un

eEreH

']nIuaq reBeqas.ur

;

T

zo'o

sl

Ietv

Fro

efieye6

ualslJsoY uBnlBS

efiay eFeual
uep

uEr,.leg

sluar

red rseyo; uellrsroqurod ueefuayad uenles epteq srsr;euy

I

Analisis harga satuan pembuatan bedeng dan gudang per 1 m2sebagai berikut.

Jenis Bahan dan

Tenaga Satuan Koef.

m3
Balok kayu 5/7 Borneo/setara m3
m2
Multipleks 9 mm
Tripleks 4 mm
m2
Asbes
m2
Paku
kg
Tukang Kayu
org
Pekerja
org
Balok kayu

LO/6Borneo/setara

Harga Satuan
(Rp)

Jumlah
Harga (Rp)

0,0153

2.954.249

45.200

0,028

2.46t.474

68.932

0,03

102.000

3.060

0,03

43.250

1_.298

0,045

72.700

3.272

o,25

7.000

1.750

0,8

50.000

40.000

0,15

30.000

4.500
168.011

Jumlah

Jadi biaya pekerjaan pembuatan bedeng dan gudang = 18 m2 x Rp168.011

=

C.

Rp3.O24.!94

Persiapan Listrik dan Air kerja

Penyediaan listrik untuk keperluan pembangunan rumah, disarankan berasal

dari sumber listrik terdekat, agar biaya instalasinya murah. Sementara itu,

jika di lokasi sulit untuk mendapatkan sumber air, kita harus melakukan
pengeboran titik air yang kemudian disedot menggunakan jet pump. Titik air
tersebut dapat digunakan saat pelaksanaan pembangunan sekaligus untuk
memenuhi kebutuhan sehari-hari penghuni rumah. Karena sumber air diambil

dari air tanah menggunakan jet pump, biaya untuk air kerja sudah termasuk
biaya listrik.

Pembangunan rumah dari tahap awal pelaksanaan sampai rumah tersebut

siap ditempati direncanakan berlangsung selama t2O hari kerja. Waktu
pelaksanaan tersebut belum termasuk waktu pemeliharaan 90 hari.

4uep lunoq ueOueseLuad qpuaC

l- l
n

L]

i* !r-"

I

i-l

:,1

I ;i
"",

I

.,,,...

',LU Llelepe

l

il

l,.il

\uetd /Anoq ueBueseuad ueBunltLlrad uelep uenles

'\ueQ ltnoq ueded eped Fuelo] eu;eM ]ec ueFuop tepueltp uep qeuap JeqrueF
rp ueluenr yelol ele] uep uern)in uelreseproq >tueld nnoq uelueseulad
'wc g/V

>1o1eq n{e>1

ednreq Euecued Euerl uep ,ueded ,Fueueq ue>leunBEueru

unFueqrp ueye Fue{ ueqel Fue[uedas snrn; slleF
4ue1d

yueueu erec ueFuap

nnoq ]enquJar! ueyuerestp 'tsepuoJ uerleFFuad ue)inIeJtp LUnloqos

ryeH finog ueFueseruod 'o
'000'0Og'TdU = Ogg'gtrdg x rq 0ZT r,tUlsl
=
e{erq lelol eFFulqas'0O0'gT dg reseqas ue>1e;r4;adrp t;eLlled r1u1sr1 e[erg

']nyuaq lepeqes qeulnr ueunBueqLuad ueeuesyelad
euelas uereyeuued tlelLunl' uellesepraq yu1srl e{erq ueren;aFued qelLUnf

Volume Bemasangan bouw plank = {panjangx 2) + (lebar x 2)

(15,5 x 2) + (7

x2)

45 m'
Analisis harga satuan pemasangan bouw plank per 1 m' sebagai berikut.

Jenis Bahan dan Tenaga

Satuan

Papan + pancang

m3

Paku

kg

Pekerja

org

Alat

ls

Koef.

0,01
0,1
o,28
1

Harga {Hp}

2.461".874

24.679

7.000

700

30.000

8.400

1-:75

L75

33.894

Jumlah

Jadi, biaya pekerjaan pemasangan bouw

plank = 45 m'x

Rp 33.894

= RP1'525'230

16

Jumlah

Harga Satuan
(Rp)

ZL
Jnu!,r, E,trBf
Jsuldor4
uedysr;ey

ruarye3snd.ra.y

XITT

')iedelo] rsepuo] ueBueseurod 'L
'reluel rse^olo ueYtBFutuonl 'g

UBP

rrEPBg

'uetleE Lleuei

,1I

ueFnJn 'g

'rleX nleq tsepuoJ Bueseuueyl 'V

re1ue1

'efua>1

't

'lrsed ueBuap teluel Llemeq uep tsepuol Llemeq uerBeq FnrnBue4 .Z
'rsepuol Inlun L{eue} uerlefiEuad ueefue>1e6 .T.

']nIuoq leFeqes
rsepuoj

u

elenq Luad u eelre>1ed u

el

ep

1

nseulel

Fu

e{ u ee[reyad

d eq

e} ed eteqag

'ueBuenl lnpns ederaqoq lp
yedele] rsepuo] ue>ieunFrp urFue uep edlueF leluozuoL.l ueqoq uep qeunr nele
ueunBueq lenyraduauu ynlun 'ueLleq seltlenl ;FuelnBueu eduel ue>1n1e;rp
ledep rsepuol ueetre>1ed eped e{erq ueleuueqBuad uerlrLuap ueFua6 .refied
rsepuol eped ueyeunllp l!! ueBuolod reqLueF 'nlt ereluorues 'erpesre] Fue,{
ueqel qepuei-qeBuel rp nele ueunBueq rleFual-r..leBuo] tp uelieunFlp !l ueBuotod
requee 'Burdues undneuu Bueleleq lsls lp Iteq 'utel Buero Lleunl nele

qeuel uetuap ueseleqroQ Fue^ tsepuol eped ueyeunBrp r ueBuolod :equueg
snrauau rsepu0] sruaI

f- +

11,r-

iI

Lr.r;:! D)LD]
tb! n:ioq !rbLrDsod

j

']nlrJoq leleqas epaq-epaqraq Bue,{ uelnyn ueFuap sruel efir] rpelueLu
lFeq!p sn;auou tsepuoJ srual'lnqesra1 ueunpuequued eped uellel tstpuol uep
Lleuap requeF uey;esep.rog '1ede;a1 tsepuo1 uep (r;e>1 nleq) snreuau tsepuoJ
,eyd
Lf elepe ueyeunFrp Fue,i lsepuo] tut n)inq ueleO 'ueJnuns tsepuo] uep
.roq 'Buecued Euer]'>1ede1a1 tsepuol'snJauou tsepuoj e{uele}ue rp ,r_uefietaq

]eBues rsepuoJ edrl uep sruap 'ueunBueq tlut

ffi

ffiffiffiffi#ffiM

lnllnlls ynseula]

tsepuo

ffi#ffiffiffiffircffiffi*tu#ffiM

A.

Pekerjaan Penggalian Tanah Fondasi

!i::

Galian tanah fondasi
Berdasarkan ukuran dan garis lurus benang pada pemasangan bouw plank,
pekerjaan penggalian tanah fondasi dapat dilakukan sesuai dengan jenis dan
kegunaan fondasi tersebut. Satuan dalam perhitungan pekerjaan penggalian

tanah fondasi adalah

I

m3.

TanrLh gahan

Tilrahgalitul

:

1-

+,

Galian tanah fondasi

Volume Jenls A

tinggi x lebar

0,70 x 0,45

x2

x

panjang

29,5 m= 9,293

m3

Perrnukaan tanah asli

CiL

tsepuo]

LleA

eq

rsed

ueBnrn

!elue'l qe^ e8 uep lsepuol qe^ e8 ilsBd ueFnrn '8

0r8'/0/du =
gZT'tZdd xeu 80g'0t =

rsepuo} Lleue] uerleBFuad ueetualad ynlun elerq lelo]'rpel
Llelurnr

9ZT,'I,C,

929

trst
s/'0

929

oo9'zz 000'0t
(du) eFreH (du)

^
qelunr uenles eFJeH

']nluaq leFeqas.u

l

'leoy

]eM

eIeya6

B.ro

uenles

eFeuel uep uBqeg stuof

rad rsepuo, qeuel uetleFFuad ueefua>ied uenles eBreq ststleuy

eu 809'0t
gzg't + v9'LT, + t6z'6

=
=

c + I + v aunlo^ = tsepuol qeuel uel;eB lelo] aunlo^ tpel
eu 9L9't = w TZ x gt'O x 09'0 =
Euefuedf xJeqolxrBBur] = Csruof ounlon

tw v9'LT. = Lu 9t x 0z'0 x 0l_'0 =
Buefuedfx reqel x lFEul] =

I

sruaf ournlon

._

Pasir urug berada di atas permukaan tanah asli, baik pada fondasi maupun
pada lantai bangunan. Urugan pasir berfungsi menstabilkan permukaan tanah
asli dan menyebarkan beban, sehingga beban yang dipikul permukaan tanah

merata. Ketebalan urugan pasir yang dipadatkan

5-10 cm sesuai

dengan

kondasi tanah. Satuan dalam perhitungan urugan pasir adalah m3.

Tanah galiar

Parlukailr lilah asli

Tmah galim

i
I

,-r

l

r-l
I
I

_t

i-,

7ll
I

Tanah gaiian
Permukaa:r tanah asli

Pi-l l,.l
Lrr Lrq

I

i:

Urugan pasir

Volume Jenis

Volume Jenis

A = ting€i x lebar xfOaniang
= 0,05 x 0,45 x 29,5 m = O,664

m3

B = tin€lgix lebar x fnanjane
= O,O5 x 0,70 x 36 m = 1,260 m3

'+0,,'4i

-;e

U Ei!a {f

il siffg

e[ra1re1ue1

F**f

t

*

li rt .r ":

ilii

r_1i.1+'l

i_J

[j*i

'rtu qelepe efuey reiuel ueefrayed ueBunlrq.ted uelep uen]es 'g : V :

tr

ueBurpueqrad uefiuep 1rlds uep '.rrsed 'ueuues L/elepe

uelep uelleq-uelleg

'LUc

e[re>1

relue; ueefueyed

g-t

ueleqolo)i ueBuep Fnrn rrsed sele lp uep 'Iedelet
rsepuo, undneu rlel nleq rsepuo] yteq 'tsepuo] Lle/v\eq tp yelopol efue>1 re1ue1

elay lelue'l

'C

?06'29/du =
gZO'gZl dg xruu ZVT'7 = rrsed ueFnrn ueele>1ad e{erq ;e1o1'rpe;
gao'9zT

LlelLUnI

sl

929

929

T,

009'07

000'0t

9t'0

Flo

000'rrr

000'96

Z,T,

.LU

{dU} eF:eH

(du)

qel$nr

uentes

'leoy

BEJSH

'rw

1,

uBnles

]elv
efiale6

Fntl

rtse6

eFEusj uBp ueqe8 s,lusr

rcd lrsed ueBntn ueefuayed uenles eFleq srsr;euy
J)J Z?T''9 =

9B'g + 89t'O + A\Z'T. + ?99'0 =
C + 3 + E + V eunlon = JrsBd ueFnln lelo] aunlo^ tpef
eu 98't = w LL X gO'0 =
reluel senl x lfiBult = O sluof ournlo
eu 8gE'O = w "l,Z x gE'O x gO'O =
Buefued fx reqal x lfiAull =

O

sluaf aurnlon

Volume Jenis A

= tinggi x lebar xfOan.iane
= O,O3 x 0,45 x29,5 m = 0,398

m3

Volume Jenis B

= tinggi x lebar xf Oanjane
= 0,03 x O,70 x 36 m = 7,56 m3

Volume Jenis C

= tinggix lebar xf Oanjane
= 0,03 x 0,35 x 2L m = O,22! m3

Jadi, volume total lantai kerja = volume A + B + C

= o,3gg + 7,56 + 0,221"
= 8,179 m3
Analisis harga satuan pekerjaan lantai kerja per 1 m3 sebagai berikut'

Jenis Bahan dan

Semen
pasir pasang
Split
Tukang batu
Pekerja

Tenaga Satuan Koef.

Satuan Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)

Harga

39.000
Sak 2,68
m3 0;548 l-25.000
m3 0,940 135.000
4O.OO0
1,0
org
30.000
4,5
org
Jumlah

Jaditotal biaya pekerjaan lantai kerj6 = 8,179 m3x Rp474.92O
= Rp3.882.945

7O4.52O

68.500
126.900

40'000
135.000
474.920

te
ue6uo]od uep rsepuo] qeuao

uJ!ffi
'

nna

ri,_a

I

LI

!
,1

mm
rle)i nleq rsepuol ueBueseued

rley nleg rsepuol ueFuesPuod '0

Fondasi batu kali berfungsi untuk memikul beban yang bekerja di atasnya,

baik beban vertikal maupun beban horizontal. Batu kali harus ditata dengan
rapi agar ruang geraknya kecil dan rongga-rongga yang kosong diisi dengan
adukan semen pasir dengan perbandingan 1-:

5.

Satuan dalam perhitungan

pasang fondasi batu kali adalah m3.
Cara perhitungan volume pekerjaan fondasi batu kaliterbagi menjadi dua luasan,

yaitu persegi panjang dan segitiga.
Volume Jenis 1a = (lebar x tinggi x lOanjang) + (Vzx alas x tinggi) x lOanjane
= (O,2O x 0,60 x 29,5) + (1/z x 0,15 x 0,6) x 29,5
= 4,8675 m3
Volume Jenis 1b = (lebar x tinggi

xf

Oanjang) + {t/z xalas x tinggi)

= (0,20 x 0,60 x 31) +

.

= 6,510

((1/z

x

O,75 x 0,6)

xl

Oanjane x 2

x 29,5) x2

m3

Volume Jenis 1c= (lebar x tinggixlOanjangl + (/z x alas

= (0,15 x 0,40 x 21) +

= 1,890

(1/z

x

xtinggi)xf

Oanjang

O,15 x 0,4) x 21

m3

Jadi, volume total pemasangan fondasi batu kali:
= volume 1a + volume 1b + volume 1c

= 4,8675 + 6,510 + 1,89
= 13,2675 m3
Analisis harga satuan pekerjaan fondasi batu kali per

Jenis Bahan dan Tenaga
Batu kali
Semen
Pasir pasang
Tukang batu
Pekerja

Satuan

m3
sak
m3
org
org

Koef.

m3sebagai berikut.

Harga Satuan

Jumlah

{Rp}

Harga (Rp)

7,2O

100.000

120.000

2,689

39.000

104.877

0,535

125.000

66.875

1,2

40.000

48.000

3,6

30.000

1_08.000

Jumlah

&4

l

447.746

f*rfl

uerleb qPUel ue6nrn

uD>llDpDdlp

'ru

Llelepe uerleF tleue] ueFntn ueefueled ueFunltqlad

uelep uenles 'llel eF!] unutlultu uelnlellp ueFnln qeue] ueleperuad 'snrnl
IeBo] Fue^ qeue] uep llel nleq ueFuesed elas-elas ;p ue;1eF Lleue] llequa)1
Fn.rnBuau qelepe e{upluelas

ueelelad 'tlel n}eq lsepuo} ueBueseuad qela}os

uerleB qeuel ueBntq

uellec qeuel ueFrun

0Z?'or6'9du

=
ro1

ueefayad e,ierq 'rpe;

'l

Volume

= Volurne tanah galian * batu kali - tantai
= 30,608 - L3,2675 - 8,LTg - 6,L42
= 3.O2O m3

kerja

-

pasir urug

Analisis harga satuan pekerjaan urugan tanah galian fondasi per

:Ts$a#

$atua.r

Koef"

org
ls

Pekerja

Alat

l

m3sebagai berikut.

Harga $atuan

,

Jumlah

tRp)

Harga (Rp)

0,30

30.000

9.000

1,

4.500

4.500

Jumlah

15.OOO

Jadi;. biayA,.pekerjaan,uruga-n tanah' galian =, 3;020'm3 x Rp 15.OO0

= RP45.292

F.

Peninggian Elevasi Lantai

Jika permukaan tanah asli lebih rendah daripada lantai yang direncanakan,

berarti harus dilakukan peninggian elevasi lantai. Meratakan elevasi lantai
dapat menggunakan puing-puing dan tanah urug dengan rutinitas pemadatan
yang tinggi. Satuan dalam perhitungan pekerjaan peninggian elevasi lantai

adalah

m3.

r

PenirggbnebvcEjbntoi

i
I

+
I

l

Peninggian elevasi lantai

LE

i.*--*

I

)edElo] rsepuol

iiq

I

--l
I

i
I
I

I
I

r:l,r
t,.f l

I
I
I
I

l

i

L-iriril i" il)tl

ri
'er! Llelepe >ledele] tsepuol ueBunltqred ulelep uenles 'utBue uep
edruaB leluozuoL.l ueqaq epes'dnptq ueqoq uep

tleu ueqaq tuadas leIlUoA

ueqaq lnlruotl.r 'ueunFueq rnlynrls qoyo>1;edueLu tsBunpaq >1ede;a1 tsepuol

{edelal lsepuol 'e
666'T69dU =

000'ttTdu xeu t0Z'9 =

000'ttr

reluel rse^alo uerFFuruad e{erq 'rpe6

L{elLUnI

oo9'z

009'z

000'0t
000'00r

oo9'oT
000'0zT

(du) eFreH

(du)

uElurnr

uenles eBteg

]etv

T

sl

Et'0

E"to

z'T.

FLU

'leoy

uBnles

etuaIod

Pnrn qeuel uep Furnd

sBeuel uep ueqBg slusf

']nIuoq leBeqas Fu tr Jad leluel lse^ala uelFEuluod uenles eFleq stst;euy

toe'q

=

(lo'o x g8'g x g3'gtr)

=

(tBButrxrpqal xEuefued)

=

euJ

punloA

'ueBuen; derl uelep uelBeq Bulputp erelue rnlntp !eluel senl ueFunllqta6

Dalam perhitungan volume fondasi telapak terbagi beberapa luasan yaitu
luasan persegi empat dan segi tiga.

Volume = ((panjang x lebar x tingipii) +(1/z x alas x tinggi) x2)

x

[itit<

= ((0,6 x 0,6 x 0,35) + (O,2 x O,2 x 0,5) + (t/z x O,6 x 0,15) x2) x 1O
= 2,36

m3

Sebelum harga satuan pekerjaan fondasi telapak dianalisis, terlebih dahulu
dianalisis harga satuan item-item pekerjaan sebagai berikut.
Pekerjaan cor beton per 1 m3

Jenis Bahan dan Tenaga
Semen

Pasir pasang
Split

Satuan

sak
m3
m3

Koef.

Harga $atuan

Jumlah

tRp)

Harga (Rp)

6,8

39.OOO

265.200

0,540

125.000

67.500

0,81

1_3s.000

109.350

Jumlah

442.O50

Upah cor beton per 1 m3

Jenis Bahan dan Tenaga
Mandor
Kepala Tukang
Tukang batu
Pekerja

Satuan

org
org
org
org

Koef.

Harga

Satuan

{Rp}

Jumlah

Harga {Rp)

0,3
0,1
1,0

50.000

50.000

6

30.ooo

180.000

Jumlah

230.OOO

Keterangan:
Upah mandor dan kepala tukang tidak termasuk karena pbmbangunan rumah dalam

buku ini diawasi langsung oleh owner yang behubungan langsung dengan tukang.

Eia

T6?Zttr'9dU =
t06'gL;'e dg x ,tu gg'7 = yede;e] rsepuol ueeLrelad eferq 1e1o1 ,tpe6
eo6'gLT'Z

LlelLUnr

000'0t
000'0rz
I9T'TZVT

069't9
ogj'zvv

000'0t
000'0rz
9t9'6

tr
Teu
g,LVT

FT

uoloq tsog

00|91

L'O

zlll

uoloq ue)jelac

o90'7,vv

treu

wets

Bto

/

ue)ielac eyng

;oc

qedJ-y

roc uolag

eBrex (du)
'lao),t upnlBs
qelunf uenles eBreH

(dU)

eEeuaI uep uBqeg stuaf

']n)iuaq !efieqosrru tr red >ledelat tsepuo1 uoleq ueefieyad uenies eFrell ststleuv

ooz'9L

002't
009'tz
(dU) e3reH

qelunr

LlelLUnr

000'8

0r'0

Fr

000'09r'z

t0'0

€LU

(du)

'JAoy

uenlBs

uBnles

BAJBH

nred
11;

se;1 n{ey

saeuCIj uEp uBrlBg sluer

,w

1.

rcd uoloq ueyelaC

qeluJnI

009't96
000'09

000'ot

Z

Elo

efiale6

oos'1tt

000'09

9L'9

Fro

rseq Bue4n1

000'97

000'8

Z

FI

uolaq ]e/\^ey

000'09s

000'9

0rT

B>i

uolaq tsag

'laoy

uenlBs

e3susl uep ueqBg stuaf

Fl

OOf ;ed uersequued ueefue>1ed

(dU) eBreH
Llelurnr

{du)
uenles eEJeH

-

*r*::...'...:
*!

'

' i:t.:i

_'

t!i:

ii;:{.:,r:lasi;

Pengecoran beton
Penggunaan beton untuk kontstruksi struktur bangunan hingga dekade
terakhir ini menunjukan perkembangan yang cepat, misalnya untuk struktur
bangunan gedung, jembatan, jalan, dan fondasi. Beton berfungsi memikul
beban vertikal dan horizontal, selanjutnya menguraikannya ke permukaan
tanah. Bahan-bahan dalam pembuatan beton adalah air, semen, split, dan
pasir. Satuan dalam perhitungan pekerjaan beton adalah m3.
Jenis-jenis pekerjaan yang termasuk pekerjaan beton dalam pembangunan

rumah sebagai berikut.
1-. Beton sloof 75/L5
2. Beton kolom utama 75/25
3. Beton kolom praktis t3/!3

4.
5.
6.
7.
.5tJ

Ring balk L3/13
Dak beton

t = 10

cm

Konsol kanopi beton teras
List plank beton

t = 6 cm

t = 6 cm

LI

LlelunI

OZL'ZZV'I,

oL9't9L'.T

ooo'otz
9t9'6

00T/66

AOL'gL

o90'zvv

o90'zw

000'0tz

(du)

eBren

qetrunf

{du)

ugnles eFrBH

']nyrJoq !eBeqas,u

l

T
ZBT
tT
Teu

Fto

'lsoy

usnlBs

gI/gT

red

eDeled qed6l

B>I

uoloq rsaE

zw

uolaq ueleloS
JOC UOIOB

eBeuel uep ueqBg slu6f

Jools uoloq ueefue>1ad ue.nles eBreq s;srleuy
'>ledele]

rsepuol ueefiayad eped tedep;o] uo]oq rsoq uep 'uo]oq uele]ac 'roc uo]aq
uenles eFreq '1oo;s uoleq ueeleyed uenles eBreq srsr;eue uepunlrqred

9L't8
Euelued

lx

Lue1e6

ctu 206'T =
x gT'O x 9T'0 =

reqal x rFFu!] = ournlon

j00ls uOtaq lrlac

I

r_

....

,iiilil',i

fr

I

l,',;.,

'€u qelepe lools uoloq
ueefue>1ad ueFunlrqrad urelep

uenles'g

:

t

:

T ueBurpueqrad uefluap 1rlds uep

'Fuesed rrsed 'ueuras leualeu uernduec ueFuep qeunr ueBuenl yelol elel
ueBuep rensas rley nleq ueBuesed sele rp )lelopa]]oolg'ueunlueq ueeynurad

ueyelerou uep Llerour eleq Fu!pulp ueqoq In)iu.uot! lsBun1laq ]ools uolag

gl/gl

lools uolog uelenquod uee[rolod

'V

Jadi, biaya pekerjaan beton sloof

!5/15 =

L9AT

m3

x Rp3.422.72O

= Rp6.527.127

B. Pekerjaan

Pembuatan Beton Kolom Utama 1,5/25

Beton kolom utama merupakan struktur utama dalam pembangunan rumah

dan berfungsi menahan beban. Semua beban yang bekerja, baik di atas
dinding maupun di atas kolom itu sendiri akan terurai melalui kolom utama.
Kolom utama mempunyai berat sendiri yang dipikul oleh fondasi telapak. Satuan

dalam perhitungan pekerjaan beton kolom utama adalah

-tr
1

i

'h

ilil
i,l.lil

+l

Volume

Beton cor
Cetakan beton
Besi beton
Upah pekerja

m3
mz
kg
org

r

l
i

i
I

l

i
I

fn

x

Analisis harga satuan pekerjaan kolom utama

Satuan

'

i,

f. _,r

l

= (panjangx lebarxtinggi)
= (O,25 x 0,15 x 3,5) x 1O
= !,323 m3

Jenis Bahan dan Tenaga

..''l

i-lt

I

lr-j

i .":-----------L__*_-:-:j

utama

------1

--- -:'

lrl

Detil kolom

i 'l-i-lil'l

r___i

.

m3.

Koef.

L5/25

Harga

per 1 m3sebagai berikut.

Satuan

Jumlah

(Rp)

Harga (Rp)

1,

442.O50

442.O50

1-6,5

76.700

1.26s.550

225

9.635

2.L67.875

7

230.000

230.000

Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan beton kolom utama L5/25

=
=

4.LO5.475

7.323 m3x Rp4.105.475
Rp5.431.543,43

ET

I '.lr:.rt

l-rtt:"lrt-'

lr.'111

v9'26T',986'rdu =

/86'0q0'tdU

x su T99'0 =

EI/EI srye;d urolol

uolaq ueefre>1ad elerq'rpe;

286'0q0't
ooo'otz

000'ogz

T,

98T,'Z9Z'T,

9t9'6

T.et

F>l

uolaq rsoB

Z9L'gT.tr'T,

OOL'9L

99'VT,

zLu

uoloq ueleloc

o90'zvv

o90'zvv

T,

FLU

roc uolag

{du)

L{eluJnr

eFreH

qelurnr

{dE)
uenles eFreH

^

']nIuaq !eBeqes

rLu

Elo

']aoy

u

el"ra>1ad

sEeual uep ueqeg sluar

enles

1 red eT/ET srlyerd ulolol

ueelaled uenles

eEreq slsrleuy

T99'0

=

TIx(g'txgtr'Oxgf'O)

=

( tFBullxreqat xBuefued)

-

etu

,3,

qedq

srqerd

uolo;

aunto^

1r1a6

Iur

Lrr

o

Lfit
'etu Llelepe

ueBunlrqred uelep uenles 'w g'Z

>1e;el ueBuep

srpeld

uuo;o1 ueefue>1ed

snrououl eleq Fu!pu!p eped

sryerd uolox ueeunBFua6 'eleq Eulpulp uenuuaued lnpns detles uep nluaua]
yere[ ueFuep L]erour e]eq Fulpulp Fun>lnpued !eBeqes tsBunpaq

tT,/tl slueu

st1>1erd

uroloy

uoloy uolo8 uelenquod ueelrolod

'C

D.

Pekerjaan Pembuatan Ring

BalkLS/t3

Ring batk terletak di atas dinding bata merah yang berfungsi sebagai pengikat

dinding bata merah. Secara teknis, ring balk berfungsi memikul beban-beban
bagian atap rumah dan menguraikan beban tersebut ke kolom utama dan
kolom praktis. Jenis pekerjaan ringbalk sama dengan pekerjaan beton kolom

praktis. Satuan dalam perhitungannya adalah

m3.

Volume = tinggi x lebar x f OanjanB
= 0,13 x 0,13

= 1,4323

x

84,75 m'

m3

Analisis harga satuan pekerjaan

Jenis Bahan dan lenaga

rin! balk L3/L3 per 1 m3 sebagai berikut.

Satuan

Koef.

Besi beton
Upah pekerja

m2
kg
org

Satuan

Harga {Rp}

t_

442.O50

442.O50

14,56

76.700

t_116.752

L3t

9.635

1-.262.785

1-

230.,000

2s0.000
3.050.987

Jumlah

Jadi, biaya pekerjaan ring balk L3/L3

E. Pembuatan

Jumlah

(Rp)

Beton cor
Cetakan beton

Harga

=
=

1',4323 m3 x Rp 3'050.987

RP4'369'929

Dak Beton t = 10 cm

Dak beton terletak di atas dinding dan berfungsi sebagai lantai, kadang-kadang

sebagai atap teras dan dak talang air. Pelat lantai yang digunakan tebalnya
!2 cm, sedangkan pelat atap dak talang air tebalnya 10 cm. Satuan dalam
perhitungan pekerjaan dak beton adalah

a.a,

Itrrir!

ll .r:,r!

m3.

si E r .-i-:r!irr:l Lirr=u*"-'i-.u-ir\ *snpued

uoloq )iep uerocoBuad SosoJ.;

uoloq

lep ueEuelnuad

-:;.:,11..,

Volume = panjangx lebar x tebal
= (1,8O x 3,10 x 0,1) + (3,3 x 2 x 0,10)

= !,2L8

m3

Analisis harga satuan pekerjaan dak beton

Jenis Bahan dan Tenaga

$atuan

Koef.

t = 10 cm 1 m3 sebagai berikut.

{Rp)

Harga {Rp}

Beton cor

m3

1

442.O50

442.O50

Cetakan beton

m2

o,7

76.70A

53.690

Besi beton

kg

147,5

9.635

1.421,.L63

Upah pekerja

org

I

230.000

230.000

Jumlah

2.146.9O9

Ja i,Oiqya.peiarjaan.ldak'teiort'r,.10 emi' +':t:rs,t"ng x. R,2'146.903
''"''"' '' 'r' ;'RP2.614€27,85
Setelah pengecoran dak beton dan sebelum beton tersebut mengering,
langkah selanjutnya adalah pekerjaan meratakan permukaan dak beton
menggunakan semen. Kelandaian atau kemiringan permukaan dak beton

harus diperhatikan agar air hujan tidak menggenang di permukaan dak,
sehingga risiko rembesan tidak terjadi. Alangkah baiknya permukaan beton
yang berhubungan langsung dengan alam, seperti dak beton, beton konsol
kanopi, dan dak talang air dilapisi dengan waterproofing.

F.

Pekerjaan Pembuatan Beton Konsol Kanopi

Beton konsol kanopi ber-fungsi sebagai topping jendela dan teras dari cahaya

matahari dan tampiasan hujan. Beton ini berada di atas jendela dan teras
dengan ketebalan
kanopi adalah m3.

sb

tiit.rl,rji:l.i

6-8

cm. Satuan dalam perhitungan pekerjaan beton konsol

-.i

ze

i.-"L*:::

eu 0Lt'0 =
(g0'0 x y'OxZ)+ (g0'O x r'O x ?'ttr) =
leqo]x reqal xBuelued * aunton
'eLU

\uetd :sttuoleq ueBunlrqrad uelep uenles 'uelleleu seued uep uelnq
ueserduue] ueLleuou lsFun;-laq tu 4ue1d :st7'ulc a ueleqole>1 ueBuep L{emeq oI
Llelepe

rn;n[ueuu Fue,i uo]eq

Iep uep

rdoue>1

losuol Funln rp )ie]oUo] 1ue1d

)tueu lstT uoloS uelenquod

Tsrt

uolag

ueelo{od 'c

zB'T9r'88tdu =
ggt'BUTfdU x eu 8gZ'O = rdouel losuol uolaq ueefia1ad e,ierq 'rpel

q9t'8rilT

qelLunr

o00'otz

000'0gz

929'ZZL

9€9'6

T
9L

069't9

o0/'9r

L'O

o90'zw

o90'avv

treu

Flo

etue1ad qed6

EI

uolaq tsag

zLU

uoleq uelelac
roc uolaS

efireH (dU}
'laoy uEnlBs
qslunr uenlss eFreH

{du}

']nIuoq geFeqes.u tr rad

rdoue>1

PFeuet usp uegeg $tusl:

losuol uolaq ueeLaled uenles eFreq srsrleuy
eu B9Z'O =

(Bo'o x g x 9z'o) + (Bo'o x g'g x 9'o) =
leqal x reqalxEuefued = aunlon

Analisis harga satuan pekerjaan beton /ist plank per

Jenis Bahan dan Tenaga

Satuan

Besi beton

m3
m2
kg

Upah pekerja

org

Beton cor
Cetakan beton

Koef,

t

m3

lt*rga Satuan

Jumlah

(Rp)

Harga (Rp)

442.O50

442.O50

A,7

76.7AO

53.690

75

9.635

722.625

L

230.O00

230.000

1-

Jumlah

Jadi, biaya pekerjaan beton fi'st plank= 0,370 m3 x Rp1.448.365
= Rp535.895

3 A I &**Sr*:pn

;vi:::i::1rl:11-ii

ii:i

L.448.365

EiE

tj s3:f:i*Lr*l{:F

qerou eleq Furpurp ueFueseLuad

qeraw eleg Fulpulo upEueseruod 'v

'\cog sseF

ueFueseLuad euas '(tpuec nleq) Luele nleq ueFueseutod

'uetceBuod uep uerolsolourad 'Llerau eleq Fulpulp ueFueseluod urel erelue
'ueralsald uep Llerour eleq ueBuesed LUelep InseuralBue^ ueel'roYod ruolt-tuo]l

'ulel Eue^ [erjo]eur
ueFuap ue)jBurpueqtp seltlenyraq qnel Eulputp ]enquoul

'uelnffiuney
rIrlr.xotil uep nelBueDel e{ueFreq euole)i ueqlltd tpeluau L]elou.l e]eg
']eyerad uep leyrBued leFeqes rtsed ueuues ue)inpe uep Llelau eleq ednreq
lerJaleur ue>leunFFuauu e,{ueserq qeLUnl Futpu tp ueunFuequad'epaqlaq
EueI se}leny uep uelnBFunel te{unduour }nqosra} Eulpulp leuo}eu Fugseuu
-Burse61 '(Ialdrlnuu uep unsdtB) tstued Futputp uep 'uoolac 'laqall 'oleleq
'uerau eleq eiiuerelue rp'ueFeroq ]tlelar Eulputp ueefteled Inlun leuole l
tu>1e{

tu#ffi*#ffiffiffiffiffiffituffiffi#
tuGffiffi rcffi#ffifuru ffiffiffim

Dinding bata merah berfungsi membatasi tata letak antara ruangan dalam
rumah dan bagian luar rumah. Sebagai penyikat dan perekat antarbata merah
adalah adukan semen dan pasir dengan perbandingan 1 : 5. Pasangan dinding

bata merah terletak di atas beton s/oof. Satuan dalam perhitungan pasang
dinding bata merah adalah

m2.

Sebelum volume pasangan dinding bata merah dihitung, terlebih dahulu
dihitung luas lubang jendela dan pintu.

Analisis harga satuan pasang dinding bata merah per 1 m2 sebagai berikut.

HarEa Satuan Jumlah
Koef, HafSA (RF)
:::tr.r':: ,',irr::r:, ' ,'{frp} t

Semen

bh
sak

Pasir pasang

m3

0,58

t_25.000

7.250

org
org

0,160

40.o00

6.400

o,32t

30.000

9.630

Bata merah

Tukang batu
Pekerja

70

230

16.100

0,259

39.000

10.101

Jumlah

4 O I F**du*e

:1.'l:=r-:i:t:ri:il:ri- l=i ,.::.::.1

49.487

LE
otr'?69'Otr,'9dU
g'gAV'ZZ dg

x,tu 137

Llelunr

9'g1V',ZZ

o?'o

F.ro

elJaled

000'9

o00'0t
000'0,

0sT'0

F;o

nleq Fue>inI

00/'T

000'gzT

oul

Fuesed t1se6

9'90L'Z

000'6t

9gr0'o
t690'0

IES

'Jaoy

uen}ss

ooo'zT

,

ueloe uep ueralsald ueelralad e,{erq rpe;

r{sru}nr

uenres eBreg

uauas

e8aual usF usrt*E $tuef

'lnyuaq leBeqes.ru 1 rad uerce uep ueralsalad ueefueyed uen]es eF;eq ststleuy

Z x (au

lsls Z x (zu gET

ttT
8tx9'€
au

-

ttT

eu LBZ =
-eu g'g/Z) =

Lleiau eteq Futpulo 'toA)

= aunlon

=
=

Euelued x lEEul] = lelsa;dtp ]edep Iepl] Fue{ e}eq Fu;purp senl
'zr.u Llelepe uerce

ueef;eyed uelunllqred urelep uenles

'u1e;

uep uelelseled

Fue;o Llerun; eleq Eulpulp ueBuep

FunsFuel ueseleqraq nele ialsaladtp >1nlun uelutyFunLuaul lept} Eue{ qereLu

eieq Fulpulp senl lunlqFuou snreLl nlnL,lep Llrqolro] uerelse;ed ueeIeyed
ounlo^ Fun]lqBuau unlaqas 'uaLuas leualeu tlep ]enqlol e,{ueq uetce
uep g : tr ueFurpueqred ueBuap Fuesed

lsed uep uaLuos Llelepe uetalsa;ed

uernduec urelep Inseuro] Eue,i ueqeq-ueLtreg 'etuel ueLlel leBe ecenc
uep eleq nleq Furpurp Eunpurled leFeqes lsBunleq uerce uep ueralsalod
uelceFuod uep uerolsoleuod 'g
Z6T,'T89'TTdH

,8t'6?du

x zw 9'9LZ

qerau elpq Eulpulp Fuese6 ederq rpef

C.

Pemasangan Batu Alam (Batu Candi)

Jenis batu alam sangat beragam, antara lain batu alam palimanan, marmer,

granite, dan batu candi. Batu candi merupakan bahan material yang sesuai

dengan desain dalam buku ini. Satuan dalam menghitung pekerjaan
pemasangan dinding batu candi adalah m2.

Brrtu Condi f 5/30
dicooting hitom

I
'l
lrsol
Pemasangan dinding batu candi

Volume* tinsgix lebar
= 1,3 x 3,50
= 4,55 m2

Analisis harga satuan pekerjaan pemasangan dinding batu candi per 1

m2

sebagai berikut.

Jenis Bahan dan Tenaga
Batu candi
Semen

Satuan
m2

sak

Pasir pasang

m3

Tukang batu

org

Pekerja

org

Koef.

Har{a

1
0,1575
0,030
0,375
o,!87
Jumlah

Jadi, biaya pekerjaan pemasangan dinding batu

I

44.

1

F-;i**;;;

Jumlah

Harga {Rp}
tnpl
1-20.000 120.000
39.000 6.142,50
125.000
3.750
40.000
15.000
30.000
5.610
150.502,50

candi = 4,55 m2x Rp150.502,50

=
I

Satuan

Rp684.786,37

EE

-"t----.:--.

ovg'vvtrda
o8o'8Tdu x

Llq

8

Y3o'q sse,F Fuesed

uee[olad e{etq tPef

LlelLUnr

o80'87

08,

000'0t

gtr0'0

Fro

el'ta>1ed

o09'z

o00'o?

990'O

Flo

nleq Euelnl

000'97

000'qT

0'tr

zw

Icolq ssele

{dU)

EBreH

qerunr

{du}

u*nl*s eBreg

']nInrJoq ;eBeqes.uu

T.

'looX

u*nles

ereuol uep

UEUgE

tlusf

rcd \cotq sselF Bueseued ueefuayed uenles eFreq stslleuy

qq8=
u

'(qenq) Llq Llelepe

\cop

l=

ounlo

sseE ueFueseLued

ueefualed ueBunltqrad uelep uenles'Lleunl Butputp uetFeq rolJolsYa
rseueA !eEeqes eunBraq eBnl4co1q sse/e 'dntnue] ueFuent ulelep oY lJelleleu
e,{eqec lnlueLued leBeqes lsFunyeq uep ecel lelro}eul lrep }enqJa} Ycolq sse/e

{col8 ssele ueFueseuod ueelolod '0

#*reffire

ffimkmw*$mmre
ffimffiffiffiffiffiffiffiffi ffirueffiffiffi
ffiffiffiffiffi

A.

Jenis-jenis Kusen dan Pintu
Material kusen untuk pembangunan rumah tinggal sampai saat ini masih
banyak yang berasal dari kayu, yakni dari kayu kelas 1-3. Daun pintu dan
jendela pun masih berasal dari kayu. Pekerjaan pemasangan kusen dan daun
pintu tidak dapat dipisahkan karena keduanya mempunyai peranan dan fungsi
yang saling berkaitan.
Kcco Ftlos S mrr
D{un

JendekJ

Kusen i"ndEl{
K0r6 pclQs 6 mrn

@.#
..1-L

ru
'€

\5

Detil Kusen Tipe J1. Kusen jendela
tipe

Jl

terletak di depan, berfungsi

sebagai sirkulasi udara pada kamar

tidur depan. Tinggi kusen ini 122 cm
dan lebarnya L82 cm. Kusen ini
menggunakan balok kayu kamper

berukuran 6 x

t2

cm. Sementara itu,

daun jendela 3 x 10 cm dan kaca yang

digunakan berupa kaca polos 6 mm.
Denah Kusen

L-

44

['"*6v1ffa;sp

9D

,

r!

{Jl:5:$}#tl{l

-

--

firorJ- nlarT- gsudortr
uedJsr:01 ulp
uuequlsndra.[

mptg

E\
- \

E',
-i
++-------------l' F
r]!

XITI[T

'elapuo[ dn]nued repeqas Luul 9 sogod ecel

ffi=-=N
ll:

wc ZT x 9 ladue>1 n,{ey yoleq ednraq ueleunBrp
Bue{ ueqeg 'LUc Zg reqol uep uc ZB e,{urFFurl
']nqaslal ueFuen; Inlun eJepn rselnllrs leBeqes
lsBunJ:eq uep Bueye;aq Fulted rnpr]

tf

Ielaua]
eziueq

Jerlel

lrnj

I+

rp

(_-

?

tr-.----,il

l',1]1t',ill

od!1 uasny 'epaqloq Bue,{ e,iuuern>1n

'g; edrl uasny ueBuap eues eIu4nluaq
tr ad!] uasny 'rr edll uesny ltlao

L lu--r_l
L-+-F--r---l

,-'+
1il'\
LruJ

sll.,acj

g

til

I

I I

r-,irr'.

II

L/l;plr;t1 LJnn0

-f

olapuall uasn}1

m

S!

l=llilll
q i.c..i1 Flc,H
ll
r tiPLl +f un( C
---l
L ldplr;,, ur!rr\.l

'LULU

uep

uc

I

I

i

ZT. x

g reduuel

nIe>1 1o1eq ueleunFEuauu

0/

reqal uep

uc 771eAutffiull 'Fuelelaq

euas 'urc

l*

l*

l

Jnpr] Jerue)i uep rndep Fuent rp

t[

ueleunlrp

adll 'rndep ;eere eped elepn tselnllrs leFeqas

lsBunpaq uep Jndep Fuenr Fue>1elaq tp

tf adli elapual'uosny 'tf adll

I

g solod

ece>1

f6-1-

ueFuep wc ZT x

I

i=

t-

reurs Inlueuad reFeqes ;sEunpeq (laqop niurd)

url Fuldues !p lelapa]
Z[ od!] elepuet uosny 'Zf edll uesny ll]06
ueue>1 uep

I

.L

L

I!"

l-UU

ai

!al0d

o:,b).t

fi1+pu9.t ussl

lelolrel

uasny ltla6

I
I

9 reduel n{e1 yoleq ue>leunFBuaur rur uasny
'ruc Og reqal uep wc ZgT rur uosnl lFBu!I
'nue1 ueFuenr tBuereuau ynlun ueLleleur
eurpln nlurd

l-

I

'elapua[ dnlnuad leFeqos u-rru g so;od ece4

I

"'rm
rr.lru

I

M=r
e\

-r9\
ll

u

m

l'.i

l-rsil

!r

n1.]i-l

re r i iq i-r

a7

;

l

-I

Detil Kusen Tipe K1. Kusen tipe K1 terletak di atas
jendela dan pintu. Tipe K1 ini berukuran kecil dengan
tinggi 37 cm dan lebar 27 cm. Bahannya balok kayu

I

i

u,

I

nrl

I

kamper 6 x

t2

cm. Kusen tipe K1 ini tidak

menggunakan penutup, tetapi hanya menggunakan

t

.r1

silangan berupa papan kayu kamper dengan ketebalan

2 x tO cm. Kusen ini berfungsi sebagai sirkulasi udara
I

s.l. ,s

.1.

*

yang utama di semua ruangan.

.l

t'oun

]

I[:I]

I
ltriil

liii=l
lllll

tersebut. Kusen pintu tipe P1 menggunakan balok kayu

!32

llill

cm. Daun pintu yang digunakan untuk kusen pintu tipe
ini adalah pintu panel dobel dengan ketebalan 3 cm.

l{rrlen

ll

Pini.U

[]uun Pintr

_..+el

lr-t----ri

depan ruang tamu dan sebagai pintu utama di rumah
kamper 6 x 72 cm dengan tinggi 216 cm dan lebar

P

".1,.n]

Detil Kusen Pintu P1. Kusen pintu tipe P1 terletak di

$

ry-=Y?
+,, 6

l3U

L,

sinql€

\g

Detil Kusen Pintu P2. Kusen pintu tipe
P2 digunakan di kamar tidur depan, kamar

tidur belakang, dan dapur. Tingginya 216
cm dan lebar 92 cm dengan bahan balok
kayu kamper

ti

rc
*+--_+
\1

6x72 cm.

Daun pintu yang

digunakan adalah pintu panel sing/e dengan
',"

ketebalan 3 cm.

P;nt

L.iPn tri r, l.,,r.l-

f

f

tul

-l

LD

tt ,r...:t:.t

..li:ll1 ;r ;i.

1;

i

liijr; !: lf[*pl6H{.:*

'uasnl ueleleuod ueqnlnlasol Fuel'ued qeluunl Funltqtp snleq
nlnL,lep L{rqapa}'n1utd uep uesn>1 uee[e>1ad aunlon ueFun]rqled

uelqepnuau

Llelepe nlurd uep uosnl ueFueseuued ueBunltqtad uue;ep
uenles 'e,{uueEueseuuad e,{erq uep n{ey ueteyeuad qelunt Funltqtp tedep

Iniun'eu

elapuaf uosnx undneuu nlutd uasnl

lteq 'uosnl ltlap requeB uelreseprag

71/grcdwey n^ey ussny ueFueseuod 'e
'

elepual u ede>lBualrad

u

eEueseued

u

ep'

n1u td u ed

elBualred ueBueseuuad' utu

g solod ecey ueEueseued 'e;apua[ uep leued nlutd unep ueFuesewad'11/9
raduey n,{ey uesn>1 ueFueseued e,{uele}ue tp'n1utd uep uasnY ueFueseuued
ueefuayed ulelep XnseuutalEue,i ueefuayed uoll-tuo]l

epw

aw

eFue p uaAo epu u eu es lad

F u rqsrug u

qeunr ueunBueqtued

uey

uueqep ue>leunFtp Fue,i

'ultuq

n,{e>1 st

eococ eu;enr sso/F

uaI u ey eu nBFueu

1

u

I

nlutd unep uep uasnx enuas

nluld uep uesny ueFueseuod 'g

,1.*______

"L

6t

ffi

76
tu

ill_T
llt,ll

r-*_
I

I

l*

11Eu1s ntru.14

td
11

*-T--r

t_I

fo'

eAueq'74 adrl ueEuep euues e,{u1n}uaq td
adll 'Fueyelog Fulled rnptl reuel tp yelolra]

llt;ll
II t ,II
ILL-Il

I

'

laued nlurd qelepe ue>ieunFlp Fue,{ n}urd
unec 'uc T8 reqol uep ulc Atr7 e,{utBBul1

II:.ill
ll"ll
Ii:'-ll

il , ,
llltrll

I

ueleqelay ueEuep a/Fuls

l1,r.ll
tltl

ll''ll

t-

t

'wc ZT x g redue>1 n{ey >1o;eq ue>leunBEueu
td odl] uosny 'epaqJaq Bue,{ e,{uuernyn

tlil

I

'urc

J
unrg er
)l

Itr'i lq
I--

l

I

tsrtl..,r
rrlLrld u3$rr7

I
I

od!] nlurd uesny

'td

nluld uosny lrleo

Jumtah panjang = tipe J1 + tipe J2 + tipe J3 + tipe J4 + tipe P1 + tipe P2
+ tipe P3 + tipe K1

((1,82x2) + {L,22x 4)) + ((0,5 x 2)x2 + (!,82x2)x2} +
((0,7 x 2) x 2 + (!,22 x 2) x 2\+ ((0, 62 x 2) + (0,87 x 2)) +

{{!,32x

1) + (2,16x2)) + (O,92 x 1)

x3 + (2,16x2)x3) +

(0,81 x 1) + (2,16 x 2)) + ((0,37 x 2) x t2 + (O,27 x 2) x L2)
(8,52 + 4,88) + (2 + 7,28) + {2,8 +7,6) + (1,24 + 1,741
+ (1-,32 + 4,32) + (2,76 + 12,96) + (0,81 + 4,32) + (8,88

+ 6,48)
77,91-m'

Volume = (tinggi x lebar xlpanjang
=

)

(A,tZx0,06 x 77,91m')
0,561m3

Anatisis harga satuan pekerjaan pemasangan kusen kayu kamper samarinda
per 1 m3sebagai berikut.

Jenis Bahan den Tenag,a

6/t2

Satuan

Koef.

Harga

Satuan

tRp)

:Jumlah

Harga {Rp}

m3

1,,102

6.000.000

6.612.000

Paku

kg

2,5

B.OO0

20.o00

Lem

kg

!

37.500

37.500

Tukang kayu

org

15,5

50.000

775.000

Pekerja

org

4

30.000

120.OOO

Kayu kamper

Jumlah
Jadi, biaya pemasangan kusen kayu kamper samarinda

b.

7.564.500

= 0,561 m3 x Rp 7.564.500
= RP4.243.684,50

Pemasangan Daun Pintu Panel danJendela

Daun pintu yang digunakan adalah daun pintu panel dengan material papan
kayu kamper samarinda dengan ketebalan 3,5 cm dan lebar 20 cm. Sebelum

daun pintu dan jendela dipasang, di kusen tempat pemasangannya harus

i4El

J F:;rnri+r*n i .'i

Eiltsi

f.iilil? l: ! I *1 j'B

r'

gz0't0l-'zdu

0ot'8t9du

zu

aTE

etapuaf unep uep n]uld unep ueefialod elerq rper

tT

Llelunr

00e'8r9
000'6r
000'o0z
00qzt

t'l
v
I
T'0

000'ot
000'09

0092t
o0o'8
000'09z'/

oo8

000'r9z

tdu)

x

BEreH

q'ruJnf

9t0'0

(dU)

uenres eErep

Fto

el'reye4

Flo

ndel Euexnl

B>1

LUOI

al

nred

raduey

ELU

'JsoY u*nl*s

n{e>1 uede6

BBeugI uep ugrleg slusf
']nIuaq

geBeqas.u 1 red elepuel unep uep nlurd unep ueefue1ed uenles eBteq ststleuy

ew
zur

llo'9

OTt'lT

+ zw

E9z'6

glapuol unep senl + nlutd unep sBnl

auJnlon

zw LIO'9
Ur'o x eg'o)
+

Zx (ZT'7 x g'0) + Zx

(ZL'T, x

f'O) + (ZT'T. x ZL'T)
y1'+ tf + zr + Tl

elapuel'unep senl

zu t9Z'6
{Ttr'z x

rl'o)

+

€,

x (TT,'zx z8'o) + (1T'z x

zz''t)

td+Zd+Td

nlurd unep senl

'ueeDeled stuaf derles uesenl BunltqBueu
snrpl1 nlnL.lep L{rqolro} 'elepuef unep uep nlutd unep ueefue>1ad ounlon
Funlr..lFueuu LUnloqoS 'ztu Llelepe leued nlutd unep ueefuayed ueFunllqred

uelep uenles 'uasnl eped ue]ueuoys ueBuep Llequleltp snreq elepuel
unep uep nlurd unep ueJnyn 'rpe[ 'Luc tr uelepas ueFuauo>ts ue]i]enqtp

Pekerjaan kusen daun pintu PVC untuk KM/wc dihitung tersendiri dengan
satuan ls (/ump sum).
Jadl, biaya pemasangan daun pintu PVC = harga PVC + upah

=
=

c.

(1 unit x Rp1_60.000) + (1

x

Rp15.000)

Rp175.OO0

Pemasangan Kaca