Panduan Membangun Rumah Rencana Anggaran
Yanto lrawan. 5T
,A
,l
Membangun
Rumih
Desain, Analisls Hanga,
fr Rencana Anggapan
BIaga
t
)l i.
ifi
STAKAAN
AN
AWATIMUR
f Penencanaan pembangunan
f Pekerfaan pendahuluan
rl Pelaksanaan pembangunan
u,f tvwl6*
efiegg uere6Euy Eue>u3u
6 'e6reg stslleuv'utesig
WWffiffiffi
ffiffiffiffiwffiwryffi,
{!''..
1:',
*.;,rl':,i,,' ;i":
iliirii li i
efielg
UeJEEEUV
eue)uru € 'eEJeH slsllruv .u!es3g
fuffiWffiffiffi
tu# ffiruffipffi#
IS'ueMell olue^
Panduan
Membangun Rumah
Desain, Analisis Hanga, dan
Rencana Angganan Biaya
N6B{,NK
Penulis : Yanto lrawan, ST
Penyunting : Mulyono
Badan Perpustakaan
Foto : Dok. Yanto lrawan
Desain Sampul : Putra
Tata Letak : M. Mansyur
Penerbit : PT Kawan Pustaka
dan
Ke::rsiPan
Propinsi Jarva iimur
Tqt
A?a
/bW /? /%@
Redaksi:
Jl. H. Montong No. 57, Ciganjur, Jagakarsa, Jakarta Selatan 1-2630
Telp. (021-) 78883030 Ext. 2!3, 274, 215, 276
Faks. (021) 7270996
E-mail : redaksi@kawanpustaka.com
Website : www.kawanpustaka.com
Pemasaran: KAWAHmedia
Jl. H. Montong No. 57, Ciganjur, Jagakarsa, )akarta Selatan 72630
Telp. (021) 78883030 Ext.712,1,!3
Faks. (021) 78892775
E-mail : kawahmedia@gmail.com
Cetakan kelima, 2OO9
Hak cipta dilindungi undang-undang
*€s*****s+*€€*€**€€€*****e€**e*3****ee**
Katalog Dalam Terbitan (KDT)
lrawan, Yanto
Panduan membangun rumah / Yanto lrawan,Sl Penyunting,
Mulyono- cet.1.- Jakarta; Kawan Pustaka, 2007
viii + 104 hlm;24 cm
tsBN 979-757-189-0
1.
Rumah.
l.
Judul
ll. Seri
* * +ese€+* * s+* * e* * e** * * * * * * e* * €€* 6*
] iv IE:.L:re*+-he;€*
€-
€* * * * *
,/\
'
,,.1-.rr.
:lr.; irlill.lf,rS1trJ
srlnuad
LOOZ
uenuel'eue\el
'e^ulnyuoq tstpa ueeutndutasel >in1un unfiuequloru
XrluI uep ueres ueldereqFueLu sr;nued 'nlt euore)i qe16 'e{uueFuern>1e>1
1e{ueq Llrseur nlnq uelep ls! elll'}eerl.t uorloulaur stlnuad e1e>1 trqyy
'lnllaltsle
e^ stseqeu uep ,pdrs
1lula]
e^Astselleu 'uenlnlay nullr e^ sts lBeq ueqeqLup] tsuoJalal !eFeqas eunBtaq eFnl'
rur n)ing 'qernul e{erq ueEuap leFFurt Lleulnr unBuequauu
uelep
ue>leunBrp
Fue,i ler;a1eur srue[-sruel rnqeleflueril eUas 'e{erq uereBFue Fun}lqBueur
Lrelep ]e)lere{seuu nluequeu ledep tut nynq e{u1tq:el dereqloq stlnuod .rlelnul
jrlelor esrq ue)iLleq 'lelleu nleuo] )iept] ]nqosrel ueunBuequed elerq eFFurqes
'8VU uep leBBurt Lleunr ueunBueqtlad ueeuecuerad uelep ueln)ieltp
snreq Bue,i qelFuel-qelBuel ueyrsesr;erso,{uau ulBu; srlnued tut n)inq uele6
'(gVU) e{erq ueleBFue euecuar
FunlrLlfiueuu urelep
eurelnra]'qeunr unBuequeut uelep
qe>1Buel-Llelfluel
resaq uerBeqos'unLUeN .lFBul1
utleuas leFFut}
luopuou urnlaq leriere{seu
qetunJ unfiuequeu Inlun ]e)iele{seu ueurFulay 'n}t euale)i L,lolO 'etsnueul
selrurlnr uep selt^tDle e{uleped utleuas ueBuap Fuples eue}n ueqn}nqay
nles Lleles ue>lednreuu leBFul] qeunr ue)ie ueqnlnqay .etsnueu uednprqa>1
lFeq selrurlnr uep selt^tye eleFes uep leututal ue>1edn,teuu leFFut] LleunU
#HT#.ffi1.ruffiffi##
ffi X*fEfufiffid
r11''
1,,' 1'-'
r'-
"''
#*Bg
i:.r.1,.-,i
fr,*qery ffisffie*Ie*Hxtiffid ..,;, , ,.
aJffiqffinq}*e&* fi"*e€f.ral>6&gg
,:,,r
r,. r.i.l
dmgr"xu*g
f-i&L!!#
r r r" i. l
tu$ffi#frlt EJffimLrffi#*€*.{e#
r.-e$ffir.x#)t##, ;,,.,.
ffidqffi*q Leffi#ffi#mE"iffi
'r:' ,.,.,i,!'-rr."i,r.,:; i,, .
Effiffiffi*L
::
ffiELEffiff
-"
LAffi*lgi*ffi#$ffi**L**#
r,: :.1:,i,;.
n{ffi*ffi$^n* eq.ffiq
ffHffie.Effi#€r"*r#d
L.*ffiA$i#ffiffi*S*g';:::r.'i:
Hffi&*€l
ry$*r*ffiEE
;-.1--'l:l::
I.' i.i:.
,."ir'
$ffi#ffiL€*S
LsHQrEqer*Ee#
#Effi Effi€g€BGL€E
*"€ffiffi$tu$ffiffi
:'
}$Hs-ffi*€ffiF*
tu#ffi#+iffiffiffia.L8ffi# . ;
L*ffiLE*"tffiLEffiq$###
Liffi#tu8ffi*L"effidffi#
tu$ffiffir*Effib$ffid
eJffisffiB#
L#ffim*"Sffiffiffie"ecffi#
:
: &,$ffirffiW$frqL&.sffi#
F#e*$f=ffi
#ffiffiffi
.:;
..lr:]''.,
'leBBur] Lleunr ueunBueq Xelal elel uep tstsod lllnreBuoutalu eEnf ueBunlButl
'rledLuelrp r..leunr qelalas undneut ueunFuequed ueeuesle;ed uelep
)ireq 'lesaq qnreFuadraq [ueio]uo] uep 'ueuei{u 'ueue Fue,{ ueEun>1Fu!l
'e{ule1r1es lp }e>1ere,{seLu e}oEFue-re}ue letsos ue}e)it ueFueque>1ted
lEeq !Ueraq IeFues ueBun>iEu!l'leLleped'teFFutl t,leunl ueunFuequed
uelep
ueFun>1Fur1
tanlns ue)itlnpauau Iepl] ]eyete,{seu e,{uunuul
ueiun>lEun
ta^rns
'C
'eFnptel Ie] Fue^ uerenleFued e,{etq
ueleuuaqEued qelBuel nles L.leles uerlednteu !ul leH ']nqasla] ueunBuequued
seltAllle uerecuelo)i ruap I!eqro] Bue{
qe>1Fuel
qelepe ueunEuequued
rseyol ueFuep 1e>leprel Fue{ ;eualeu uerlaquued }edua} Llll!Luol^ '1teq ueBuep
ue)ieuecuarlp leuoleur teldns e1t[ ueputqtp ledep tut ueepunued ';eq >1e{ueq
ueleC 'ue)4qnlnqrp Fue,i lepeleu nele ueL4eq-uelleq ueut.ttFuad e,{uepunue}
nele e,{uepe Iepr} }eqrIe n}Ielv\ }eda} teseles lep!} ueunFuequed le,iueg
leuolelN
lo^Ins '8
'qeqLull ueBuenqued uelnles uelnluouaut uep 'teledra] Bue{
ueqel rn>lnFuoLU 'qeLUnl
lelal ele] uep tstsod uelnluouaul
qelFuel-qeIFuel 'uetlel tXlltuau
ledLua]
lnlun
r.lepns Fue,i ]e1ete,{seut 'n}t
Xococ Fue,i ueqel Ll!ltLuaut uep to^Jns
L{elepe e{ulnfuelas
ele}uauas 'leFFult
uelnlelou e{uyteqas
ueqel rlrlrruau unloq uep Lleutnl unBueqLueut ]etuJaq Bue,i ie>1ele,{seN
lselol loilns 'v
'ueBun>iFull to^rns uep 'leu
-oleu ronrns'rselol ron;ns qelepe leBBult Lleunl ueunFuequued tuelep
to^Jns
ynseuro] Bue{ leq-1eg'ueunFueqLued ueeuecuerad uelqepnluotu
eBFurqes ']eJnIe Fue{ e}ep-e}ep ue>|}edepuoul Llelepe tanlns uen[nI 'laA;ns
uelerFa>1
L4elepe
qeunr ueunBuequed ruelep ueYn)ieltp snteq Bue,i leme qeyBue
/
tffi,:t*
,f.:* i,ill# l,,f'''$i'.Hif;i'f#rB
ffi;1;
lii''*1 ,il;:lffi
ffi EE:?I#:rE
If*,T+l,.{*'ii.+"*ff
f,',fl-ft
H"it
ft
tr.'E1
etelah kita mendapatkan data-data akurat dan lengkap dari hasil survei,
langkah selanjutnya adalah perencanaan pembangunan rumah yang meliputi
tahap mendesain bangunan, menghitung RAB, dan pelaksanaan pembangunan.
A.
Desain Bangunan
Mendesain bangunan adalah proses membentuk ide-ide dan seni, sehingga
tercipta gambar rencana dan gambar kerja. Dengan desain bangunan kita
akan mendapatkan bentuk dan tipe rumah yang sesuai dengan keinginan,
baik dari segi interior maupun eksterior.
Gambar rencana mencakup gambar denah, gambar tampak depan, gambar
tampak belakang, gambar tampak samping, gambar potongan melintang, dan
gambar potongan memanjang. Sementara itu, gambar kerja mencakup gambar-
gambar detil dari bentuk gambar rencana. Semakin lengkap gambar-gambar
tersebut, semakin mudah pengerjaan pembangunan rumah. Dalam buku ini
penulis menerapkan contoh desain rumah sederhana dengan tanah berukuran
7 x 15,5 meter.
. -.
E
:
sr
qeurnr odr]
leLxruil.r.r
)nseu]a]
rur rsuauirp enp
requeD'uedao
leduel
EME
EtrEI
zr! E'80 | ueqel senl ue6uap
pueqrapas
le66ur] qeu.rnr ueun6ueq
eped 6uenr )elal ele] uep uern)n qeuoo
.,.,--1
ltTi-:rr
lrdl
'ltr
'
utel 6uelo qeunr ue6uap
:
'lse
i
ueqelaqasroq 6ue1elaq uEr6Pq PUas'ueue)
uep Ut) 6urdure5'6ur1ne>1 Llpuet up)edn.rau
ueqel rsrsod'ueun6uPquad ueqe'l
O
r[']
9 B0L= qPuel senl
001
lr=l
1i4l
Tampak belakang. Bagian
m
belakang rumah bersebelahan
dengan bangunan rumah
orang lain
Tampak samping. Gambar dua dimensi initerlihat
dari samping kanan dan bersebelahan dengan dinding
tembok rumah orang larn
l_
I
,4
F3s*eJr*s*
(nr O'O+) rlse qPUe]
uee>lntuad uep (ur
E
L'6+) un g 1 uer66ur1a>1 uebuap inqasla]
rsrsod eped reluel rsenall 'sete !p
requeb rpades leqr;ra1
ueunbueq qe6uat ue6uenr rsrsod eped 6ue1ur;atu qere
@
epuel uebuap qeuap requrpb ue6 'Buelurleu ueBuolo6
H'_V T.JHTNilIOd
r--0EE
tlqtl+
I
I
-+
-ll
m
E
'"uned,{l FUsJtrld
rxul
t
laEeg
l-
Ld
g
l
ol
1n14
L[
EL/B rDpufi lo
fL,/S Sutp.ros t+tnE
__l
ldoE 4o;og
TL/ig 4utr} l0lDE
4 ;.r,Ig
71r./g opn:1-EFnI
zt/E truna l+tng
tr Lr,'S fru+r1+E HtrlDE
I/t
osoY
{t1opi tiu+1urE unEunqng
E
L/g I!n+ l,rltrE
t'4DH
BrLrngon qenteng
Bolo[ Flrrk E/12
- Edlrk a,,ordlno E/12
l,.oki Hudo-kudo 6111
f
I
RlngBolE l
E
3/1J
I
I
l
ij
E
L:
l_
-tr
lii
Jtl
a
I
.l
J.r
ll
I
L
t,
L4l
{-ll
1,1
FUilllG
+H
11
KELG.
-1
t-l
L:ntl
.sn
E1E
FOTilNGAI,J
,L-1flnJ
I
L--
an1
I
l
B-E
Potongan memanjang. Dari gambar denah dengan tanda
@
arah
memanjang pada posisipintu ruangan tidur depan bangunan terlihat sepertt
gambar di atas, Elevasi lantai pada posisi tersebut dengan ketinggian 1 5 cm
(+0,1 5 m), teras pada keinggian 1 2 cm (+0,1 2 m), dan taman pada
ketinggian 5 cm (+0,05 m) dari permukaan tanah asli (+ 0,00).
B. Menghitung Rencana Anggaran
Biaya (RAB)
Rencana anggaran biaya (RAB) adalah tolok ukur dalam perencanaan
pembangunan, baik rumah tinggal, ruko (rumah toko), rukan (rumah kantor),
maupun gedung lainnya. Dengan RAB kita dapat mengukur kemampuan materi
dan mengetahui jenis-jenis material dalam membangun rumah tinggal,
sehingga biaya yang dikeluarkan lebih terarah dan sesuai dengan yang
direncanakan.
6
J-.J
i z-',
.-.,:., t;r#ilFti.iff
f,J
HVIWNT
nnoq ueBueseua6
v
uep yulsr; uedersta6
t
zll)
FuepnF uep Buepaq uelenqruad
Z
7w
tselol ueqtslaquad
I
NVNINHVON]d NWTU]Y]d
I
,tu
Itl
(dU) eBteg tdU) uenles
qclunf
eEIBH
4ue1d
elraI Xnlun
uBnlEs arunlo^
le
ueef;a4e6 slurf
'ohl
(gy5) e,ierq uereFFue euecuor ueefia>1ed ualt-ruoll .Z loqel
ISV]-I
NVlV3lCNld Nwt'ulyld
IIX
YIUISII IS\NVISNI
tx
UIV ISVIVISNI
X
NVS NVfVNB W3d NWTU]Y]d
XI
YIAVU]Y NVCNVSVIA]d NWTU]Y3d
iltA
NOJVId NVENVSVT^J3d NVVI'UfY3d
ilA
dVIV
NVC
dvy nAVy NVeNVSV^ld NWI-Ulyld
NINId
lA
NVO
N]SNY NVENVSVIASd NWrU]Y]d
NVU]IS]Id
NVC HVU]t^I V1V8 NVENVSVTA]d AI
NOll8 NWrUlySd lil
ISVCNOJ NVENVSVIA]d
NVN'INHVON]d
{dU} eF:sH {dU) uenles
uBrulnr BFreH
u€n*es auilloA
NWTU]Y]d II
NWTU:IY]d I
ueefuayed ua]t-rro]t rse;nlrdeyeg
'z
,ON
ueeFsred sluaf
'T laqel
uep tr loqe] urelep unluecra] eueqrapos leFFur] Lleulnr ueunBueqtued
eped BVU urelep Inseuure] Fue,i uee[reyed ulo]t-ula]t
unun elecos
II
1
2
PEKERJAAN FONDASI
Pekerjaan galian tanah fondasi
m3
Urugan pasir bawah fondasi dan
m3
bawah lantai
3
4
5
6
7
Lantai kerja
m3
Pasangan fondasi batu kali
mJ
Urugan tanah galian
m3
Peninggianelevasilantai
m"
Pekerjaanfondasitelapak
m3
JUMLAH
III
1
2
3
4
5
6
7
PEKERJMN BETON
Pekerjaan sloof 15/75 t .25O
m3
Pekerjaan kolom utama 15/25 K. 250
m'
Pekerjaan kolom praktis
73/!3 K.25O
L3/L3 K. 250
Dak beton t = 10 cm
Ring balk
Konsol kanopi beton teras
List plank beton
m3
m3
m3
t = 6 cm
t = 6 cm
m3
m3
JUMLAH
IV
1
2
3
4
PASANG BATA MERAH DAN PLESTERAN
Pasangan dinding bata merah 1 : 5
m2
Pekerjaan plesteran dan acian 1 : 4
m2
Pasang batu alam (batu candi)
m2
Pasang glass blok 2Ol2O
bh
JU M LAH
V
1
2
3
4
5
PEKERJMN KUSEN DAN PINTU
Pasang kusen kayu kamper
6/!2
ms
Pasang daun pintu panel dan jendela
m2
Pasang kaca polos 6 mm
m2
Perlengkapan pintu
unit
Perlengkapan jendela
unit
JUMLAH
--*--l
E!
l-*
p*'**;;.+* ;;;;;.,,
-,
€i
:i i:.i .itj. t: i :;::i/a; #St15ti.?lt#E
HVthlnr
]!un
.LU
,uJ
l!u n
uesaqual uep \ae]l3lqdas uee0olad
LilSrAq
re
uernles ueeLo)iod
uBFusnquad uernles
rle
Illl]
v
e
ueefu a>1e6
Z
ueroqeBued ueefue1e6
I
UIV ISV]VISNI
x
HVIWNT
]lun
ra]l
tyFuel
9
]!u n
g
]lun
Fuese6
IUrs uaLlclr)1 Fuese6
,,b/t uerc>l Buese6
raq4 Xeq Fuese6
]!u n
>loyBuol']osollFuese6
T.
NWTU]Y]d
XI
OOO'tr
rle
urerp JoolJ
1!un
]!u n
ISVIINVS
V
g
Z
HVI N NT
,tu
zw
ZLU
zu
Euese6 V
1Z/OZ yrLuera)j Burpurp Fuese6 t
OZ/OZ lrueral reluelFuese6 7
OV/OV Irueroy reluelFuese6 tr
OP/OT
u11d
lvlN\n NWfUSY:ld lllA
HVl N NT
,LU
zw
zw
puoleld ]srl Fuesed
t
Euese6
Z
ueefie>1a4
T,
uuu 6 runsdrF puoleld
Mollor.l puoleld e>1Fuer
cNorvrd Nwrulv3d ilA
HVlhtnr
uolaq ueFunqnq ueefraya6 g
,tu
,uJ
Euese6
ueded Fuese6
FultuaB dele
ZLU
rre Fuele1
.LU
g
t
OZ/E >1uetd 1sr1 uede6 t
]orel uep
t/eBuat
zw
TLU
uep
L/g osel
e>1Euer
ueefiaya6
L
NWTU]Y]d
IA
radue>1 n{e>1 epn>1-epn1
dVIV NVO dVY NAW
ueef;a>1a6 Z
XI
1
2
3
4
INSTALASI LISTRIK
lnstalasi stop kontak
trk
lnstalasititik lampu
ttk
lnstalasi sakelar
ttk
Penyambungan daYa PLN
ls
JUMLAH
XII
1
2
3
4
5
PEKERJAAN PENGECATAN
Cat dinding dalam dan Plafon
m2
Cat dinding luar wathershiel
m2
Cat kayu
m2
Pekerjaan melamik
m2
Tir residu antirayap
m2
JUMLAH
JUMLAH TOTAL (Rp)
Dibulatkan (Rp)
Terbilang
:
C.
Tahap Pelaksanaan Pembangunan
Tahap pelaksanaan pembangunan disebut juga dengan proses pembuatan
(pembentukan) rumah berdasarkan gambar rencana dan gambar kerja. Dalam
pembangunan rumah sederhana seperti contoh dalam buku ini, pelaksananya
adalah tukang dan pekerja dengan upah harian atau tenaga kerja borongan.
Pada tahap ini semua elemen pendukung berkosentrasi pada pembangunan
rumah, baik owner (pemilik), tukang, maupun pekerja. Semua material dan
alat bantu yang dibutuhkan harus tersedia di lokasi agar proses pembangunan
rumah berjalan lancar dan sesuai dengan waktu yang direncanakan.
'IO
I
Eeeuesripd
I
E eetr-ortadl
| ,,rro.nrn,
|
| ,r",ao,a
\/
V
NIYVM
o
sues}lelad
I
@@
V
Eun>lnpu%l
I
|
]ete-]etv
\/
llleuele|^l
I
\/
V
V3VN3I
YAVIS
o
o
JouAA0 uese/v\e?uad
']n1uaq leBeqas ue>lreqLueB;p eslq ueunBuequad ueeue>1e;ed
uelep ueyderalrp Fue,i epolau;-opolonl 'nllem >1edse uep ,efleuel yadse
'e{erq ladse
n1re,{
'qeuunl ue}enquod sesord LUelep Fultued yadse efil} epv
l
ffimwru#mfurueffitu#ffiffi
ekerjaan pendahuluan merupakan pekerjaan utama dalam
mempersiapkan faktor-faktor pendukung sejak awal pelaksanaan sampai akhir
pelaksanaan pembangunan. Sesuai dengan contoh pembangunan rumah
dalam buku ini, pekerjaan pendahuluan mencakup beberapa jenis-jenis
pekerjaan sebagai berikut.
1-.
Pekerjaan pembersihan lokasi.
2.
3.
4.
Pembuatan bedeng dan gudang.
Persiapan listrik dan
ai
kerja.
Pemasangan bouw plank.
Berdasarkan konsekuensi awal pada pembangunan rumah, dalam buku ini
pengawasan dan pelaksanaan di lapangan dilakukan oleh owner sendiri dan
berhubungan langsung dengan tukang atau pekerja. Jadi perhitungan analisis
harga satuan di bawah ini tidak termasuk upah mandor dan kepala tukang.
A.
Pekerjaan Pembersihan Lokasi
Lokasi yang akan dibangun harus bersih dari rumput liar, pohon-pohon, akar
pohon, dan jenis sampah yang dapat mengganggu kestabilan tanah.
Pembersihan lokasi bertujuan menjaga kestabilan tanah dari unsur-unsur
yang bisa membusuk, sehingga tidak terjadi penurunan permukaan tanah
akibat pembebanan.
Luas lahan yang harus dibersihkan sesuai dengan ukuran tanah yang
difungsikan untuk pembangunan rumah. Tanah yang tersedia adalah 7 x L5,5
meter, sehingga satuan pekerjaan pembersihan lahan adalah m2 (meter persegi).
Volume pekerjaan pembersihan lahan
= panjang x lebar
= 15,5x7
= 108,5
l'- -i eal
r",ii*-:i-*
i..,il.:i:.t:-,:
:r
;,:
i:1r ., :t:.r:
m2
EL
zLLlST =
(exd + (f x g) = FuepnF
uep Euapaq uelenquad aunlon
'zrtl qelepe FuepnE uep Fuapaq uelenqued ueel-.reyed
uenles 'LU t x ZBuepnB uep u , x t qelepe ueyllnlnqtp
Fue{ Fuepaq uernln 'saqse nele fiues dele uep 'ueded 'yeldul 'n{e>1 yoleq
ueEunlrqrad urelep
e{uerelue !p 'BuepnB uep Fuapaq uelenqurad uelep ueyLln}nqrp Fue,i
1eue1e61
'esenlal ueBuep efuayaq
esrq el-ra1ed uep Fue>int eEBurqes'ueFuenr
lelol ele]
nFBueFBuaur
IepllFue{
uellel sele lp ]enqrp BuepnB uep Fuapaq e{u>lreqeg 'u}ele rsrpuo>i depeq.re}
uelle] )iept] Fue,{ leua}eu srual uep 'edrd Fu?ltt']neq 'uaulos ryades ';eu
-aleu
ueu ed
eurelos
urluad
el-re>1ed
]ed uue] ueri ednrauu Fuepn
g'
ueu nBueq Lued
u
eeueslelad
uep Bueyn] lfieq ereluaLues leffiur] ]edue1 ueyednreu Fuapag
Fuepng uep Fuopog uelenquad
ueela{od 'g
'(detat e{u1e,us) ueFuedel rp ueLuelefiued uep tsuaroror
rJep
uesnunr ue)jresepjoq uarsrrrooy lelru 'nlr eleluaulas 'utel Llelaep uep
nles Lleraep eJelue epaqroq rur qedn e{un1ue1 '/OOZ unLle} eped laqeloqei
Lleroep lp BunsFuel ueleLUeBued uelresepraq pnsyeurp Fue,i el"re>1ed qedl
920't0rdu
=
0g6du x zu g'90tr = tselol ueqtslaqutad ueel'le1ad
oo9
o9t
ooo'ot
(dU) eFreU {dH) upntes
qBlulnf
e{erq le}o}'!pef
qelLUnr
0q6
0qt
>1n1un
eEreH
']nIuaq reBeqas.ur
;
T
zo'o
sl
Ietv
Fro
efieye6
ualslJsoY uBnlBS
efiay eFeual
uep
uEr,.leg
sluar
red rseyo; uellrsroqurod ueefuayad uenles epteq srsr;euy
I
Analisis harga satuan pembuatan bedeng dan gudang per 1 m2sebagai berikut.
Jenis Bahan dan
Tenaga Satuan Koef.
m3
Balok kayu 5/7 Borneo/setara m3
m2
Multipleks 9 mm
Tripleks 4 mm
m2
Asbes
m2
Paku
kg
Tukang Kayu
org
Pekerja
org
Balok kayu
LO/6Borneo/setara
Harga Satuan
(Rp)
Jumlah
Harga (Rp)
0,0153
2.954.249
45.200
0,028
2.46t.474
68.932
0,03
102.000
3.060
0,03
43.250
1_.298
0,045
72.700
3.272
o,25
7.000
1.750
0,8
50.000
40.000
0,15
30.000
4.500
168.011
Jumlah
Jadi biaya pekerjaan pembuatan bedeng dan gudang = 18 m2 x Rp168.011
=
C.
Rp3.O24.!94
Persiapan Listrik dan Air kerja
Penyediaan listrik untuk keperluan pembangunan rumah, disarankan berasal
dari sumber listrik terdekat, agar biaya instalasinya murah. Sementara itu,
jika di lokasi sulit untuk mendapatkan sumber air, kita harus melakukan
pengeboran titik air yang kemudian disedot menggunakan jet pump. Titik air
tersebut dapat digunakan saat pelaksanaan pembangunan sekaligus untuk
memenuhi kebutuhan sehari-hari penghuni rumah. Karena sumber air diambil
dari air tanah menggunakan jet pump, biaya untuk air kerja sudah termasuk
biaya listrik.
Pembangunan rumah dari tahap awal pelaksanaan sampai rumah tersebut
siap ditempati direncanakan berlangsung selama t2O hari kerja. Waktu
pelaksanaan tersebut belum termasuk waktu pemeliharaan 90 hari.
4uep lunoq ueOueseLuad qpuaC
l- l
n
L]
i* !r-"
I
i-l
:,1
I ;i
"",
I
.,,,...
',LU Llelepe
l
il
l,.il
\uetd /Anoq ueBueseuad ueBunltLlrad uelep uenles
'\ueQ ltnoq ueded eped Fuelo] eu;eM ]ec ueFuop tepueltp uep qeuap JeqrueF
rp ueluenr yelol ele] uep uern)in uelreseproq >tueld nnoq uelueseulad
'wc g/V
>1o1eq n{e>1
ednreq Euecued Euerl uep ,ueded ,Fueueq ue>leunBEueru
unFueqrp ueye Fue{ ueqel Fue[uedas snrn; slleF
4ue1d
yueueu erec ueFuap
nnoq ]enquJar! ueyuerestp 'tsepuoJ uerleFFuad ue)inIeJtp LUnloqos
ryeH finog ueFueseruod 'o
'000'0Og'TdU = Ogg'gtrdg x rq 0ZT r,tUlsl
=
e{erq lelol eFFulqas'0O0'gT dg reseqas ue>1e;r4;adrp t;eLlled r1u1sr1 e[erg
']nyuaq lepeqes qeulnr ueunBueqLuad ueeuesyelad
euelas uereyeuued tlelLunl' uellesepraq yu1srl e{erq ueren;aFued qelLUnf
Volume Bemasangan bouw plank = {panjangx 2) + (lebar x 2)
(15,5 x 2) + (7
x2)
45 m'
Analisis harga satuan pemasangan bouw plank per 1 m' sebagai berikut.
Jenis Bahan dan Tenaga
Satuan
Papan + pancang
m3
Paku
kg
Pekerja
org
Alat
ls
Koef.
0,01
0,1
o,28
1
Harga {Hp}
2.461".874
24.679
7.000
700
30.000
8.400
1-:75
L75
33.894
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan pemasangan bouw
plank = 45 m'x
Rp 33.894
= RP1'525'230
16
Jumlah
Harga Satuan
(Rp)
ZL
Jnu!,r, E,trBf
Jsuldor4
uedysr;ey
ruarye3snd.ra.y
XITT
')iedelo] rsepuo] ueBueseurod 'L
'reluel rse^olo ueYtBFutuonl 'g
UBP
rrEPBg
'uetleE Lleuei
,1I
ueFnJn 'g
'rleX nleq tsepuoJ Bueseuueyl 'V
re1ue1
'efua>1
't
'lrsed ueBuap teluel Llemeq uep tsepuol Llemeq uerBeq FnrnBue4 .Z
'rsepuol Inlun L{eue} uerlefiEuad ueefue>1e6 .T.
']nIuoq leFeqes
rsepuoj
u
elenq Luad u eelre>1ed u
el
ep
1
nseulel
Fu
e{ u ee[reyad
d eq
e} ed eteqag
'ueBuenl lnpns ederaqoq lp
yedele] rsepuo] ue>ieunFrp urFue uep edlueF leluozuoL.l ueqoq uep qeunr nele
ueunBueq lenyraduauu ynlun 'ueLleq seltlenl ;FuelnBueu eduel ue>1n1e;rp
ledep rsepuol ueetre>1ed eped e{erq ueleuueqBuad uerlrLuap ueFua6 .refied
rsepuol eped ueyeunllp l!! ueBuolod reqLueF 'nlt ereluorues 'erpesre] Fue,{
ueqel qepuei-qeBuel rp nele ueunBueq rleFual-r..leBuo] tp uelieunFlp !l ueBuotod
requee 'Burdues undneuu Bueleleq lsls lp Iteq 'utel Buero Lleunl nele
qeuel uetuap ueseleqroQ Fue^ tsepuol eped ueyeunBrp r ueBuolod :equueg
snrauau rsepu0] sruaI
f- +
11,r-
iI
Lr.r;:! D)LD]
tb! n:ioq !rbLrDsod
j
']nlrJoq leleqas epaq-epaqraq Bue,{ uelnyn ueFuap sruel efir] rpelueLu
lFeq!p sn;auou tsepuoJ srual'lnqesra1 ueunpuequued eped uellel tstpuol uep
Lleuap requeF uey;esep.rog '1ede;a1 tsepuo1 uep (r;e>1 nleq) snreuau tsepuoJ
,eyd
Lf elepe ueyeunFrp Fue,i lsepuo] tut n)inq ueleO 'ueJnuns tsepuo] uep
.roq 'Buecued Euer]'>1ede1a1 tsepuol'snJauou tsepuoj e{uele}ue rp ,r_uefietaq
]eBues rsepuoJ edrl uep sruap 'ueunBueq tlut
ffi
ffiffiffiffi#ffiM
lnllnlls ynseula]
tsepuo
ffi#ffiffiffiffircffiffi*tu#ffiM
A.
Pekerjaan Penggalian Tanah Fondasi
!i::
Galian tanah fondasi
Berdasarkan ukuran dan garis lurus benang pada pemasangan bouw plank,
pekerjaan penggalian tanah fondasi dapat dilakukan sesuai dengan jenis dan
kegunaan fondasi tersebut. Satuan dalam perhitungan pekerjaan penggalian
tanah fondasi adalah
I
m3.
TanrLh gahan
Tilrahgalitul
:
1-
+,
Galian tanah fondasi
Volume Jenls A
tinggi x lebar
0,70 x 0,45
x2
x
panjang
29,5 m= 9,293
m3
Perrnukaan tanah asli
CiL
tsepuo]
LleA
eq
rsed
ueBnrn
!elue'l qe^ e8 uep lsepuol qe^ e8 ilsBd ueFnrn '8
0r8'/0/du =
gZT'tZdd xeu 80g'0t =
rsepuo} Lleue] uerleBFuad ueetualad ynlun elerq lelo]'rpel
Llelurnr
9ZT,'I,C,
929
trst
s/'0
929
oo9'zz 000'0t
(du) eFreH (du)
^
qelunr uenles eFJeH
']nluaq leFeqas.u
l
'leoy
]eM
eIeya6
B.ro
uenles
eFeuel uep uBqeg stuof
rad rsepuo, qeuel uetleFFuad ueefua>ied uenles eBreq ststleuy
eu 809'0t
gzg't + v9'LT, + t6z'6
=
=
c + I + v aunlo^ = tsepuol qeuel uel;eB lelo] aunlo^ tpel
eu 9L9't = w TZ x gt'O x 09'0 =
Euefuedf xJeqolxrBBur] = Csruof ounlon
tw v9'LT. = Lu 9t x 0z'0 x 0l_'0 =
Buefuedfx reqel x lFEul] =
I
sruaf ournlon
._
Pasir urug berada di atas permukaan tanah asli, baik pada fondasi maupun
pada lantai bangunan. Urugan pasir berfungsi menstabilkan permukaan tanah
asli dan menyebarkan beban, sehingga beban yang dipikul permukaan tanah
merata. Ketebalan urugan pasir yang dipadatkan
5-10 cm sesuai
dengan
kondasi tanah. Satuan dalam perhitungan urugan pasir adalah m3.
Tanah galiar
Parlukailr lilah asli
Tmah galim
i
I
,-r
l
r-l
I
I
_t
i-,
7ll
I
Tanah gaiian
Permukaa:r tanah asli
Pi-l l,.l
Lrr Lrq
I
i:
Urugan pasir
Volume Jenis
Volume Jenis
A = ting€i x lebar xfOaniang
= 0,05 x 0,45 x 29,5 m = O,664
m3
B = tin€lgix lebar x fnanjane
= O,O5 x 0,70 x 36 m = 1,260 m3
'+0,,'4i
-;e
U Ei!a {f
il siffg
e[ra1re1ue1
F**f
t
*
li rt .r ":
ilii
r_1i.1+'l
i_J
[j*i
'rtu qelepe efuey reiuel ueefrayed ueBunlrq.ted uelep uen]es 'g : V :
tr
ueBurpueqrad uefiuep 1rlds uep '.rrsed 'ueuues L/elepe
uelep uelleq-uelleg
'LUc
e[re>1
relue; ueefueyed
g-t
ueleqolo)i ueBuep Fnrn rrsed sele lp uep 'Iedelet
rsepuo, undneu rlel nleq rsepuo] yteq 'tsepuo] Lle/v\eq tp yelopol efue>1 re1ue1
elay lelue'l
'C
?06'29/du =
gZO'gZl dg xruu ZVT'7 = rrsed ueFnrn ueele>1ad e{erq ;e1o1'rpe;
gao'9zT
LlelLUnI
sl
929
929
T,
009'07
000'0t
9t'0
Flo
000'rrr
000'96
Z,T,
.LU
{dU} eF:eH
(du)
qel$nr
uentes
'leoy
BEJSH
'rw
1,
uBnles
]elv
efiale6
Fntl
rtse6
eFEusj uBp ueqe8 s,lusr
rcd lrsed ueBntn ueefuayed uenles eFleq srsr;euy
J)J Z?T''9 =
9B'g + 89t'O + A\Z'T. + ?99'0 =
C + 3 + E + V eunlon = JrsBd ueFnln lelo] aunlo^ tpef
eu 98't = w LL X gO'0 =
reluel senl x lfiBult = O sluof ournlo
eu 8gE'O = w "l,Z x gE'O x gO'O =
Buefued fx reqal x lfiAull =
O
sluaf aurnlon
Volume Jenis A
= tinggi x lebar xfOan.iane
= O,O3 x 0,45 x29,5 m = 0,398
m3
Volume Jenis B
= tinggi x lebar xf Oanjane
= 0,03 x O,70 x 36 m = 7,56 m3
Volume Jenis C
= tinggix lebar xf Oanjane
= 0,03 x 0,35 x 2L m = O,22! m3
Jadi, volume total lantai kerja = volume A + B + C
= o,3gg + 7,56 + 0,221"
= 8,179 m3
Analisis harga satuan pekerjaan lantai kerja per 1 m3 sebagai berikut'
Jenis Bahan dan
Semen
pasir pasang
Split
Tukang batu
Pekerja
Tenaga Satuan Koef.
Satuan Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)
Harga
39.000
Sak 2,68
m3 0;548 l-25.000
m3 0,940 135.000
4O.OO0
1,0
org
30.000
4,5
org
Jumlah
Jaditotal biaya pekerjaan lantai kerj6 = 8,179 m3x Rp474.92O
= Rp3.882.945
7O4.52O
68.500
126.900
40'000
135.000
474.920
te
ue6uo]od uep rsepuo] qeuao
uJ!ffi
'
nna
ri,_a
I
LI
!
,1
mm
rle)i nleq rsepuol ueBueseued
rley nleg rsepuol ueFuesPuod '0
Fondasi batu kali berfungsi untuk memikul beban yang bekerja di atasnya,
baik beban vertikal maupun beban horizontal. Batu kali harus ditata dengan
rapi agar ruang geraknya kecil dan rongga-rongga yang kosong diisi dengan
adukan semen pasir dengan perbandingan 1-:
5.
Satuan dalam perhitungan
pasang fondasi batu kali adalah m3.
Cara perhitungan volume pekerjaan fondasi batu kaliterbagi menjadi dua luasan,
yaitu persegi panjang dan segitiga.
Volume Jenis 1a = (lebar x tinggi x lOanjang) + (Vzx alas x tinggi) x lOanjane
= (O,2O x 0,60 x 29,5) + (1/z x 0,15 x 0,6) x 29,5
= 4,8675 m3
Volume Jenis 1b = (lebar x tinggi
xf
Oanjang) + {t/z xalas x tinggi)
= (0,20 x 0,60 x 31) +
.
= 6,510
((1/z
x
O,75 x 0,6)
xl
Oanjane x 2
x 29,5) x2
m3
Volume Jenis 1c= (lebar x tinggixlOanjangl + (/z x alas
= (0,15 x 0,40 x 21) +
= 1,890
(1/z
x
xtinggi)xf
Oanjang
O,15 x 0,4) x 21
m3
Jadi, volume total pemasangan fondasi batu kali:
= volume 1a + volume 1b + volume 1c
= 4,8675 + 6,510 + 1,89
= 13,2675 m3
Analisis harga satuan pekerjaan fondasi batu kali per
Jenis Bahan dan Tenaga
Batu kali
Semen
Pasir pasang
Tukang batu
Pekerja
Satuan
m3
sak
m3
org
org
Koef.
m3sebagai berikut.
Harga Satuan
Jumlah
{Rp}
Harga (Rp)
7,2O
100.000
120.000
2,689
39.000
104.877
0,535
125.000
66.875
1,2
40.000
48.000
3,6
30.000
1_08.000
Jumlah
&4
l
447.746
f*rfl
uerleb qPUel ue6nrn
uD>llDpDdlp
'ru
Llelepe uerleF tleue] ueFntn ueefueled ueFunltqlad
uelep uenles 'llel eF!] unutlultu uelnlellp ueFnln qeue] ueleperuad 'snrnl
IeBo] Fue^ qeue] uep llel nleq ueFuesed elas-elas ;p ue;1eF Lleue] llequa)1
Fn.rnBuau qelepe e{upluelas
ueelelad 'tlel n}eq lsepuo} ueBueseuad qela}os
uerleB qeuel ueBntq
uellec qeuel ueFrun
0Z?'or6'9du
=
ro1
ueefayad e,ierq 'rpe;
'l
Volume
= Volurne tanah galian * batu kali - tantai
= 30,608 - L3,2675 - 8,LTg - 6,L42
= 3.O2O m3
kerja
-
pasir urug
Analisis harga satuan pekerjaan urugan tanah galian fondasi per
:Ts$a#
$atua.r
Koef"
org
ls
Pekerja
Alat
l
m3sebagai berikut.
Harga $atuan
,
Jumlah
tRp)
Harga (Rp)
0,30
30.000
9.000
1,
4.500
4.500
Jumlah
15.OOO
Jadi;. biayA,.pekerjaan,uruga-n tanah' galian =, 3;020'm3 x Rp 15.OO0
= RP45.292
F.
Peninggian Elevasi Lantai
Jika permukaan tanah asli lebih rendah daripada lantai yang direncanakan,
berarti harus dilakukan peninggian elevasi lantai. Meratakan elevasi lantai
dapat menggunakan puing-puing dan tanah urug dengan rutinitas pemadatan
yang tinggi. Satuan dalam perhitungan pekerjaan peninggian elevasi lantai
adalah
m3.
r
PenirggbnebvcEjbntoi
i
I
+
I
l
Peninggian elevasi lantai
LE
i.*--*
I
)edElo] rsepuol
iiq
I
--l
I
i
I
I
I
I
r:l,r
t,.f l
I
I
I
I
l
i
L-iriril i" il)tl
ri
'er! Llelepe >ledele] tsepuol ueBunltqred ulelep uenles 'utBue uep
edruaB leluozuoL.l ueqaq epes'dnptq ueqoq uep
tleu ueqaq tuadas leIlUoA
ueqaq lnlruotl.r 'ueunFueq rnlynrls qoyo>1;edueLu tsBunpaq >1ede;a1 tsepuol
{edelal lsepuol 'e
666'T69dU =
000'ttTdu xeu t0Z'9 =
000'ttr
reluel rse^alo uerFFuruad e{erq 'rpe6
L{elLUnI
oo9'z
009'z
000'0t
000'00r
oo9'oT
000'0zT
(du) eFreH
(du)
uElurnr
uenles eBteg
]etv
T
sl
Et'0
E"to
z'T.
FLU
'leoy
uBnles
etuaIod
Pnrn qeuel uep Furnd
sBeuel uep ueqBg slusf
']nIuoq leBeqas Fu tr Jad leluel lse^ala uelFEuluod uenles eFleq stst;euy
toe'q
=
(lo'o x g8'g x g3'gtr)
=
(tBButrxrpqal xEuefued)
=
euJ
punloA
'ueBuen; derl uelep uelBeq Bulputp erelue rnlntp !eluel senl ueFunllqta6
Dalam perhitungan volume fondasi telapak terbagi beberapa luasan yaitu
luasan persegi empat dan segi tiga.
Volume = ((panjang x lebar x tingipii) +(1/z x alas x tinggi) x2)
x
[itit<
= ((0,6 x 0,6 x 0,35) + (O,2 x O,2 x 0,5) + (t/z x O,6 x 0,15) x2) x 1O
= 2,36
m3
Sebelum harga satuan pekerjaan fondasi telapak dianalisis, terlebih dahulu
dianalisis harga satuan item-item pekerjaan sebagai berikut.
Pekerjaan cor beton per 1 m3
Jenis Bahan dan Tenaga
Semen
Pasir pasang
Split
Satuan
sak
m3
m3
Koef.
Harga $atuan
Jumlah
tRp)
Harga (Rp)
6,8
39.OOO
265.200
0,540
125.000
67.500
0,81
1_3s.000
109.350
Jumlah
442.O50
Upah cor beton per 1 m3
Jenis Bahan dan Tenaga
Mandor
Kepala Tukang
Tukang batu
Pekerja
Satuan
org
org
org
org
Koef.
Harga
Satuan
{Rp}
Jumlah
Harga {Rp)
0,3
0,1
1,0
50.000
50.000
6
30.ooo
180.000
Jumlah
230.OOO
Keterangan:
Upah mandor dan kepala tukang tidak termasuk karena pbmbangunan rumah dalam
buku ini diawasi langsung oleh owner yang behubungan langsung dengan tukang.
Eia
T6?Zttr'9dU =
t06'gL;'e dg x ,tu gg'7 = yede;e] rsepuol ueeLrelad eferq 1e1o1 ,tpe6
eo6'gLT'Z
LlelLUnr
000'0t
000'0rz
I9T'TZVT
069't9
ogj'zvv
000'0t
000'0rz
9t9'6
tr
Teu
g,LVT
FT
uoloq tsog
00|91
L'O
zlll
uoloq ue)jelac
o90'7,vv
treu
wets
Bto
/
ue)ielac eyng
;oc
qedJ-y
roc uolag
eBrex (du)
'lao),t upnlBs
qelunf uenles eBreH
(dU)
eEeuaI uep uBqeg stuaf
']n)iuaq !efieqosrru tr red >ledelat tsepuo1 uoleq ueefieyad uenies eFrell ststleuv
ooz'9L
002't
009'tz
(dU) e3reH
qelunr
LlelLUnr
000'8
0r'0
Fr
000'09r'z
t0'0
€LU
(du)
'JAoy
uenlBs
uBnles
BAJBH
nred
11;
se;1 n{ey
saeuCIj uEp uBrlBg sluer
,w
1.
rcd uoloq ueyelaC
qeluJnI
009't96
000'09
000'ot
Z
Elo
efiale6
oos'1tt
000'09
9L'9
Fro
rseq Bue4n1
000'97
000'8
Z
FI
uolaq ]e/\^ey
000'09s
000'9
0rT
B>i
uolaq tsag
'laoy
uenlBs
e3susl uep ueqBg stuaf
Fl
OOf ;ed uersequued ueefue>1ed
(dU) eBreH
Llelurnr
{du)
uenles eEJeH
-
*r*::...'...:
*!
'
' i:t.:i
_'
t!i:
ii;:{.:,r:lasi;
Pengecoran beton
Penggunaan beton untuk kontstruksi struktur bangunan hingga dekade
terakhir ini menunjukan perkembangan yang cepat, misalnya untuk struktur
bangunan gedung, jembatan, jalan, dan fondasi. Beton berfungsi memikul
beban vertikal dan horizontal, selanjutnya menguraikannya ke permukaan
tanah. Bahan-bahan dalam pembuatan beton adalah air, semen, split, dan
pasir. Satuan dalam perhitungan pekerjaan beton adalah m3.
Jenis-jenis pekerjaan yang termasuk pekerjaan beton dalam pembangunan
rumah sebagai berikut.
1-. Beton sloof 75/L5
2. Beton kolom utama 75/25
3. Beton kolom praktis t3/!3
4.
5.
6.
7.
.5tJ
Ring balk L3/13
Dak beton
t = 10
cm
Konsol kanopi beton teras
List plank beton
t = 6 cm
t = 6 cm
LI
LlelunI
OZL'ZZV'I,
oL9't9L'.T
ooo'otz
9t9'6
00T/66
AOL'gL
o90'zvv
o90'zw
000'0tz
(du)
eBren
qetrunf
{du)
ugnles eFrBH
']nyrJoq !eBeqas,u
l
T
ZBT
tT
Teu
Fto
'lsoy
usnlBs
gI/gT
red
eDeled qed6l
B>I
uoloq rsaE
zw
uolaq ueleloS
JOC UOIOB
eBeuel uep ueqBg slu6f
Jools uoloq ueefue>1ad ue.nles eBreq s;srleuy
'>ledele]
rsepuol ueefiayad eped tedep;o] uo]oq rsoq uep 'uo]oq uele]ac 'roc uo]aq
uenles eFreq '1oo;s uoleq ueeleyed uenles eBreq srsr;eue uepunlrqred
9L't8
Euelued
lx
Lue1e6
ctu 206'T =
x gT'O x 9T'0 =
reqal x rFFu!] = ournlon
j00ls uOtaq lrlac
I
r_
....
,iiilil',i
fr
I
l,',;.,
'€u qelepe lools uoloq
ueefue>1ad ueFunlrqrad urelep
uenles'g
:
t
:
T ueBurpueqrad uefluap 1rlds uep
'Fuesed rrsed 'ueuras leualeu uernduec ueFuep qeunr ueBuenl yelol elel
ueBuep rensas rley nleq ueBuesed sele rp )lelopa]]oolg'ueunlueq ueeynurad
ueyelerou uep Llerour eleq Fu!pulp ueqoq In)iu.uot! lsBun1laq ]ools uolag
gl/gl
lools uolog uelenquod uee[rolod
'V
Jadi, biaya pekerjaan beton sloof
!5/15 =
L9AT
m3
x Rp3.422.72O
= Rp6.527.127
B. Pekerjaan
Pembuatan Beton Kolom Utama 1,5/25
Beton kolom utama merupakan struktur utama dalam pembangunan rumah
dan berfungsi menahan beban. Semua beban yang bekerja, baik di atas
dinding maupun di atas kolom itu sendiri akan terurai melalui kolom utama.
Kolom utama mempunyai berat sendiri yang dipikul oleh fondasi telapak. Satuan
dalam perhitungan pekerjaan beton kolom utama adalah
-tr
1
i
'h
ilil
i,l.lil
+l
Volume
Beton cor
Cetakan beton
Besi beton
Upah pekerja
m3
mz
kg
org
r
l
i
i
I
l
i
I
fn
x
Analisis harga satuan pekerjaan kolom utama
Satuan
'
i,
f. _,r
l
= (panjangx lebarxtinggi)
= (O,25 x 0,15 x 3,5) x 1O
= !,323 m3
Jenis Bahan dan Tenaga
..''l
i-lt
I
lr-j
i .":-----------L__*_-:-:j
utama
------1
--- -:'
lrl
Detil kolom
i 'l-i-lil'l
r___i
.
m3.
Koef.
L5/25
Harga
per 1 m3sebagai berikut.
Satuan
Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)
1,
442.O50
442.O50
1-6,5
76.700
1.26s.550
225
9.635
2.L67.875
7
230.000
230.000
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan beton kolom utama L5/25
=
=
4.LO5.475
7.323 m3x Rp4.105.475
Rp5.431.543,43
ET
I '.lr:.rt
l-rtt:"lrt-'
lr.'111
v9'26T',986'rdu =
/86'0q0'tdU
x su T99'0 =
EI/EI srye;d urolol
uolaq ueefre>1ad elerq'rpe;
286'0q0't
ooo'otz
000'ogz
T,
98T,'Z9Z'T,
9t9'6
T.et
F>l
uolaq rsoB
Z9L'gT.tr'T,
OOL'9L
99'VT,
zLu
uoloq ueleloc
o90'zvv
o90'zvv
T,
FLU
roc uolag
{du)
L{eluJnr
eFreH
qelurnr
{dE)
uenles eFreH
^
']nIuaq !eBeqes
rLu
Elo
']aoy
u
el"ra>1ad
sEeual uep ueqeg sluar
enles
1 red eT/ET srlyerd ulolol
ueelaled uenles
eEreq slsrleuy
T99'0
=
TIx(g'txgtr'Oxgf'O)
=
( tFBullxreqat xBuefued)
-
etu
,3,
qedq
srqerd
uolo;
aunto^
1r1a6
Iur
Lrr
o
Lfit
'etu Llelepe
ueBunlrqred uelep uenles 'w g'Z
>1e;el ueBuep
srpeld
uuo;o1 ueefue>1ed
snrououl eleq Fu!pu!p eped
sryerd uolox ueeunBFua6 'eleq Eulpulp uenuuaued lnpns detles uep nluaua]
yere[ ueFuep L]erour e]eq Fulpulp Fun>lnpued !eBeqes tsBunpaq
tT,/tl slueu
st1>1erd
uroloy
uoloy uolo8 uelenquod ueelrolod
'C
D.
Pekerjaan Pembuatan Ring
BalkLS/t3
Ring batk terletak di atas dinding bata merah yang berfungsi sebagai pengikat
dinding bata merah. Secara teknis, ring balk berfungsi memikul beban-beban
bagian atap rumah dan menguraikan beban tersebut ke kolom utama dan
kolom praktis. Jenis pekerjaan ringbalk sama dengan pekerjaan beton kolom
praktis. Satuan dalam perhitungannya adalah
m3.
Volume = tinggi x lebar x f OanjanB
= 0,13 x 0,13
= 1,4323
x
84,75 m'
m3
Analisis harga satuan pekerjaan
Jenis Bahan dan lenaga
rin! balk L3/L3 per 1 m3 sebagai berikut.
Satuan
Koef.
Besi beton
Upah pekerja
m2
kg
org
Satuan
Harga {Rp}
t_
442.O50
442.O50
14,56
76.700
t_116.752
L3t
9.635
1-.262.785
1-
230.,000
2s0.000
3.050.987
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan ring balk L3/L3
E. Pembuatan
Jumlah
(Rp)
Beton cor
Cetakan beton
Harga
=
=
1',4323 m3 x Rp 3'050.987
RP4'369'929
Dak Beton t = 10 cm
Dak beton terletak di atas dinding dan berfungsi sebagai lantai, kadang-kadang
sebagai atap teras dan dak talang air. Pelat lantai yang digunakan tebalnya
!2 cm, sedangkan pelat atap dak talang air tebalnya 10 cm. Satuan dalam
perhitungan pekerjaan dak beton adalah
a.a,
Itrrir!
ll .r:,r!
m3.
si E r .-i-:r!irr:l Lirr=u*"-'i-.u-ir\ *snpued
uoloq )iep uerocoBuad SosoJ.;
uoloq
lep ueEuelnuad
-:;.:,11..,
Volume = panjangx lebar x tebal
= (1,8O x 3,10 x 0,1) + (3,3 x 2 x 0,10)
= !,2L8
m3
Analisis harga satuan pekerjaan dak beton
Jenis Bahan dan Tenaga
$atuan
Koef.
t = 10 cm 1 m3 sebagai berikut.
{Rp)
Harga {Rp}
Beton cor
m3
1
442.O50
442.O50
Cetakan beton
m2
o,7
76.70A
53.690
Besi beton
kg
147,5
9.635
1.421,.L63
Upah pekerja
org
I
230.000
230.000
Jumlah
2.146.9O9
Ja i,Oiqya.peiarjaan.ldak'teiort'r,.10 emi' +':t:rs,t"ng x. R,2'146.903
''"''"' '' 'r' ;'RP2.614€27,85
Setelah pengecoran dak beton dan sebelum beton tersebut mengering,
langkah selanjutnya adalah pekerjaan meratakan permukaan dak beton
menggunakan semen. Kelandaian atau kemiringan permukaan dak beton
harus diperhatikan agar air hujan tidak menggenang di permukaan dak,
sehingga risiko rembesan tidak terjadi. Alangkah baiknya permukaan beton
yang berhubungan langsung dengan alam, seperti dak beton, beton konsol
kanopi, dan dak talang air dilapisi dengan waterproofing.
F.
Pekerjaan Pembuatan Beton Konsol Kanopi
Beton konsol kanopi ber-fungsi sebagai topping jendela dan teras dari cahaya
matahari dan tampiasan hujan. Beton ini berada di atas jendela dan teras
dengan ketebalan
kanopi adalah m3.
sb
tiit.rl,rji:l.i
6-8
cm. Satuan dalam perhitungan pekerjaan beton konsol
-.i
ze
i.-"L*:::
eu 0Lt'0 =
(g0'0 x y'OxZ)+ (g0'O x r'O x ?'ttr) =
leqo]x reqal xBuelued * aunton
'eLU
\uetd :sttuoleq ueBunlrqrad uelep uenles 'uelleleu seued uep uelnq
ueserduue] ueLleuou lsFun;-laq tu 4ue1d :st7'ulc a ueleqole>1 ueBuep L{emeq oI
Llelepe
rn;n[ueuu Fue,i uo]eq
Iep uep
rdoue>1
losuol Funln rp )ie]oUo] 1ue1d
)tueu lstT uoloS uelenquod
Tsrt
uolag
ueelo{od 'c
zB'T9r'88tdu =
ggt'BUTfdU x eu 8gZ'O = rdouel losuol uolaq ueefia1ad e,ierq 'rpel
q9t'8rilT
qelLunr
o00'otz
000'0gz
929'ZZL
9€9'6
T
9L
069't9
o0/'9r
L'O
o90'zw
o90'avv
treu
Flo
etue1ad qed6
EI
uolaq tsag
zLU
uoleq uelelac
roc uolaS
efireH (dU}
'laoy uEnlBs
qslunr uenlss eFreH
{du}
']nIuoq geFeqes.u tr rad
rdoue>1
PFeuet usp uegeg $tusl:
losuol uolaq ueeLaled uenles eFreq srsrleuy
eu B9Z'O =
(Bo'o x g x 9z'o) + (Bo'o x g'g x 9'o) =
leqal x reqalxEuefued = aunlon
Analisis harga satuan pekerjaan beton /ist plank per
Jenis Bahan dan Tenaga
Satuan
Besi beton
m3
m2
kg
Upah pekerja
org
Beton cor
Cetakan beton
Koef,
t
m3
lt*rga Satuan
Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)
442.O50
442.O50
A,7
76.7AO
53.690
75
9.635
722.625
L
230.O00
230.000
1-
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan beton fi'st plank= 0,370 m3 x Rp1.448.365
= Rp535.895
3 A I &**Sr*:pn
;vi:::i::1rl:11-ii
ii:i
L.448.365
EiE
tj s3:f:i*Lr*l{:F
qerou eleq Furpurp ueFueseLuad
qeraw eleg Fulpulo upEueseruod 'v
'\cog sseF
ueFueseLuad euas '(tpuec nleq) Luele nleq ueFueseutod
'uetceBuod uep uerolsolourad 'Llerau eleq Fulpulp ueFueseluod urel erelue
'ueralsald uep Llerour eleq ueBuesed LUelep InseuralBue^ ueel'roYod ruolt-tuo]l
'ulel Eue^ [erjo]eur
ueFuap ue)jBurpueqtp seltlenyraq qnel Eulputp ]enquoul
'uelnffiuney
rIrlr.xotil uep nelBueDel e{ueFreq euole)i ueqlltd tpeluau L]elou.l e]eg
']eyerad uep leyrBued leFeqes rtsed ueuues ue)inpe uep Llelau eleq ednreq
lerJaleur ue>leunFFuauu e,{ueserq qeLUnl Futpu tp ueunFuequad'epaqlaq
EueI se}leny uep uelnBFunel te{unduour }nqosra} Eulpulp leuo}eu Fugseuu
-Burse61 '(Ialdrlnuu uep unsdtB) tstued Futputp uep 'uoolac 'laqall 'oleleq
'uerau eleq eiiuerelue rp'ueFeroq ]tlelar Eulputp ueefteled Inlun leuole l
tu>1e{
tu#ffi*#ffiffiffiffiffiffituffiffi#
tuGffiffi rcffi#ffifuru ffiffiffim
Dinding bata merah berfungsi membatasi tata letak antara ruangan dalam
rumah dan bagian luar rumah. Sebagai penyikat dan perekat antarbata merah
adalah adukan semen dan pasir dengan perbandingan 1 : 5. Pasangan dinding
bata merah terletak di atas beton s/oof. Satuan dalam perhitungan pasang
dinding bata merah adalah
m2.
Sebelum volume pasangan dinding bata merah dihitung, terlebih dahulu
dihitung luas lubang jendela dan pintu.
Analisis harga satuan pasang dinding bata merah per 1 m2 sebagai berikut.
HarEa Satuan Jumlah
Koef, HafSA (RF)
:::tr.r':: ,',irr::r:, ' ,'{frp} t
Semen
bh
sak
Pasir pasang
m3
0,58
t_25.000
7.250
org
org
0,160
40.o00
6.400
o,32t
30.000
9.630
Bata merah
Tukang batu
Pekerja
70
230
16.100
0,259
39.000
10.101
Jumlah
4 O I F**du*e
:1.'l:=r-:i:t:ri:il:ri- l=i ,.::.::.1
49.487
LE
otr'?69'Otr,'9dU
g'gAV'ZZ dg
x,tu 137
Llelunr
9'g1V',ZZ
o?'o
F.ro
elJaled
000'9
o00'0t
000'0,
0sT'0
F;o
nleq Fue>inI
00/'T
000'gzT
oul
Fuesed t1se6
9'90L'Z
000'6t
9gr0'o
t690'0
IES
'Jaoy
uen}ss
ooo'zT
,
ueloe uep ueralsald ueelralad e,{erq rpe;
r{sru}nr
uenres eBreg
uauas
e8aual usF usrt*E $tuef
'lnyuaq leBeqes.ru 1 rad uerce uep ueralsalad ueefueyed uen]es eF;eq ststleuy
Z x (au
lsls Z x (zu gET
ttT
8tx9'€
au
-
ttT
eu LBZ =
-eu g'g/Z) =
Lleiau eteq Futpulo 'toA)
= aunlon
=
=
Euelued x lEEul] = lelsa;dtp ]edep Iepl] Fue{ e}eq Fu;purp senl
'zr.u Llelepe uerce
ueef;eyed uelunllqred urelep uenles
'u1e;
uep uelelseled
Fue;o Llerun; eleq Eulpulp ueBuep
FunsFuel ueseleqraq nele ialsaladtp >1nlun uelutyFunLuaul lept} Eue{ qereLu
eieq Fulpulp senl lunlqFuou snreLl nlnL,lep Llrqolro] uerelse;ed ueeIeyed
ounlo^ Fun]lqBuau unlaqas 'uaLuas leualeu tlep ]enqlol e,{ueq uetce
uep g : tr ueFurpueqred ueBuap Fuesed
lsed uep uaLuos Llelepe uetalsa;ed
uernduec urelep Inseuro] Eue,i ueqeq-ueLtreg 'etuel ueLlel leBe ecenc
uep eleq nleq Furpurp Eunpurled leFeqes lsBunleq uerce uep ueralsalod
uelceFuod uep uerolsoleuod 'g
Z6T,'T89'TTdH
,8t'6?du
x zw 9'9LZ
qerau elpq Eulpulp Fuese6 ederq rpef
C.
Pemasangan Batu Alam (Batu Candi)
Jenis batu alam sangat beragam, antara lain batu alam palimanan, marmer,
granite, dan batu candi. Batu candi merupakan bahan material yang sesuai
dengan desain dalam buku ini. Satuan dalam menghitung pekerjaan
pemasangan dinding batu candi adalah m2.
Brrtu Condi f 5/30
dicooting hitom
I
'l
lrsol
Pemasangan dinding batu candi
Volume* tinsgix lebar
= 1,3 x 3,50
= 4,55 m2
Analisis harga satuan pekerjaan pemasangan dinding batu candi per 1
m2
sebagai berikut.
Jenis Bahan dan Tenaga
Batu candi
Semen
Satuan
m2
sak
Pasir pasang
m3
Tukang batu
org
Pekerja
org
Koef.
Har{a
1
0,1575
0,030
0,375
o,!87
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan pemasangan dinding batu
I
44.
1
F-;i**;;;
Jumlah
Harga {Rp}
tnpl
1-20.000 120.000
39.000 6.142,50
125.000
3.750
40.000
15.000
30.000
5.610
150.502,50
candi = 4,55 m2x Rp150.502,50
=
I
Satuan
Rp684.786,37
EE
-"t----.:--.
ovg'vvtrda
o8o'8Tdu x
Llq
8
Y3o'q sse,F Fuesed
uee[olad e{etq tPef
LlelLUnr
o80'87
08,
000'0t
gtr0'0
Fro
el'ta>1ed
o09'z
o00'o?
990'O
Flo
nleq Euelnl
000'97
000'qT
0'tr
zw
Icolq ssele
{dU)
EBreH
qerunr
{du}
u*nl*s eBreg
']nInrJoq ;eBeqes.uu
T.
'looX
u*nles
ereuol uep
UEUgE
tlusf
rcd \cotq sselF Bueseued ueefuayed uenles eFreq stslleuy
qq8=
u
'(qenq) Llq Llelepe
\cop
l=
ounlo
sseE ueFueseLued
ueefualed ueBunltqrad uelep uenles'Lleunl Butputp uetFeq rolJolsYa
rseueA !eEeqes eunBraq eBnl4co1q sse/e 'dntnue] ueFuent ulelep oY lJelleleu
e,{eqec lnlueLued leBeqes lsFunyeq uep ecel lelro}eul lrep }enqJa} Ycolq sse/e
{col8 ssele ueFueseuod ueelolod '0
#*reffire
ffimkmw*$mmre
ffimffiffiffiffiffiffiffiffi ffirueffiffiffi
ffiffiffiffiffi
A.
Jenis-jenis Kusen dan Pintu
Material kusen untuk pembangunan rumah tinggal sampai saat ini masih
banyak yang berasal dari kayu, yakni dari kayu kelas 1-3. Daun pintu dan
jendela pun masih berasal dari kayu. Pekerjaan pemasangan kusen dan daun
pintu tidak dapat dipisahkan karena keduanya mempunyai peranan dan fungsi
yang saling berkaitan.
Kcco Ftlos S mrr
D{un
JendekJ
Kusen i"ndEl{
K0r6 pclQs 6 mrn
@.#
..1-L
ru
'€
\5
Detil Kusen Tipe J1. Kusen jendela
tipe
Jl
terletak di depan, berfungsi
sebagai sirkulasi udara pada kamar
tidur depan. Tinggi kusen ini 122 cm
dan lebarnya L82 cm. Kusen ini
menggunakan balok kayu kamper
berukuran 6 x
t2
cm. Sementara itu,
daun jendela 3 x 10 cm dan kaca yang
digunakan berupa kaca polos 6 mm.
Denah Kusen
L-
44
['"*6v1ffa;sp
9D
,
r!
{Jl:5:$}#tl{l
-
--
firorJ- nlarT- gsudortr
uedJsr:01 ulp
uuequlsndra.[
mptg
E\
- \
E',
-i
++-------------l' F
r]!
XITI[T
'elapuo[ dn]nued repeqas Luul 9 sogod ecel
ffi=-=N
ll:
wc ZT x 9 ladue>1 n,{ey yoleq ednraq ueleunBrp
Bue{ ueqeg 'LUc Zg reqol uep uc ZB e,{urFFurl
']nqaslal ueFuen; Inlun eJepn rselnllrs leBeqes
lsBunJ:eq uep Bueye;aq Fulted rnpr]
tf
Ielaua]
eziueq
Jerlel
lrnj
I+
rp
(_-
?
tr-.----,il
l',1]1t',ill
od!1 uasny 'epaqloq Bue,{ e,iuuern>1n
'g; edrl uasny ueBuap eues eIu4nluaq
tr ad!] uasny 'rr edll uesny ltlao
L lu--r_l
L-+-F--r---l
,-'+
1il'\
LruJ
sll.,acj
g
til
I
I I
r-,irr'.
II
L/l;plr;t1 LJnn0
-f
olapuall uasn}1
m
S!
l=llilll
q i.c..i1 Flc,H
ll
r tiPLl +f un( C
---l
L ldplr;,, ur!rr\.l
'LULU
uep
uc
I
I
i
ZT. x
g reduuel
nIe>1 1o1eq ueleunFEuauu
0/
reqal uep
uc 771eAutffiull 'Fuelelaq
euas 'urc
l*
l*
l
Jnpr] Jerue)i uep rndep Fuent rp
t[
ueleunlrp
adll 'rndep ;eere eped elepn tselnllrs leFeqas
lsBunpaq uep Jndep Fuenr Fue>1elaq tp
tf adli elapual'uosny 'tf adll
I
g solod
ece>1
f6-1-
ueFuep wc ZT x
I
i=
t-
reurs Inlueuad reFeqes ;sEunpeq (laqop niurd)
url Fuldues !p lelapa]
Z[ od!] elepuet uosny 'Zf edll uesny ll]06
ueue>1 uep
I
.L
L
I!"
l-UU
ai
!al0d
o:,b).t
fi1+pu9.t ussl
lelolrel
uasny ltla6
I
I
9 reduel n{e1 yoleq ue>leunFBuaur rur uasny
'ruc Og reqal uep wc ZgT rur uosnl lFBu!I
'nue1 ueFuenr tBuereuau ynlun ueLleleur
eurpln nlurd
l-
I
'elapua[ dnlnuad leFeqos u-rru g so;od ece4
I
"'rm
rr.lru
I
M=r
e\
-r9\
ll
u
m
l'.i
l-rsil
!r
n1.]i-l
re r i iq i-r
a7
;
l
-I
Detil Kusen Tipe K1. Kusen tipe K1 terletak di atas
jendela dan pintu. Tipe K1 ini berukuran kecil dengan
tinggi 37 cm dan lebar 27 cm. Bahannya balok kayu
I
i
u,
I
nrl
I
kamper 6 x
t2
cm. Kusen tipe K1 ini tidak
menggunakan penutup, tetapi hanya menggunakan
t
.r1
silangan berupa papan kayu kamper dengan ketebalan
2 x tO cm. Kusen ini berfungsi sebagai sirkulasi udara
I
s.l. ,s
.1.
*
yang utama di semua ruangan.
.l
t'oun
]
I[:I]
I
ltriil
liii=l
lllll
tersebut. Kusen pintu tipe P1 menggunakan balok kayu
!32
llill
cm. Daun pintu yang digunakan untuk kusen pintu tipe
ini adalah pintu panel dobel dengan ketebalan 3 cm.
l{rrlen
ll
Pini.U
[]uun Pintr
_..+el
lr-t----ri
depan ruang tamu dan sebagai pintu utama di rumah
kamper 6 x 72 cm dengan tinggi 216 cm dan lebar
P
".1,.n]
Detil Kusen Pintu P1. Kusen pintu tipe P1 terletak di
$
ry-=Y?
+,, 6
l3U
L,
sinql€
\g
Detil Kusen Pintu P2. Kusen pintu tipe
P2 digunakan di kamar tidur depan, kamar
tidur belakang, dan dapur. Tingginya 216
cm dan lebar 92 cm dengan bahan balok
kayu kamper
ti
rc
*+--_+
\1
6x72 cm.
Daun pintu yang
digunakan adalah pintu panel sing/e dengan
',"
ketebalan 3 cm.
P;nt
L.iPn tri r, l.,,r.l-
f
f
tul
-l
LD
tt ,r...:t:.t
..li:ll1 ;r ;i.
1;
i
liijr; !: lf[*pl6H{.:*
'uasnl ueleleuod ueqnlnlasol Fuel'ued qeluunl Funltqtp snleq
nlnL,lep L{rqapa}'n1utd uep uesn>1 uee[e>1ad aunlon ueFun]rqled
uelqepnuau
Llelepe nlurd uep uosnl ueFueseuued ueBunltqtad uue;ep
uenles 'e,{uueEueseuuad e,{erq uep n{ey ueteyeuad qelunt Funltqtp tedep
Iniun'eu
elapuaf uosnx undneuu nlutd uasnl
lteq 'uosnl ltlap requeB uelreseprag
71/grcdwey n^ey ussny ueFueseuod 'e
'
elepual u ede>lBualrad
u
eEueseued
u
ep'
n1u td u ed
elBualred ueBueseuuad' utu
g solod ecey ueEueseued 'e;apua[ uep leued nlutd unep ueFuesewad'11/9
raduey n,{ey uesn>1 ueFueseued e,{uele}ue tp'n1utd uep uasnY ueFueseuued
ueefuayed ulelep XnseuutalEue,i ueefuayed uoll-tuo]l
epw
aw
eFue p uaAo epu u eu es lad
F u rqsrug u
qeunr ueunBueqtued
uey
uueqep ue>leunFtp Fue,i
'ultuq
n,{e>1 st
eococ eu;enr sso/F
uaI u ey eu nBFueu
1
u
I
nlutd unep uep uasnx enuas
nluld uep uesny ueFueseuod 'g
,1.*______
"L
6t
ffi
76
tu
ill_T
llt,ll
r-*_
I
I
l*
11Eu1s ntru.14
td
11
*-T--r
t_I
fo'
eAueq'74 adrl ueEuep euues e,{u1n}uaq td
adll 'Fueyelog Fulled rnptl reuel tp yelolra]
llt;ll
II t ,II
ILL-Il
I
'
laued nlurd qelepe ue>ieunFlp Fue,{ n}urd
unec 'uc T8 reqol uep ulc Atr7 e,{utBBul1
II:.ill
ll"ll
Ii:'-ll
il , ,
llltrll
I
ueleqelay ueEuep a/Fuls
l1,r.ll
tltl
ll''ll
t-
t
'wc ZT x g redue>1 n{ey >1o;eq ue>leunBEueu
td odl] uosny 'epaqJaq Bue,{ e,{uuernyn
tlil
I
'urc
J
unrg er
)l
Itr'i lq
I--
l
I
tsrtl..,r
rrlLrld u3$rr7
I
I
od!] nlurd uesny
'td
nluld uosny lrleo
Jumtah panjang = tipe J1 + tipe J2 + tipe J3 + tipe J4 + tipe P1 + tipe P2
+ tipe P3 + tipe K1
((1,82x2) + {L,22x 4)) + ((0,5 x 2)x2 + (!,82x2)x2} +
((0,7 x 2) x 2 + (!,22 x 2) x 2\+ ((0, 62 x 2) + (0,87 x 2)) +
{{!,32x
1) + (2,16x2)) + (O,92 x 1)
x3 + (2,16x2)x3) +
(0,81 x 1) + (2,16 x 2)) + ((0,37 x 2) x t2 + (O,27 x 2) x L2)
(8,52 + 4,88) + (2 + 7,28) + {2,8 +7,6) + (1,24 + 1,741
+ (1-,32 + 4,32) + (2,76 + 12,96) + (0,81 + 4,32) + (8,88
+ 6,48)
77,91-m'
Volume = (tinggi x lebar xlpanjang
=
)
(A,tZx0,06 x 77,91m')
0,561m3
Anatisis harga satuan pekerjaan pemasangan kusen kayu kamper samarinda
per 1 m3sebagai berikut.
Jenis Bahan den Tenag,a
6/t2
Satuan
Koef.
Harga
Satuan
tRp)
:Jumlah
Harga {Rp}
m3
1,,102
6.000.000
6.612.000
Paku
kg
2,5
B.OO0
20.o00
Lem
kg
!
37.500
37.500
Tukang kayu
org
15,5
50.000
775.000
Pekerja
org
4
30.000
120.OOO
Kayu kamper
Jumlah
Jadi, biaya pemasangan kusen kayu kamper samarinda
b.
7.564.500
= 0,561 m3 x Rp 7.564.500
= RP4.243.684,50
Pemasangan Daun Pintu Panel danJendela
Daun pintu yang digunakan adalah daun pintu panel dengan material papan
kayu kamper samarinda dengan ketebalan 3,5 cm dan lebar 20 cm. Sebelum
daun pintu dan jendela dipasang, di kusen tempat pemasangannya harus
i4El
J F:;rnri+r*n i .'i
Eiltsi
f.iilil? l: ! I *1 j'B
r'
gz0't0l-'zdu
0ot'8t9du
zu
aTE
etapuaf unep uep n]uld unep ueefialod elerq rper
tT
Llelunr
00e'8r9
000'6r
000'o0z
00qzt
t'l
v
I
T'0
000'ot
000'09
0092t
o0o'8
000'09z'/
oo8
000'r9z
tdu)
x
BEreH
q'ruJnf
9t0'0
(dU)
uenres eErep
Fto
el'reye4
Flo
ndel Euexnl
B>1
LUOI
al
nred
raduey
ELU
'JsoY u*nl*s
n{e>1 uede6
BBeugI uep ugrleg slusf
']nIuaq
geBeqas.u 1 red elepuel unep uep nlurd unep ueefue1ed uenles eBteq ststleuy
ew
zur
llo'9
OTt'lT
+ zw
E9z'6
glapuol unep senl + nlutd unep sBnl
auJnlon
zw LIO'9
Ur'o x eg'o)
+
Zx (ZT'7 x g'0) + Zx
(ZL'T, x
f'O) + (ZT'T. x ZL'T)
y1'+ tf + zr + Tl
elapuel'unep senl
zu t9Z'6
{Ttr'z x
rl'o)
+
€,
x (TT,'zx z8'o) + (1T'z x
zz''t)
td+Zd+Td
nlurd unep senl
'ueeDeled stuaf derles uesenl BunltqBueu
snrpl1 nlnL.lep L{rqolro} 'elepuef unep uep nlutd unep ueefue>1ad ounlon
Funlr..lFueuu LUnloqoS 'ztu Llelepe leued nlutd unep ueefuayed ueFunllqred
uelep uenles 'uasnl eped ue]ueuoys ueBuep Llequleltp snreq elepuel
unep uep nlurd unep ueJnyn 'rpe[ 'Luc tr uelepas ueFuauo>ts ue]i]enqtp
Pekerjaan kusen daun pintu PVC untuk KM/wc dihitung tersendiri dengan
satuan ls (/ump sum).
Jadl, biaya pemasangan daun pintu PVC = harga PVC + upah
=
=
c.
(1 unit x Rp1_60.000) + (1
x
Rp15.000)
Rp175.OO0
Pemasangan Kaca
,A
,l
Membangun
Rumih
Desain, Analisls Hanga,
fr Rencana Anggapan
BIaga
t
)l i.
ifi
STAKAAN
AN
AWATIMUR
f Penencanaan pembangunan
f Pekerfaan pendahuluan
rl Pelaksanaan pembangunan
u,f tvwl6*
efiegg uere6Euy Eue>u3u
6 'e6reg stslleuv'utesig
WWffiffiffi
ffiffiffiffiwffiwryffi,
{!''..
1:',
*.;,rl':,i,,' ;i":
iliirii li i
efielg
UeJEEEUV
eue)uru € 'eEJeH slsllruv .u!es3g
fuffiWffiffiffi
tu# ffiruffipffi#
IS'ueMell olue^
Panduan
Membangun Rumah
Desain, Analisis Hanga, dan
Rencana Angganan Biaya
N6B{,NK
Penulis : Yanto lrawan, ST
Penyunting : Mulyono
Badan Perpustakaan
Foto : Dok. Yanto lrawan
Desain Sampul : Putra
Tata Letak : M. Mansyur
Penerbit : PT Kawan Pustaka
dan
Ke::rsiPan
Propinsi Jarva iimur
Tqt
A?a
/bW /? /%@
Redaksi:
Jl. H. Montong No. 57, Ciganjur, Jagakarsa, Jakarta Selatan 1-2630
Telp. (021-) 78883030 Ext. 2!3, 274, 215, 276
Faks. (021) 7270996
E-mail : redaksi@kawanpustaka.com
Website : www.kawanpustaka.com
Pemasaran: KAWAHmedia
Jl. H. Montong No. 57, Ciganjur, Jagakarsa, )akarta Selatan 72630
Telp. (021) 78883030 Ext.712,1,!3
Faks. (021) 78892775
E-mail : kawahmedia@gmail.com
Cetakan kelima, 2OO9
Hak cipta dilindungi undang-undang
*€s*****s+*€€*€**€€€*****e€**e*3****ee**
Katalog Dalam Terbitan (KDT)
lrawan, Yanto
Panduan membangun rumah / Yanto lrawan,Sl Penyunting,
Mulyono- cet.1.- Jakarta; Kawan Pustaka, 2007
viii + 104 hlm;24 cm
tsBN 979-757-189-0
1.
Rumah.
l.
Judul
ll. Seri
* * +ese€+* * s+* * e* * e** * * * * * * e* * €€* 6*
] iv IE:.L:re*+-he;€*
€-
€* * * * *
,/\
'
,,.1-.rr.
:lr.; irlill.lf,rS1trJ
srlnuad
LOOZ
uenuel'eue\el
'e^ulnyuoq tstpa ueeutndutasel >in1un unfiuequloru
XrluI uep ueres ueldereqFueLu sr;nued 'nlt euore)i qe16 'e{uueFuern>1e>1
1e{ueq Llrseur nlnq uelep ls! elll'}eerl.t uorloulaur stlnuad e1e>1 trqyy
'lnllaltsle
e^ stseqeu uep ,pdrs
1lula]
e^Astselleu 'uenlnlay nullr e^ sts lBeq ueqeqLup] tsuoJalal !eFeqas eunBtaq eFnl'
rur n)ing 'qernul e{erq ueEuap leFFurt Lleulnr unBuequauu
uelep
ue>leunBrp
Fue,i ler;a1eur srue[-sruel rnqeleflueril eUas 'e{erq uereBFue Fun}lqBueur
Lrelep ]e)lere{seuu nluequeu ledep tut nynq e{u1tq:el dereqloq stlnuod .rlelnul
jrlelor esrq ue)iLleq 'lelleu nleuo] )iept] ]nqosrel ueunBuequed elerq eFFurqes
'8VU uep leBBurt Lleunr ueunBueqtlad ueeuecuerad uelep ueln)ieltp
snreq Bue,i qelFuel-qelBuel ueyrsesr;erso,{uau ulBu; srlnued tut n)inq uele6
'(gVU) e{erq ueleBFue euecuar
FunlrLlfiueuu urelep
eurelnra]'qeunr unBuequeut uelep
qe>1Buel-Llelfluel
resaq uerBeqos'unLUeN .lFBul1
utleuas leFFut}
luopuou urnlaq leriere{seu
qetunJ unfiuequeu Inlun ]e)iele{seu ueurFulay 'n}t euale)i L,lolO 'etsnueul
selrurlnr uep selt^tDle e{uleped utleuas ueBuap Fuples eue}n ueqn}nqay
nles Lleles ue>lednreuu leBFul] qeunr ue)ie ueqnlnqay .etsnueu uednprqa>1
lFeq selrurlnr uep selt^tye eleFes uep leututal ue>1edn,teuu leFFut] LleunU
#HT#.ffi1.ruffiffi##
ffi X*fEfufiffid
r11''
1,,' 1'-'
r'-
"''
#*Bg
i:.r.1,.-,i
fr,*qery ffisffie*Ie*Hxtiffid ..,;, , ,.
aJffiqffinq}*e&* fi"*e€f.ral>6&gg
,:,,r
r,. r.i.l
dmgr"xu*g
f-i&L!!#
r r r" i. l
tu$ffi#frlt EJffimLrffi#*€*.{e#
r.-e$ffir.x#)t##, ;,,.,.
ffidqffi*q Leffi#ffi#mE"iffi
'r:' ,.,.,i,!'-rr."i,r.,:; i,, .
Effiffiffi*L
::
ffiELEffiff
-"
LAffi*lgi*ffi#$ffi**L**#
r,: :.1:,i,;.
n{ffi*ffi$^n* eq.ffiq
ffHffie.Effi#€r"*r#d
L.*ffiA$i#ffiffi*S*g';:::r.'i:
Hffi&*€l
ry$*r*ffiEE
;-.1--'l:l::
I.' i.i:.
,."ir'
$ffi#ffiL€*S
LsHQrEqer*Ee#
#Effi Effi€g€BGL€E
*"€ffiffi$tu$ffiffi
:'
}$Hs-ffi*€ffiF*
tu#ffi#+iffiffiffia.L8ffi# . ;
L*ffiLE*"tffiLEffiq$###
Liffi#tu8ffi*L"effidffi#
tu$ffiffir*Effib$ffid
eJffisffiB#
L#ffim*"Sffiffiffie"ecffi#
:
: &,$ffirffiW$frqL&.sffi#
F#e*$f=ffi
#ffiffiffi
.:;
..lr:]''.,
'leBBur] Lleunr ueunBueq Xelal elel uep tstsod lllnreBuoutalu eEnf ueBunlButl
'rledLuelrp r..leunr qelalas undneut ueunFuequed ueeuesle;ed uelep
)ireq 'lesaq qnreFuadraq [ueio]uo] uep 'ueuei{u 'ueue Fue,{ ueEun>1Fu!l
'e{ule1r1es lp }e>1ere,{seLu e}oEFue-re}ue letsos ue}e)it ueFueque>1ted
lEeq !Ueraq IeFues ueBun>iEu!l'leLleped'teFFutl t,leunl ueunFuequed
uelep
ueFun>1Fur1
tanlns ue)itlnpauau Iepl] ]eyete,{seu e,{uunuul
ueiun>lEun
ta^rns
'C
'eFnptel Ie] Fue^ uerenleFued e,{etq
ueleuuaqEued qelBuel nles L.leles uerlednteu !ul leH ']nqasla] ueunBuequued
seltAllle uerecuelo)i ruap I!eqro] Bue{
qe>1Fuel
qelepe ueunEuequued
rseyol ueFuep 1e>leprel Fue{ ;eualeu uerlaquued }edua} Llll!Luol^ '1teq ueBuep
ue)ieuecuarlp leuoleur teldns e1t[ ueputqtp ledep tut ueepunued ';eq >1e{ueq
ueleC 'ue)4qnlnqrp Fue,i lepeleu nele ueL4eq-uelleq ueut.ttFuad e,{uepunue}
nele e,{uepe Iepr} }eqrIe n}Ielv\ }eda} teseles lep!} ueunFuequed le,iueg
leuolelN
lo^Ins '8
'qeqLull ueBuenqued uelnles uelnluouaut uep 'teledra] Bue{
ueqel rn>lnFuoLU 'qeLUnl
lelal ele] uep tstsod uelnluouaul
qelFuel-qeIFuel 'uetlel tXlltuau
ledLua]
lnlun
r.lepns Fue,i ]e1ete,{seut 'n}t
Xococ Fue,i ueqel Ll!ltLuaut uep to^Jns
L{elepe e{ulnfuelas
ele}uauas 'leFFult
uelnlelou e{uyteqas
ueqel rlrlrruau unloq uep Lleutnl unBueqLueut ]etuJaq Bue,i ie>1ele,{seN
lselol loilns 'v
'ueBun>iFull to^rns uep 'leu
-oleu ronrns'rselol ron;ns qelepe leBBult Lleunl ueunFuequued tuelep
to^Jns
ynseuro] Bue{ leq-1eg'ueunFueqLued ueeuecuerad uelqepnluotu
eBFurqes ']eJnIe Fue{ e}ep-e}ep ue>|}edepuoul Llelepe tanlns uen[nI 'laA;ns
uelerFa>1
L4elepe
qeunr ueunBuequed ruelep ueYn)ieltp snteq Bue,i leme qeyBue
/
tffi,:t*
,f.:* i,ill# l,,f'''$i'.Hif;i'f#rB
ffi;1;
lii''*1 ,il;:lffi
ffi EE:?I#:rE
If*,T+l,.{*'ii.+"*ff
f,',fl-ft
H"it
ft
tr.'E1
etelah kita mendapatkan data-data akurat dan lengkap dari hasil survei,
langkah selanjutnya adalah perencanaan pembangunan rumah yang meliputi
tahap mendesain bangunan, menghitung RAB, dan pelaksanaan pembangunan.
A.
Desain Bangunan
Mendesain bangunan adalah proses membentuk ide-ide dan seni, sehingga
tercipta gambar rencana dan gambar kerja. Dengan desain bangunan kita
akan mendapatkan bentuk dan tipe rumah yang sesuai dengan keinginan,
baik dari segi interior maupun eksterior.
Gambar rencana mencakup gambar denah, gambar tampak depan, gambar
tampak belakang, gambar tampak samping, gambar potongan melintang, dan
gambar potongan memanjang. Sementara itu, gambar kerja mencakup gambar-
gambar detil dari bentuk gambar rencana. Semakin lengkap gambar-gambar
tersebut, semakin mudah pengerjaan pembangunan rumah. Dalam buku ini
penulis menerapkan contoh desain rumah sederhana dengan tanah berukuran
7 x 15,5 meter.
. -.
E
:
sr
qeurnr odr]
leLxruil.r.r
)nseu]a]
rur rsuauirp enp
requeD'uedao
leduel
EME
EtrEI
zr! E'80 | ueqel senl ue6uap
pueqrapas
le66ur] qeu.rnr ueun6ueq
eped 6uenr )elal ele] uep uern)n qeuoo
.,.,--1
ltTi-:rr
lrdl
'ltr
'
utel 6uelo qeunr ue6uap
:
'lse
i
ueqelaqasroq 6ue1elaq uEr6Pq PUas'ueue)
uep Ut) 6urdure5'6ur1ne>1 Llpuet up)edn.rau
ueqel rsrsod'ueun6uPquad ueqe'l
O
r[']
9 B0L= qPuel senl
001
lr=l
1i4l
Tampak belakang. Bagian
m
belakang rumah bersebelahan
dengan bangunan rumah
orang lain
Tampak samping. Gambar dua dimensi initerlihat
dari samping kanan dan bersebelahan dengan dinding
tembok rumah orang larn
l_
I
,4
F3s*eJr*s*
(nr O'O+) rlse qPUe]
uee>lntuad uep (ur
E
L'6+) un g 1 uer66ur1a>1 uebuap inqasla]
rsrsod eped reluel rsenall 'sete !p
requeb rpades leqr;ra1
ueunbueq qe6uat ue6uenr rsrsod eped 6ue1ur;atu qere
@
epuel uebuap qeuap requrpb ue6 'Buelurleu ueBuolo6
H'_V T.JHTNilIOd
r--0EE
tlqtl+
I
I
-+
-ll
m
E
'"uned,{l FUsJtrld
rxul
t
laEeg
l-
Ld
g
l
ol
1n14
L[
EL/B rDpufi lo
fL,/S Sutp.ros t+tnE
__l
ldoE 4o;og
TL/ig 4utr} l0lDE
4 ;.r,Ig
71r./g opn:1-EFnI
zt/E truna l+tng
tr Lr,'S fru+r1+E HtrlDE
I/t
osoY
{t1opi tiu+1urE unEunqng
E
L/g I!n+ l,rltrE
t'4DH
BrLrngon qenteng
Bolo[ Flrrk E/12
- Edlrk a,,ordlno E/12
l,.oki Hudo-kudo 6111
f
I
RlngBolE l
E
3/1J
I
I
l
ij
E
L:
l_
-tr
lii
Jtl
a
I
.l
J.r
ll
I
L
t,
L4l
{-ll
1,1
FUilllG
+H
11
KELG.
-1
t-l
L:ntl
.sn
E1E
FOTilNGAI,J
,L-1flnJ
I
L--
an1
I
l
B-E
Potongan memanjang. Dari gambar denah dengan tanda
@
arah
memanjang pada posisipintu ruangan tidur depan bangunan terlihat sepertt
gambar di atas, Elevasi lantai pada posisi tersebut dengan ketinggian 1 5 cm
(+0,1 5 m), teras pada keinggian 1 2 cm (+0,1 2 m), dan taman pada
ketinggian 5 cm (+0,05 m) dari permukaan tanah asli (+ 0,00).
B. Menghitung Rencana Anggaran
Biaya (RAB)
Rencana anggaran biaya (RAB) adalah tolok ukur dalam perencanaan
pembangunan, baik rumah tinggal, ruko (rumah toko), rukan (rumah kantor),
maupun gedung lainnya. Dengan RAB kita dapat mengukur kemampuan materi
dan mengetahui jenis-jenis material dalam membangun rumah tinggal,
sehingga biaya yang dikeluarkan lebih terarah dan sesuai dengan yang
direncanakan.
6
J-.J
i z-',
.-.,:., t;r#ilFti.iff
f,J
HVIWNT
nnoq ueBueseua6
v
uep yulsr; uedersta6
t
zll)
FuepnF uep Buepaq uelenqruad
Z
7w
tselol ueqtslaquad
I
NVNINHVON]d NWTU]Y]d
I
,tu
Itl
(dU) eBteg tdU) uenles
qclunf
eEIBH
4ue1d
elraI Xnlun
uBnlEs arunlo^
le
ueef;a4e6 slurf
'ohl
(gy5) e,ierq uereFFue euecuor ueefia>1ed ualt-ruoll .Z loqel
ISV]-I
NVlV3lCNld Nwt'ulyld
IIX
YIUISII IS\NVISNI
tx
UIV ISVIVISNI
X
NVS NVfVNB W3d NWTU]Y]d
XI
YIAVU]Y NVCNVSVIA]d NWTU]Y3d
iltA
NOJVId NVENVSVT^J3d NVVI'UfY3d
ilA
dVIV
NVC
dvy nAVy NVeNVSV^ld NWI-Ulyld
NINId
lA
NVO
N]SNY NVENVSVIASd NWrU]Y]d
NVU]IS]Id
NVC HVU]t^I V1V8 NVENVSVTA]d AI
NOll8 NWrUlySd lil
ISVCNOJ NVENVSVIA]d
NVN'INHVON]d
{dU} eF:sH {dU) uenles
uBrulnr BFreH
u€n*es auilloA
NWTU]Y]d II
NWTU:IY]d I
ueefuayed ua]t-rro]t rse;nlrdeyeg
'z
,ON
ueeFsred sluaf
'T laqel
uep tr loqe] urelep unluecra] eueqrapos leFFur] Lleulnr ueunBueqtued
eped BVU urelep Inseuure] Fue,i uee[reyed ulo]t-ula]t
unun elecos
II
1
2
PEKERJAAN FONDASI
Pekerjaan galian tanah fondasi
m3
Urugan pasir bawah fondasi dan
m3
bawah lantai
3
4
5
6
7
Lantai kerja
m3
Pasangan fondasi batu kali
mJ
Urugan tanah galian
m3
Peninggianelevasilantai
m"
Pekerjaanfondasitelapak
m3
JUMLAH
III
1
2
3
4
5
6
7
PEKERJMN BETON
Pekerjaan sloof 15/75 t .25O
m3
Pekerjaan kolom utama 15/25 K. 250
m'
Pekerjaan kolom praktis
73/!3 K.25O
L3/L3 K. 250
Dak beton t = 10 cm
Ring balk
Konsol kanopi beton teras
List plank beton
m3
m3
m3
t = 6 cm
t = 6 cm
m3
m3
JUMLAH
IV
1
2
3
4
PASANG BATA MERAH DAN PLESTERAN
Pasangan dinding bata merah 1 : 5
m2
Pekerjaan plesteran dan acian 1 : 4
m2
Pasang batu alam (batu candi)
m2
Pasang glass blok 2Ol2O
bh
JU M LAH
V
1
2
3
4
5
PEKERJMN KUSEN DAN PINTU
Pasang kusen kayu kamper
6/!2
ms
Pasang daun pintu panel dan jendela
m2
Pasang kaca polos 6 mm
m2
Perlengkapan pintu
unit
Perlengkapan jendela
unit
JUMLAH
--*--l
E!
l-*
p*'**;;.+* ;;;;;.,,
-,
€i
:i i:.i .itj. t: i :;::i/a; #St15ti.?lt#E
HVthlnr
]!un
.LU
,uJ
l!u n
uesaqual uep \ae]l3lqdas uee0olad
LilSrAq
re
uernles ueeLo)iod
uBFusnquad uernles
rle
Illl]
v
e
ueefu a>1e6
Z
ueroqeBued ueefue1e6
I
UIV ISV]VISNI
x
HVIWNT
]lun
ra]l
tyFuel
9
]!u n
g
]lun
Fuese6
IUrs uaLlclr)1 Fuese6
,,b/t uerc>l Buese6
raq4 Xeq Fuese6
]!u n
>loyBuol']osollFuese6
T.
NWTU]Y]d
XI
OOO'tr
rle
urerp JoolJ
1!un
]!u n
ISVIINVS
V
g
Z
HVI N NT
,tu
zw
ZLU
zu
Euese6 V
1Z/OZ yrLuera)j Burpurp Fuese6 t
OZ/OZ lrueral reluelFuese6 7
OV/OV Irueroy reluelFuese6 tr
OP/OT
u11d
lvlN\n NWfUSY:ld lllA
HVl N NT
,LU
zw
zw
puoleld ]srl Fuesed
t
Euese6
Z
ueefie>1a4
T,
uuu 6 runsdrF puoleld
Mollor.l puoleld e>1Fuer
cNorvrd Nwrulv3d ilA
HVlhtnr
uolaq ueFunqnq ueefraya6 g
,tu
,uJ
Euese6
ueded Fuese6
FultuaB dele
ZLU
rre Fuele1
.LU
g
t
OZ/E >1uetd 1sr1 uede6 t
]orel uep
t/eBuat
zw
TLU
uep
L/g osel
e>1Euer
ueefiaya6
L
NWTU]Y]d
IA
radue>1 n{e>1 epn>1-epn1
dVIV NVO dVY NAW
ueef;a>1a6 Z
XI
1
2
3
4
INSTALASI LISTRIK
lnstalasi stop kontak
trk
lnstalasititik lampu
ttk
lnstalasi sakelar
ttk
Penyambungan daYa PLN
ls
JUMLAH
XII
1
2
3
4
5
PEKERJAAN PENGECATAN
Cat dinding dalam dan Plafon
m2
Cat dinding luar wathershiel
m2
Cat kayu
m2
Pekerjaan melamik
m2
Tir residu antirayap
m2
JUMLAH
JUMLAH TOTAL (Rp)
Dibulatkan (Rp)
Terbilang
:
C.
Tahap Pelaksanaan Pembangunan
Tahap pelaksanaan pembangunan disebut juga dengan proses pembuatan
(pembentukan) rumah berdasarkan gambar rencana dan gambar kerja. Dalam
pembangunan rumah sederhana seperti contoh dalam buku ini, pelaksananya
adalah tukang dan pekerja dengan upah harian atau tenaga kerja borongan.
Pada tahap ini semua elemen pendukung berkosentrasi pada pembangunan
rumah, baik owner (pemilik), tukang, maupun pekerja. Semua material dan
alat bantu yang dibutuhkan harus tersedia di lokasi agar proses pembangunan
rumah berjalan lancar dan sesuai dengan waktu yang direncanakan.
'IO
I
Eeeuesripd
I
E eetr-ortadl
| ,,rro.nrn,
|
| ,r",ao,a
\/
V
NIYVM
o
sues}lelad
I
@@
V
Eun>lnpu%l
I
|
]ete-]etv
\/
llleuele|^l
I
\/
V
V3VN3I
YAVIS
o
o
JouAA0 uese/v\e?uad
']n1uaq leBeqas ue>lreqLueB;p eslq ueunBuequad ueeue>1e;ed
uelep ueyderalrp Fue,i epolau;-opolonl 'nllem >1edse uep ,efleuel yadse
'e{erq ladse
n1re,{
'qeuunl ue}enquod sesord LUelep Fultued yadse efil} epv
l
ffimwru#mfurueffitu#ffiffi
ekerjaan pendahuluan merupakan pekerjaan utama dalam
mempersiapkan faktor-faktor pendukung sejak awal pelaksanaan sampai akhir
pelaksanaan pembangunan. Sesuai dengan contoh pembangunan rumah
dalam buku ini, pekerjaan pendahuluan mencakup beberapa jenis-jenis
pekerjaan sebagai berikut.
1-.
Pekerjaan pembersihan lokasi.
2.
3.
4.
Pembuatan bedeng dan gudang.
Persiapan listrik dan
ai
kerja.
Pemasangan bouw plank.
Berdasarkan konsekuensi awal pada pembangunan rumah, dalam buku ini
pengawasan dan pelaksanaan di lapangan dilakukan oleh owner sendiri dan
berhubungan langsung dengan tukang atau pekerja. Jadi perhitungan analisis
harga satuan di bawah ini tidak termasuk upah mandor dan kepala tukang.
A.
Pekerjaan Pembersihan Lokasi
Lokasi yang akan dibangun harus bersih dari rumput liar, pohon-pohon, akar
pohon, dan jenis sampah yang dapat mengganggu kestabilan tanah.
Pembersihan lokasi bertujuan menjaga kestabilan tanah dari unsur-unsur
yang bisa membusuk, sehingga tidak terjadi penurunan permukaan tanah
akibat pembebanan.
Luas lahan yang harus dibersihkan sesuai dengan ukuran tanah yang
difungsikan untuk pembangunan rumah. Tanah yang tersedia adalah 7 x L5,5
meter, sehingga satuan pekerjaan pembersihan lahan adalah m2 (meter persegi).
Volume pekerjaan pembersihan lahan
= panjang x lebar
= 15,5x7
= 108,5
l'- -i eal
r",ii*-:i-*
i..,il.:i:.t:-,:
:r
;,:
i:1r ., :t:.r:
m2
EL
zLLlST =
(exd + (f x g) = FuepnF
uep Euapaq uelenquad aunlon
'zrtl qelepe FuepnE uep Fuapaq uelenqued ueel-.reyed
uenles 'LU t x ZBuepnB uep u , x t qelepe ueyllnlnqtp
Fue{ Fuepaq uernln 'saqse nele fiues dele uep 'ueded 'yeldul 'n{e>1 yoleq
ueEunlrqrad urelep
e{uerelue !p 'BuepnB uep Fuapaq uelenqurad uelep ueyLln}nqrp Fue,i
1eue1e61
'esenlal ueBuep efuayaq
esrq el-ra1ed uep Fue>int eEBurqes'ueFuenr
lelol ele]
nFBueFBuaur
IepllFue{
uellel sele lp ]enqrp BuepnB uep Fuapaq e{u>lreqeg 'u}ele rsrpuo>i depeq.re}
uelle] )iept] Fue,{ leua}eu srual uep 'edrd Fu?ltt']neq 'uaulos ryades ';eu
-aleu
ueu ed
eurelos
urluad
el-re>1ed
]ed uue] ueri ednrauu Fuepn
g'
ueu nBueq Lued
u
eeueslelad
uep Bueyn] lfieq ereluaLues leffiur] ]edue1 ueyednreu Fuapag
Fuepng uep Fuopog uelenquad
ueela{od 'g
'(detat e{u1e,us) ueFuedel rp ueLuelefiued uep tsuaroror
rJep
uesnunr ue)jresepjoq uarsrrrooy lelru 'nlr eleluaulas 'utel Llelaep uep
nles Lleraep eJelue epaqroq rur qedn e{un1ue1 '/OOZ unLle} eped laqeloqei
Lleroep lp BunsFuel ueleLUeBued uelresepraq pnsyeurp Fue,i el"re>1ed qedl
920't0rdu
=
0g6du x zu g'90tr = tselol ueqtslaqutad ueel'le1ad
oo9
o9t
ooo'ot
(dU) eFreU {dH) upntes
qBlulnf
e{erq le}o}'!pef
qelLUnr
0q6
0qt
>1n1un
eEreH
']nIuaq reBeqas.ur
;
T
zo'o
sl
Ietv
Fro
efieye6
ualslJsoY uBnlBS
efiay eFeual
uep
uEr,.leg
sluar
red rseyo; uellrsroqurod ueefuayad uenles epteq srsr;euy
I
Analisis harga satuan pembuatan bedeng dan gudang per 1 m2sebagai berikut.
Jenis Bahan dan
Tenaga Satuan Koef.
m3
Balok kayu 5/7 Borneo/setara m3
m2
Multipleks 9 mm
Tripleks 4 mm
m2
Asbes
m2
Paku
kg
Tukang Kayu
org
Pekerja
org
Balok kayu
LO/6Borneo/setara
Harga Satuan
(Rp)
Jumlah
Harga (Rp)
0,0153
2.954.249
45.200
0,028
2.46t.474
68.932
0,03
102.000
3.060
0,03
43.250
1_.298
0,045
72.700
3.272
o,25
7.000
1.750
0,8
50.000
40.000
0,15
30.000
4.500
168.011
Jumlah
Jadi biaya pekerjaan pembuatan bedeng dan gudang = 18 m2 x Rp168.011
=
C.
Rp3.O24.!94
Persiapan Listrik dan Air kerja
Penyediaan listrik untuk keperluan pembangunan rumah, disarankan berasal
dari sumber listrik terdekat, agar biaya instalasinya murah. Sementara itu,
jika di lokasi sulit untuk mendapatkan sumber air, kita harus melakukan
pengeboran titik air yang kemudian disedot menggunakan jet pump. Titik air
tersebut dapat digunakan saat pelaksanaan pembangunan sekaligus untuk
memenuhi kebutuhan sehari-hari penghuni rumah. Karena sumber air diambil
dari air tanah menggunakan jet pump, biaya untuk air kerja sudah termasuk
biaya listrik.
Pembangunan rumah dari tahap awal pelaksanaan sampai rumah tersebut
siap ditempati direncanakan berlangsung selama t2O hari kerja. Waktu
pelaksanaan tersebut belum termasuk waktu pemeliharaan 90 hari.
4uep lunoq ueOueseLuad qpuaC
l- l
n
L]
i* !r-"
I
i-l
:,1
I ;i
"",
I
.,,,...
',LU Llelepe
l
il
l,.il
\uetd /Anoq ueBueseuad ueBunltLlrad uelep uenles
'\ueQ ltnoq ueded eped Fuelo] eu;eM ]ec ueFuop tepueltp uep qeuap JeqrueF
rp ueluenr yelol ele] uep uern)in uelreseproq >tueld nnoq uelueseulad
'wc g/V
>1o1eq n{e>1
ednreq Euecued Euerl uep ,ueded ,Fueueq ue>leunBEueru
unFueqrp ueye Fue{ ueqel Fue[uedas snrn; slleF
4ue1d
yueueu erec ueFuap
nnoq ]enquJar! ueyuerestp 'tsepuoJ uerleFFuad ue)inIeJtp LUnloqos
ryeH finog ueFueseruod 'o
'000'0Og'TdU = Ogg'gtrdg x rq 0ZT r,tUlsl
=
e{erq lelol eFFulqas'0O0'gT dg reseqas ue>1e;r4;adrp t;eLlled r1u1sr1 e[erg
']nyuaq lepeqes qeulnr ueunBueqLuad ueeuesyelad
euelas uereyeuued tlelLunl' uellesepraq yu1srl e{erq ueren;aFued qelLUnf
Volume Bemasangan bouw plank = {panjangx 2) + (lebar x 2)
(15,5 x 2) + (7
x2)
45 m'
Analisis harga satuan pemasangan bouw plank per 1 m' sebagai berikut.
Jenis Bahan dan Tenaga
Satuan
Papan + pancang
m3
Paku
kg
Pekerja
org
Alat
ls
Koef.
0,01
0,1
o,28
1
Harga {Hp}
2.461".874
24.679
7.000
700
30.000
8.400
1-:75
L75
33.894
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan pemasangan bouw
plank = 45 m'x
Rp 33.894
= RP1'525'230
16
Jumlah
Harga Satuan
(Rp)
ZL
Jnu!,r, E,trBf
Jsuldor4
uedysr;ey
ruarye3snd.ra.y
XITT
')iedelo] rsepuo] ueBueseurod 'L
'reluel rse^olo ueYtBFutuonl 'g
UBP
rrEPBg
'uetleE Lleuei
,1I
ueFnJn 'g
'rleX nleq tsepuoJ Bueseuueyl 'V
re1ue1
'efua>1
't
'lrsed ueBuap teluel Llemeq uep tsepuol Llemeq uerBeq FnrnBue4 .Z
'rsepuol Inlun L{eue} uerlefiEuad ueefue>1e6 .T.
']nIuoq leFeqes
rsepuoj
u
elenq Luad u eelre>1ed u
el
ep
1
nseulel
Fu
e{ u ee[reyad
d eq
e} ed eteqag
'ueBuenl lnpns ederaqoq lp
yedele] rsepuo] ue>ieunFrp urFue uep edlueF leluozuoL.l ueqoq uep qeunr nele
ueunBueq lenyraduauu ynlun 'ueLleq seltlenl ;FuelnBueu eduel ue>1n1e;rp
ledep rsepuol ueetre>1ed eped e{erq ueleuueqBuad uerlrLuap ueFua6 .refied
rsepuol eped ueyeunllp l!! ueBuolod reqLueF 'nlt ereluorues 'erpesre] Fue,{
ueqel qepuei-qeBuel rp nele ueunBueq rleFual-r..leBuo] tp uelieunFlp !l ueBuotod
requee 'Burdues undneuu Bueleleq lsls lp Iteq 'utel Buero Lleunl nele
qeuel uetuap ueseleqroQ Fue^ tsepuol eped ueyeunBrp r ueBuolod :equueg
snrauau rsepu0] sruaI
f- +
11,r-
iI
Lr.r;:! D)LD]
tb! n:ioq !rbLrDsod
j
']nlrJoq leleqas epaq-epaqraq Bue,{ uelnyn ueFuap sruel efir] rpelueLu
lFeq!p sn;auou tsepuoJ srual'lnqesra1 ueunpuequued eped uellel tstpuol uep
Lleuap requeF uey;esep.rog '1ede;a1 tsepuo1 uep (r;e>1 nleq) snreuau tsepuoJ
,eyd
Lf elepe ueyeunFrp Fue,i lsepuo] tut n)inq ueleO 'ueJnuns tsepuo] uep
.roq 'Buecued Euer]'>1ede1a1 tsepuol'snJauou tsepuoj e{uele}ue rp ,r_uefietaq
]eBues rsepuoJ edrl uep sruap 'ueunBueq tlut
ffi
ffiffiffiffi#ffiM
lnllnlls ynseula]
tsepuo
ffi#ffiffiffiffircffiffi*tu#ffiM
A.
Pekerjaan Penggalian Tanah Fondasi
!i::
Galian tanah fondasi
Berdasarkan ukuran dan garis lurus benang pada pemasangan bouw plank,
pekerjaan penggalian tanah fondasi dapat dilakukan sesuai dengan jenis dan
kegunaan fondasi tersebut. Satuan dalam perhitungan pekerjaan penggalian
tanah fondasi adalah
I
m3.
TanrLh gahan
Tilrahgalitul
:
1-
+,
Galian tanah fondasi
Volume Jenls A
tinggi x lebar
0,70 x 0,45
x2
x
panjang
29,5 m= 9,293
m3
Perrnukaan tanah asli
CiL
tsepuo]
LleA
eq
rsed
ueBnrn
!elue'l qe^ e8 uep lsepuol qe^ e8 ilsBd ueFnrn '8
0r8'/0/du =
gZT'tZdd xeu 80g'0t =
rsepuo} Lleue] uerleBFuad ueetualad ynlun elerq lelo]'rpel
Llelurnr
9ZT,'I,C,
929
trst
s/'0
929
oo9'zz 000'0t
(du) eFreH (du)
^
qelunr uenles eFJeH
']nluaq leFeqas.u
l
'leoy
]eM
eIeya6
B.ro
uenles
eFeuel uep uBqeg stuof
rad rsepuo, qeuel uetleFFuad ueefua>ied uenles eBreq ststleuy
eu 809'0t
gzg't + v9'LT, + t6z'6
=
=
c + I + v aunlo^ = tsepuol qeuel uel;eB lelo] aunlo^ tpel
eu 9L9't = w TZ x gt'O x 09'0 =
Euefuedf xJeqolxrBBur] = Csruof ounlon
tw v9'LT. = Lu 9t x 0z'0 x 0l_'0 =
Buefuedfx reqel x lFEul] =
I
sruaf ournlon
._
Pasir urug berada di atas permukaan tanah asli, baik pada fondasi maupun
pada lantai bangunan. Urugan pasir berfungsi menstabilkan permukaan tanah
asli dan menyebarkan beban, sehingga beban yang dipikul permukaan tanah
merata. Ketebalan urugan pasir yang dipadatkan
5-10 cm sesuai
dengan
kondasi tanah. Satuan dalam perhitungan urugan pasir adalah m3.
Tanah galiar
Parlukailr lilah asli
Tmah galim
i
I
,-r
l
r-l
I
I
_t
i-,
7ll
I
Tanah gaiian
Permukaa:r tanah asli
Pi-l l,.l
Lrr Lrq
I
i:
Urugan pasir
Volume Jenis
Volume Jenis
A = ting€i x lebar xfOaniang
= 0,05 x 0,45 x 29,5 m = O,664
m3
B = tin€lgix lebar x fnanjane
= O,O5 x 0,70 x 36 m = 1,260 m3
'+0,,'4i
-;e
U Ei!a {f
il siffg
e[ra1re1ue1
F**f
t
*
li rt .r ":
ilii
r_1i.1+'l
i_J
[j*i
'rtu qelepe efuey reiuel ueefrayed ueBunlrq.ted uelep uen]es 'g : V :
tr
ueBurpueqrad uefiuep 1rlds uep '.rrsed 'ueuues L/elepe
uelep uelleq-uelleg
'LUc
e[re>1
relue; ueefueyed
g-t
ueleqolo)i ueBuep Fnrn rrsed sele lp uep 'Iedelet
rsepuo, undneu rlel nleq rsepuo] yteq 'tsepuo] Lle/v\eq tp yelopol efue>1 re1ue1
elay lelue'l
'C
?06'29/du =
gZO'gZl dg xruu ZVT'7 = rrsed ueFnrn ueele>1ad e{erq ;e1o1'rpe;
gao'9zT
LlelLUnI
sl
929
929
T,
009'07
000'0t
9t'0
Flo
000'rrr
000'96
Z,T,
.LU
{dU} eF:eH
(du)
qel$nr
uentes
'leoy
BEJSH
'rw
1,
uBnles
]elv
efiale6
Fntl
rtse6
eFEusj uBp ueqe8 s,lusr
rcd lrsed ueBntn ueefuayed uenles eFleq srsr;euy
J)J Z?T''9 =
9B'g + 89t'O + A\Z'T. + ?99'0 =
C + 3 + E + V eunlon = JrsBd ueFnln lelo] aunlo^ tpef
eu 98't = w LL X gO'0 =
reluel senl x lfiBult = O sluof ournlo
eu 8gE'O = w "l,Z x gE'O x gO'O =
Buefued fx reqal x lfiAull =
O
sluaf aurnlon
Volume Jenis A
= tinggi x lebar xfOan.iane
= O,O3 x 0,45 x29,5 m = 0,398
m3
Volume Jenis B
= tinggi x lebar xf Oanjane
= 0,03 x O,70 x 36 m = 7,56 m3
Volume Jenis C
= tinggix lebar xf Oanjane
= 0,03 x 0,35 x 2L m = O,22! m3
Jadi, volume total lantai kerja = volume A + B + C
= o,3gg + 7,56 + 0,221"
= 8,179 m3
Analisis harga satuan pekerjaan lantai kerja per 1 m3 sebagai berikut'
Jenis Bahan dan
Semen
pasir pasang
Split
Tukang batu
Pekerja
Tenaga Satuan Koef.
Satuan Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)
Harga
39.000
Sak 2,68
m3 0;548 l-25.000
m3 0,940 135.000
4O.OO0
1,0
org
30.000
4,5
org
Jumlah
Jaditotal biaya pekerjaan lantai kerj6 = 8,179 m3x Rp474.92O
= Rp3.882.945
7O4.52O
68.500
126.900
40'000
135.000
474.920
te
ue6uo]od uep rsepuo] qeuao
uJ!ffi
'
nna
ri,_a
I
LI
!
,1
mm
rle)i nleq rsepuol ueBueseued
rley nleg rsepuol ueFuesPuod '0
Fondasi batu kali berfungsi untuk memikul beban yang bekerja di atasnya,
baik beban vertikal maupun beban horizontal. Batu kali harus ditata dengan
rapi agar ruang geraknya kecil dan rongga-rongga yang kosong diisi dengan
adukan semen pasir dengan perbandingan 1-:
5.
Satuan dalam perhitungan
pasang fondasi batu kali adalah m3.
Cara perhitungan volume pekerjaan fondasi batu kaliterbagi menjadi dua luasan,
yaitu persegi panjang dan segitiga.
Volume Jenis 1a = (lebar x tinggi x lOanjang) + (Vzx alas x tinggi) x lOanjane
= (O,2O x 0,60 x 29,5) + (1/z x 0,15 x 0,6) x 29,5
= 4,8675 m3
Volume Jenis 1b = (lebar x tinggi
xf
Oanjang) + {t/z xalas x tinggi)
= (0,20 x 0,60 x 31) +
.
= 6,510
((1/z
x
O,75 x 0,6)
xl
Oanjane x 2
x 29,5) x2
m3
Volume Jenis 1c= (lebar x tinggixlOanjangl + (/z x alas
= (0,15 x 0,40 x 21) +
= 1,890
(1/z
x
xtinggi)xf
Oanjang
O,15 x 0,4) x 21
m3
Jadi, volume total pemasangan fondasi batu kali:
= volume 1a + volume 1b + volume 1c
= 4,8675 + 6,510 + 1,89
= 13,2675 m3
Analisis harga satuan pekerjaan fondasi batu kali per
Jenis Bahan dan Tenaga
Batu kali
Semen
Pasir pasang
Tukang batu
Pekerja
Satuan
m3
sak
m3
org
org
Koef.
m3sebagai berikut.
Harga Satuan
Jumlah
{Rp}
Harga (Rp)
7,2O
100.000
120.000
2,689
39.000
104.877
0,535
125.000
66.875
1,2
40.000
48.000
3,6
30.000
1_08.000
Jumlah
&4
l
447.746
f*rfl
uerleb qPUel ue6nrn
uD>llDpDdlp
'ru
Llelepe uerleF tleue] ueFntn ueefueled ueFunltqlad
uelep uenles 'llel eF!] unutlultu uelnlellp ueFnln qeue] ueleperuad 'snrnl
IeBo] Fue^ qeue] uep llel nleq ueFuesed elas-elas ;p ue;1eF Lleue] llequa)1
Fn.rnBuau qelepe e{upluelas
ueelelad 'tlel n}eq lsepuo} ueBueseuad qela}os
uerleB qeuel ueBntq
uellec qeuel ueFrun
0Z?'or6'9du
=
ro1
ueefayad e,ierq 'rpe;
'l
Volume
= Volurne tanah galian * batu kali - tantai
= 30,608 - L3,2675 - 8,LTg - 6,L42
= 3.O2O m3
kerja
-
pasir urug
Analisis harga satuan pekerjaan urugan tanah galian fondasi per
:Ts$a#
$atua.r
Koef"
org
ls
Pekerja
Alat
l
m3sebagai berikut.
Harga $atuan
,
Jumlah
tRp)
Harga (Rp)
0,30
30.000
9.000
1,
4.500
4.500
Jumlah
15.OOO
Jadi;. biayA,.pekerjaan,uruga-n tanah' galian =, 3;020'm3 x Rp 15.OO0
= RP45.292
F.
Peninggian Elevasi Lantai
Jika permukaan tanah asli lebih rendah daripada lantai yang direncanakan,
berarti harus dilakukan peninggian elevasi lantai. Meratakan elevasi lantai
dapat menggunakan puing-puing dan tanah urug dengan rutinitas pemadatan
yang tinggi. Satuan dalam perhitungan pekerjaan peninggian elevasi lantai
adalah
m3.
r
PenirggbnebvcEjbntoi
i
I
+
I
l
Peninggian elevasi lantai
LE
i.*--*
I
)edElo] rsepuol
iiq
I
--l
I
i
I
I
I
I
r:l,r
t,.f l
I
I
I
I
l
i
L-iriril i" il)tl
ri
'er! Llelepe >ledele] tsepuol ueBunltqred ulelep uenles 'utBue uep
edruaB leluozuoL.l ueqaq epes'dnptq ueqoq uep
tleu ueqaq tuadas leIlUoA
ueqaq lnlruotl.r 'ueunFueq rnlynrls qoyo>1;edueLu tsBunpaq >1ede;a1 tsepuol
{edelal lsepuol 'e
666'T69dU =
000'ttTdu xeu t0Z'9 =
000'ttr
reluel rse^alo uerFFuruad e{erq 'rpe6
L{elLUnI
oo9'z
009'z
000'0t
000'00r
oo9'oT
000'0zT
(du) eFreH
(du)
uElurnr
uenles eBteg
]etv
T
sl
Et'0
E"to
z'T.
FLU
'leoy
uBnles
etuaIod
Pnrn qeuel uep Furnd
sBeuel uep ueqBg slusf
']nIuoq leBeqas Fu tr Jad leluel lse^ala uelFEuluod uenles eFleq stst;euy
toe'q
=
(lo'o x g8'g x g3'gtr)
=
(tBButrxrpqal xEuefued)
=
euJ
punloA
'ueBuen; derl uelep uelBeq Bulputp erelue rnlntp !eluel senl ueFunllqta6
Dalam perhitungan volume fondasi telapak terbagi beberapa luasan yaitu
luasan persegi empat dan segi tiga.
Volume = ((panjang x lebar x tingipii) +(1/z x alas x tinggi) x2)
x
[itit<
= ((0,6 x 0,6 x 0,35) + (O,2 x O,2 x 0,5) + (t/z x O,6 x 0,15) x2) x 1O
= 2,36
m3
Sebelum harga satuan pekerjaan fondasi telapak dianalisis, terlebih dahulu
dianalisis harga satuan item-item pekerjaan sebagai berikut.
Pekerjaan cor beton per 1 m3
Jenis Bahan dan Tenaga
Semen
Pasir pasang
Split
Satuan
sak
m3
m3
Koef.
Harga $atuan
Jumlah
tRp)
Harga (Rp)
6,8
39.OOO
265.200
0,540
125.000
67.500
0,81
1_3s.000
109.350
Jumlah
442.O50
Upah cor beton per 1 m3
Jenis Bahan dan Tenaga
Mandor
Kepala Tukang
Tukang batu
Pekerja
Satuan
org
org
org
org
Koef.
Harga
Satuan
{Rp}
Jumlah
Harga {Rp)
0,3
0,1
1,0
50.000
50.000
6
30.ooo
180.000
Jumlah
230.OOO
Keterangan:
Upah mandor dan kepala tukang tidak termasuk karena pbmbangunan rumah dalam
buku ini diawasi langsung oleh owner yang behubungan langsung dengan tukang.
Eia
T6?Zttr'9dU =
t06'gL;'e dg x ,tu gg'7 = yede;e] rsepuol ueeLrelad eferq 1e1o1 ,tpe6
eo6'gLT'Z
LlelLUnr
000'0t
000'0rz
I9T'TZVT
069't9
ogj'zvv
000'0t
000'0rz
9t9'6
tr
Teu
g,LVT
FT
uoloq tsog
00|91
L'O
zlll
uoloq ue)jelac
o90'7,vv
treu
wets
Bto
/
ue)ielac eyng
;oc
qedJ-y
roc uolag
eBrex (du)
'lao),t upnlBs
qelunf uenles eBreH
(dU)
eEeuaI uep uBqeg stuaf
']n)iuaq !efieqosrru tr red >ledelat tsepuo1 uoleq ueefieyad uenies eFrell ststleuv
ooz'9L
002't
009'tz
(dU) e3reH
qelunr
LlelLUnr
000'8
0r'0
Fr
000'09r'z
t0'0
€LU
(du)
'JAoy
uenlBs
uBnles
BAJBH
nred
11;
se;1 n{ey
saeuCIj uEp uBrlBg sluer
,w
1.
rcd uoloq ueyelaC
qeluJnI
009't96
000'09
000'ot
Z
Elo
efiale6
oos'1tt
000'09
9L'9
Fro
rseq Bue4n1
000'97
000'8
Z
FI
uolaq ]e/\^ey
000'09s
000'9
0rT
B>i
uolaq tsag
'laoy
uenlBs
e3susl uep ueqBg stuaf
Fl
OOf ;ed uersequued ueefue>1ed
(dU) eBreH
Llelurnr
{du)
uenles eEJeH
-
*r*::...'...:
*!
'
' i:t.:i
_'
t!i:
ii;:{.:,r:lasi;
Pengecoran beton
Penggunaan beton untuk kontstruksi struktur bangunan hingga dekade
terakhir ini menunjukan perkembangan yang cepat, misalnya untuk struktur
bangunan gedung, jembatan, jalan, dan fondasi. Beton berfungsi memikul
beban vertikal dan horizontal, selanjutnya menguraikannya ke permukaan
tanah. Bahan-bahan dalam pembuatan beton adalah air, semen, split, dan
pasir. Satuan dalam perhitungan pekerjaan beton adalah m3.
Jenis-jenis pekerjaan yang termasuk pekerjaan beton dalam pembangunan
rumah sebagai berikut.
1-. Beton sloof 75/L5
2. Beton kolom utama 75/25
3. Beton kolom praktis t3/!3
4.
5.
6.
7.
.5tJ
Ring balk L3/13
Dak beton
t = 10
cm
Konsol kanopi beton teras
List plank beton
t = 6 cm
t = 6 cm
LI
LlelunI
OZL'ZZV'I,
oL9't9L'.T
ooo'otz
9t9'6
00T/66
AOL'gL
o90'zvv
o90'zw
000'0tz
(du)
eBren
qetrunf
{du)
ugnles eFrBH
']nyrJoq !eBeqas,u
l
T
ZBT
tT
Teu
Fto
'lsoy
usnlBs
gI/gT
red
eDeled qed6l
B>I
uoloq rsaE
zw
uolaq ueleloS
JOC UOIOB
eBeuel uep ueqBg slu6f
Jools uoloq ueefue>1ad ue.nles eBreq s;srleuy
'>ledele]
rsepuol ueefiayad eped tedep;o] uo]oq rsoq uep 'uo]oq uele]ac 'roc uo]aq
uenles eFreq '1oo;s uoleq ueeleyed uenles eBreq srsr;eue uepunlrqred
9L't8
Euelued
lx
Lue1e6
ctu 206'T =
x gT'O x 9T'0 =
reqal x rFFu!] = ournlon
j00ls uOtaq lrlac
I
r_
....
,iiilil',i
fr
I
l,',;.,
'€u qelepe lools uoloq
ueefue>1ad ueFunlrqrad urelep
uenles'g
:
t
:
T ueBurpueqrad uefluap 1rlds uep
'Fuesed rrsed 'ueuras leualeu uernduec ueFuep qeunr ueBuenl yelol elel
ueBuep rensas rley nleq ueBuesed sele rp )lelopa]]oolg'ueunlueq ueeynurad
ueyelerou uep Llerour eleq Fu!pulp ueqoq In)iu.uot! lsBun1laq ]ools uolag
gl/gl
lools uolog uelenquod uee[rolod
'V
Jadi, biaya pekerjaan beton sloof
!5/15 =
L9AT
m3
x Rp3.422.72O
= Rp6.527.127
B. Pekerjaan
Pembuatan Beton Kolom Utama 1,5/25
Beton kolom utama merupakan struktur utama dalam pembangunan rumah
dan berfungsi menahan beban. Semua beban yang bekerja, baik di atas
dinding maupun di atas kolom itu sendiri akan terurai melalui kolom utama.
Kolom utama mempunyai berat sendiri yang dipikul oleh fondasi telapak. Satuan
dalam perhitungan pekerjaan beton kolom utama adalah
-tr
1
i
'h
ilil
i,l.lil
+l
Volume
Beton cor
Cetakan beton
Besi beton
Upah pekerja
m3
mz
kg
org
r
l
i
i
I
l
i
I
fn
x
Analisis harga satuan pekerjaan kolom utama
Satuan
'
i,
f. _,r
l
= (panjangx lebarxtinggi)
= (O,25 x 0,15 x 3,5) x 1O
= !,323 m3
Jenis Bahan dan Tenaga
..''l
i-lt
I
lr-j
i .":-----------L__*_-:-:j
utama
------1
--- -:'
lrl
Detil kolom
i 'l-i-lil'l
r___i
.
m3.
Koef.
L5/25
Harga
per 1 m3sebagai berikut.
Satuan
Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)
1,
442.O50
442.O50
1-6,5
76.700
1.26s.550
225
9.635
2.L67.875
7
230.000
230.000
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan beton kolom utama L5/25
=
=
4.LO5.475
7.323 m3x Rp4.105.475
Rp5.431.543,43
ET
I '.lr:.rt
l-rtt:"lrt-'
lr.'111
v9'26T',986'rdu =
/86'0q0'tdU
x su T99'0 =
EI/EI srye;d urolol
uolaq ueefre>1ad elerq'rpe;
286'0q0't
ooo'otz
000'ogz
T,
98T,'Z9Z'T,
9t9'6
T.et
F>l
uolaq rsoB
Z9L'gT.tr'T,
OOL'9L
99'VT,
zLu
uoloq ueleloc
o90'zvv
o90'zvv
T,
FLU
roc uolag
{du)
L{eluJnr
eFreH
qelurnr
{dE)
uenles eFreH
^
']nIuaq !eBeqes
rLu
Elo
']aoy
u
el"ra>1ad
sEeual uep ueqeg sluar
enles
1 red eT/ET srlyerd ulolol
ueelaled uenles
eEreq slsrleuy
T99'0
=
TIx(g'txgtr'Oxgf'O)
=
( tFBullxreqat xBuefued)
-
etu
,3,
qedq
srqerd
uolo;
aunto^
1r1a6
Iur
Lrr
o
Lfit
'etu Llelepe
ueBunlrqred uelep uenles 'w g'Z
>1e;el ueBuep
srpeld
uuo;o1 ueefue>1ed
snrououl eleq Fu!pu!p eped
sryerd uolox ueeunBFua6 'eleq Eulpulp uenuuaued lnpns detles uep nluaua]
yere[ ueFuep L]erour e]eq Fulpulp Fun>lnpued !eBeqes tsBunpaq
tT,/tl slueu
st1>1erd
uroloy
uoloy uolo8 uelenquod ueelrolod
'C
D.
Pekerjaan Pembuatan Ring
BalkLS/t3
Ring batk terletak di atas dinding bata merah yang berfungsi sebagai pengikat
dinding bata merah. Secara teknis, ring balk berfungsi memikul beban-beban
bagian atap rumah dan menguraikan beban tersebut ke kolom utama dan
kolom praktis. Jenis pekerjaan ringbalk sama dengan pekerjaan beton kolom
praktis. Satuan dalam perhitungannya adalah
m3.
Volume = tinggi x lebar x f OanjanB
= 0,13 x 0,13
= 1,4323
x
84,75 m'
m3
Analisis harga satuan pekerjaan
Jenis Bahan dan lenaga
rin! balk L3/L3 per 1 m3 sebagai berikut.
Satuan
Koef.
Besi beton
Upah pekerja
m2
kg
org
Satuan
Harga {Rp}
t_
442.O50
442.O50
14,56
76.700
t_116.752
L3t
9.635
1-.262.785
1-
230.,000
2s0.000
3.050.987
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan ring balk L3/L3
E. Pembuatan
Jumlah
(Rp)
Beton cor
Cetakan beton
Harga
=
=
1',4323 m3 x Rp 3'050.987
RP4'369'929
Dak Beton t = 10 cm
Dak beton terletak di atas dinding dan berfungsi sebagai lantai, kadang-kadang
sebagai atap teras dan dak talang air. Pelat lantai yang digunakan tebalnya
!2 cm, sedangkan pelat atap dak talang air tebalnya 10 cm. Satuan dalam
perhitungan pekerjaan dak beton adalah
a.a,
Itrrir!
ll .r:,r!
m3.
si E r .-i-:r!irr:l Lirr=u*"-'i-.u-ir\ *snpued
uoloq )iep uerocoBuad SosoJ.;
uoloq
lep ueEuelnuad
-:;.:,11..,
Volume = panjangx lebar x tebal
= (1,8O x 3,10 x 0,1) + (3,3 x 2 x 0,10)
= !,2L8
m3
Analisis harga satuan pekerjaan dak beton
Jenis Bahan dan Tenaga
$atuan
Koef.
t = 10 cm 1 m3 sebagai berikut.
{Rp)
Harga {Rp}
Beton cor
m3
1
442.O50
442.O50
Cetakan beton
m2
o,7
76.70A
53.690
Besi beton
kg
147,5
9.635
1.421,.L63
Upah pekerja
org
I
230.000
230.000
Jumlah
2.146.9O9
Ja i,Oiqya.peiarjaan.ldak'teiort'r,.10 emi' +':t:rs,t"ng x. R,2'146.903
''"''"' '' 'r' ;'RP2.614€27,85
Setelah pengecoran dak beton dan sebelum beton tersebut mengering,
langkah selanjutnya adalah pekerjaan meratakan permukaan dak beton
menggunakan semen. Kelandaian atau kemiringan permukaan dak beton
harus diperhatikan agar air hujan tidak menggenang di permukaan dak,
sehingga risiko rembesan tidak terjadi. Alangkah baiknya permukaan beton
yang berhubungan langsung dengan alam, seperti dak beton, beton konsol
kanopi, dan dak talang air dilapisi dengan waterproofing.
F.
Pekerjaan Pembuatan Beton Konsol Kanopi
Beton konsol kanopi ber-fungsi sebagai topping jendela dan teras dari cahaya
matahari dan tampiasan hujan. Beton ini berada di atas jendela dan teras
dengan ketebalan
kanopi adalah m3.
sb
tiit.rl,rji:l.i
6-8
cm. Satuan dalam perhitungan pekerjaan beton konsol
-.i
ze
i.-"L*:::
eu 0Lt'0 =
(g0'0 x y'OxZ)+ (g0'O x r'O x ?'ttr) =
leqo]x reqal xBuelued * aunton
'eLU
\uetd :sttuoleq ueBunlrqrad uelep uenles 'uelleleu seued uep uelnq
ueserduue] ueLleuou lsFun;-laq tu 4ue1d :st7'ulc a ueleqole>1 ueBuep L{emeq oI
Llelepe
rn;n[ueuu Fue,i uo]eq
Iep uep
rdoue>1
losuol Funln rp )ie]oUo] 1ue1d
)tueu lstT uoloS uelenquod
Tsrt
uolag
ueelo{od 'c
zB'T9r'88tdu =
ggt'BUTfdU x eu 8gZ'O = rdouel losuol uolaq ueefia1ad e,ierq 'rpel
q9t'8rilT
qelLunr
o00'otz
000'0gz
929'ZZL
9€9'6
T
9L
069't9
o0/'9r
L'O
o90'zw
o90'avv
treu
Flo
etue1ad qed6
EI
uolaq tsag
zLU
uoleq uelelac
roc uolaS
efireH (dU}
'laoy uEnlBs
qslunr uenlss eFreH
{du}
']nIuoq geFeqes.u tr rad
rdoue>1
PFeuet usp uegeg $tusl:
losuol uolaq ueeLaled uenles eFreq srsrleuy
eu B9Z'O =
(Bo'o x g x 9z'o) + (Bo'o x g'g x 9'o) =
leqal x reqalxEuefued = aunlon
Analisis harga satuan pekerjaan beton /ist plank per
Jenis Bahan dan Tenaga
Satuan
Besi beton
m3
m2
kg
Upah pekerja
org
Beton cor
Cetakan beton
Koef,
t
m3
lt*rga Satuan
Jumlah
(Rp)
Harga (Rp)
442.O50
442.O50
A,7
76.7AO
53.690
75
9.635
722.625
L
230.O00
230.000
1-
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan beton fi'st plank= 0,370 m3 x Rp1.448.365
= Rp535.895
3 A I &**Sr*:pn
;vi:::i::1rl:11-ii
ii:i
L.448.365
EiE
tj s3:f:i*Lr*l{:F
qerou eleq Furpurp ueFueseLuad
qeraw eleg Fulpulo upEueseruod 'v
'\cog sseF
ueFueseLuad euas '(tpuec nleq) Luele nleq ueFueseutod
'uetceBuod uep uerolsolourad 'Llerau eleq Fulpulp ueFueseluod urel erelue
'ueralsald uep Llerour eleq ueBuesed LUelep InseuralBue^ ueel'roYod ruolt-tuo]l
'ulel Eue^ [erjo]eur
ueFuap ue)jBurpueqtp seltlenyraq qnel Eulputp ]enquoul
'uelnffiuney
rIrlr.xotil uep nelBueDel e{ueFreq euole)i ueqlltd tpeluau L]elou.l e]eg
']eyerad uep leyrBued leFeqes rtsed ueuues ue)inpe uep Llelau eleq ednreq
lerJaleur ue>leunFFuauu e,{ueserq qeLUnl Futpu tp ueunFuequad'epaqlaq
EueI se}leny uep uelnBFunel te{unduour }nqosra} Eulpulp leuo}eu Fugseuu
-Burse61 '(Ialdrlnuu uep unsdtB) tstued Futputp uep 'uoolac 'laqall 'oleleq
'uerau eleq eiiuerelue rp'ueFeroq ]tlelar Eulputp ueefteled Inlun leuole l
tu>1e{
tu#ffi*#ffiffiffiffiffiffituffiffi#
tuGffiffi rcffi#ffifuru ffiffiffim
Dinding bata merah berfungsi membatasi tata letak antara ruangan dalam
rumah dan bagian luar rumah. Sebagai penyikat dan perekat antarbata merah
adalah adukan semen dan pasir dengan perbandingan 1 : 5. Pasangan dinding
bata merah terletak di atas beton s/oof. Satuan dalam perhitungan pasang
dinding bata merah adalah
m2.
Sebelum volume pasangan dinding bata merah dihitung, terlebih dahulu
dihitung luas lubang jendela dan pintu.
Analisis harga satuan pasang dinding bata merah per 1 m2 sebagai berikut.
HarEa Satuan Jumlah
Koef, HafSA (RF)
:::tr.r':: ,',irr::r:, ' ,'{frp} t
Semen
bh
sak
Pasir pasang
m3
0,58
t_25.000
7.250
org
org
0,160
40.o00
6.400
o,32t
30.000
9.630
Bata merah
Tukang batu
Pekerja
70
230
16.100
0,259
39.000
10.101
Jumlah
4 O I F**du*e
:1.'l:=r-:i:t:ri:il:ri- l=i ,.::.::.1
49.487
LE
otr'?69'Otr,'9dU
g'gAV'ZZ dg
x,tu 137
Llelunr
9'g1V',ZZ
o?'o
F.ro
elJaled
000'9
o00'0t
000'0,
0sT'0
F;o
nleq Fue>inI
00/'T
000'gzT
oul
Fuesed t1se6
9'90L'Z
000'6t
9gr0'o
t690'0
IES
'Jaoy
uen}ss
ooo'zT
,
ueloe uep ueralsald ueelralad e,{erq rpe;
r{sru}nr
uenres eBreg
uauas
e8aual usF usrt*E $tuef
'lnyuaq leBeqes.ru 1 rad uerce uep ueralsalad ueefueyed uen]es eF;eq ststleuy
Z x (au
lsls Z x (zu gET
ttT
8tx9'€
au
-
ttT
eu LBZ =
-eu g'g/Z) =
Lleiau eteq Futpulo 'toA)
= aunlon
=
=
Euelued x lEEul] = lelsa;dtp ]edep Iepl] Fue{ e}eq Fu;purp senl
'zr.u Llelepe uerce
ueef;eyed uelunllqred urelep uenles
'u1e;
uep uelelseled
Fue;o Llerun; eleq Eulpulp ueBuep
FunsFuel ueseleqraq nele ialsaladtp >1nlun uelutyFunLuaul lept} Eue{ qereLu
eieq Fulpulp senl lunlqFuou snreLl nlnL,lep Llrqolro] uerelse;ed ueeIeyed
ounlo^ Fun]lqBuau unlaqas 'uaLuas leualeu tlep ]enqlol e,{ueq uetce
uep g : tr ueFurpueqred ueBuap Fuesed
lsed uep uaLuos Llelepe uetalsa;ed
uernduec urelep Inseuro] Eue,i ueqeq-ueLtreg 'etuel ueLlel leBe ecenc
uep eleq nleq Furpurp Eunpurled leFeqes lsBunleq uerce uep ueralsalod
uelceFuod uep uerolsoleuod 'g
Z6T,'T89'TTdH
,8t'6?du
x zw 9'9LZ
qerau elpq Eulpulp Fuese6 ederq rpef
C.
Pemasangan Batu Alam (Batu Candi)
Jenis batu alam sangat beragam, antara lain batu alam palimanan, marmer,
granite, dan batu candi. Batu candi merupakan bahan material yang sesuai
dengan desain dalam buku ini. Satuan dalam menghitung pekerjaan
pemasangan dinding batu candi adalah m2.
Brrtu Condi f 5/30
dicooting hitom
I
'l
lrsol
Pemasangan dinding batu candi
Volume* tinsgix lebar
= 1,3 x 3,50
= 4,55 m2
Analisis harga satuan pekerjaan pemasangan dinding batu candi per 1
m2
sebagai berikut.
Jenis Bahan dan Tenaga
Batu candi
Semen
Satuan
m2
sak
Pasir pasang
m3
Tukang batu
org
Pekerja
org
Koef.
Har{a
1
0,1575
0,030
0,375
o,!87
Jumlah
Jadi, biaya pekerjaan pemasangan dinding batu
I
44.
1
F-;i**;;;
Jumlah
Harga {Rp}
tnpl
1-20.000 120.000
39.000 6.142,50
125.000
3.750
40.000
15.000
30.000
5.610
150.502,50
candi = 4,55 m2x Rp150.502,50
=
I
Satuan
Rp684.786,37
EE
-"t----.:--.
ovg'vvtrda
o8o'8Tdu x
Llq
8
Y3o'q sse,F Fuesed
uee[olad e{etq tPef
LlelLUnr
o80'87
08,
000'0t
gtr0'0
Fro
el'ta>1ed
o09'z
o00'o?
990'O
Flo
nleq Euelnl
000'97
000'qT
0'tr
zw
Icolq ssele
{dU)
EBreH
qerunr
{du}
u*nl*s eBreg
']nInrJoq ;eBeqes.uu
T.
'looX
u*nles
ereuol uep
UEUgE
tlusf
rcd \cotq sselF Bueseued ueefuayed uenles eFreq stslleuy
qq8=
u
'(qenq) Llq Llelepe
\cop
l=
ounlo
sseE ueFueseLued
ueefualed ueBunltqrad uelep uenles'Lleunl Butputp uetFeq rolJolsYa
rseueA !eEeqes eunBraq eBnl4co1q sse/e 'dntnue] ueFuent ulelep oY lJelleleu
e,{eqec lnlueLued leBeqes lsFunyeq uep ecel lelro}eul lrep }enqJa} Ycolq sse/e
{col8 ssele ueFueseuod ueelolod '0
#*reffire
ffimkmw*$mmre
ffimffiffiffiffiffiffiffiffi ffirueffiffiffi
ffiffiffiffiffi
A.
Jenis-jenis Kusen dan Pintu
Material kusen untuk pembangunan rumah tinggal sampai saat ini masih
banyak yang berasal dari kayu, yakni dari kayu kelas 1-3. Daun pintu dan
jendela pun masih berasal dari kayu. Pekerjaan pemasangan kusen dan daun
pintu tidak dapat dipisahkan karena keduanya mempunyai peranan dan fungsi
yang saling berkaitan.
Kcco Ftlos S mrr
D{un
JendekJ
Kusen i"ndEl{
K0r6 pclQs 6 mrn
@.#
..1-L
ru
'€
\5
Detil Kusen Tipe J1. Kusen jendela
tipe
Jl
terletak di depan, berfungsi
sebagai sirkulasi udara pada kamar
tidur depan. Tinggi kusen ini 122 cm
dan lebarnya L82 cm. Kusen ini
menggunakan balok kayu kamper
berukuran 6 x
t2
cm. Sementara itu,
daun jendela 3 x 10 cm dan kaca yang
digunakan berupa kaca polos 6 mm.
Denah Kusen
L-
44
['"*6v1ffa;sp
9D
,
r!
{Jl:5:$}#tl{l
-
--
firorJ- nlarT- gsudortr
uedJsr:01 ulp
uuequlsndra.[
mptg
E\
- \
E',
-i
++-------------l' F
r]!
XITI[T
'elapuo[ dn]nued repeqas Luul 9 sogod ecel
ffi=-=N
ll:
wc ZT x 9 ladue>1 n,{ey yoleq ednraq ueleunBrp
Bue{ ueqeg 'LUc Zg reqol uep uc ZB e,{urFFurl
']nqaslal ueFuen; Inlun eJepn rselnllrs leBeqes
lsBunJ:eq uep Bueye;aq Fulted rnpr]
tf
Ielaua]
eziueq
Jerlel
lrnj
I+
rp
(_-
?
tr-.----,il
l',1]1t',ill
od!1 uasny 'epaqloq Bue,{ e,iuuern>1n
'g; edrl uasny ueBuap eues eIu4nluaq
tr ad!] uasny 'rr edll uesny ltlao
L lu--r_l
L-+-F--r---l
,-'+
1il'\
LruJ
sll.,acj
g
til
I
I I
r-,irr'.
II
L/l;plr;t1 LJnn0
-f
olapuall uasn}1
m
S!
l=llilll
q i.c..i1 Flc,H
ll
r tiPLl +f un( C
---l
L ldplr;,, ur!rr\.l
'LULU
uep
uc
I
I
i
ZT. x
g reduuel
nIe>1 1o1eq ueleunFEuauu
0/
reqal uep
uc 771eAutffiull 'Fuelelaq
euas 'urc
l*
l*
l
Jnpr] Jerue)i uep rndep Fuent rp
t[
ueleunlrp
adll 'rndep ;eere eped elepn tselnllrs leFeqas
lsBunpaq uep Jndep Fuenr Fue>1elaq tp
tf adli elapual'uosny 'tf adll
I
g solod
ece>1
f6-1-
ueFuep wc ZT x
I
i=
t-
reurs Inlueuad reFeqes ;sEunpeq (laqop niurd)
url Fuldues !p lelapa]
Z[ od!] elepuet uosny 'Zf edll uesny ll]06
ueue>1 uep
I
.L
L
I!"
l-UU
ai
!al0d
o:,b).t
fi1+pu9.t ussl
lelolrel
uasny ltla6
I
I
9 reduel n{e1 yoleq ue>leunFBuaur rur uasny
'ruc Og reqal uep wc ZgT rur uosnl lFBu!I
'nue1 ueFuenr tBuereuau ynlun ueLleleur
eurpln nlurd
l-
I
'elapua[ dnlnuad leFeqos u-rru g so;od ece4
I
"'rm
rr.lru
I
M=r
e\
-r9\
ll
u
m
l'.i
l-rsil
!r
n1.]i-l
re r i iq i-r
a7
;
l
-I
Detil Kusen Tipe K1. Kusen tipe K1 terletak di atas
jendela dan pintu. Tipe K1 ini berukuran kecil dengan
tinggi 37 cm dan lebar 27 cm. Bahannya balok kayu
I
i
u,
I
nrl
I
kamper 6 x
t2
cm. Kusen tipe K1 ini tidak
menggunakan penutup, tetapi hanya menggunakan
t
.r1
silangan berupa papan kayu kamper dengan ketebalan
2 x tO cm. Kusen ini berfungsi sebagai sirkulasi udara
I
s.l. ,s
.1.
*
yang utama di semua ruangan.
.l
t'oun
]
I[:I]
I
ltriil
liii=l
lllll
tersebut. Kusen pintu tipe P1 menggunakan balok kayu
!32
llill
cm. Daun pintu yang digunakan untuk kusen pintu tipe
ini adalah pintu panel dobel dengan ketebalan 3 cm.
l{rrlen
ll
Pini.U
[]uun Pintr
_..+el
lr-t----ri
depan ruang tamu dan sebagai pintu utama di rumah
kamper 6 x 72 cm dengan tinggi 216 cm dan lebar
P
".1,.n]
Detil Kusen Pintu P1. Kusen pintu tipe P1 terletak di
$
ry-=Y?
+,, 6
l3U
L,
sinql€
\g
Detil Kusen Pintu P2. Kusen pintu tipe
P2 digunakan di kamar tidur depan, kamar
tidur belakang, dan dapur. Tingginya 216
cm dan lebar 92 cm dengan bahan balok
kayu kamper
ti
rc
*+--_+
\1
6x72 cm.
Daun pintu yang
digunakan adalah pintu panel sing/e dengan
',"
ketebalan 3 cm.
P;nt
L.iPn tri r, l.,,r.l-
f
f
tul
-l
LD
tt ,r...:t:.t
..li:ll1 ;r ;i.
1;
i
liijr; !: lf[*pl6H{.:*
'uasnl ueleleuod ueqnlnlasol Fuel'ued qeluunl Funltqtp snleq
nlnL,lep L{rqapa}'n1utd uep uesn>1 uee[e>1ad aunlon ueFun]rqled
uelqepnuau
Llelepe nlurd uep uosnl ueFueseuued ueBunltqtad uue;ep
uenles 'e,{uueEueseuuad e,{erq uep n{ey ueteyeuad qelunt Funltqtp tedep
Iniun'eu
elapuaf uosnx undneuu nlutd uasnl
lteq 'uosnl ltlap requeB uelreseprag
71/grcdwey n^ey ussny ueFueseuod 'e
'
elepual u ede>lBualrad
u
eEueseued
u
ep'
n1u td u ed
elBualred ueBueseuuad' utu
g solod ecey ueEueseued 'e;apua[ uep leued nlutd unep ueFuesewad'11/9
raduey n,{ey uesn>1 ueFueseued e,{uele}ue tp'n1utd uep uasnY ueFueseuued
ueefuayed ulelep XnseuutalEue,i ueefuayed uoll-tuo]l
epw
aw
eFue p uaAo epu u eu es lad
F u rqsrug u
qeunr ueunBueqtued
uey
uueqep ue>leunFtp Fue,i
'ultuq
n,{e>1 st
eococ eu;enr sso/F
uaI u ey eu nBFueu
1
u
I
nlutd unep uep uasnx enuas
nluld uep uesny ueFueseuod 'g
,1.*______
"L
6t
ffi
76
tu
ill_T
llt,ll
r-*_
I
I
l*
11Eu1s ntru.14
td
11
*-T--r
t_I
fo'
eAueq'74 adrl ueEuep euues e,{u1n}uaq td
adll 'Fueyelog Fulled rnptl reuel tp yelolra]
llt;ll
II t ,II
ILL-Il
I
'
laued nlurd qelepe ue>ieunFlp Fue,{ n}urd
unec 'uc T8 reqol uep ulc Atr7 e,{utBBul1
II:.ill
ll"ll
Ii:'-ll
il , ,
llltrll
I
ueleqelay ueEuep a/Fuls
l1,r.ll
tltl
ll''ll
t-
t
'wc ZT x g redue>1 n{ey >1o;eq ue>leunBEueu
td odl] uosny 'epaqJaq Bue,{ e,{uuernyn
tlil
I
'urc
J
unrg er
)l
Itr'i lq
I--
l
I
tsrtl..,r
rrlLrld u3$rr7
I
I
od!] nlurd uesny
'td
nluld uosny lrleo
Jumtah panjang = tipe J1 + tipe J2 + tipe J3 + tipe J4 + tipe P1 + tipe P2
+ tipe P3 + tipe K1
((1,82x2) + {L,22x 4)) + ((0,5 x 2)x2 + (!,82x2)x2} +
((0,7 x 2) x 2 + (!,22 x 2) x 2\+ ((0, 62 x 2) + (0,87 x 2)) +
{{!,32x
1) + (2,16x2)) + (O,92 x 1)
x3 + (2,16x2)x3) +
(0,81 x 1) + (2,16 x 2)) + ((0,37 x 2) x t2 + (O,27 x 2) x L2)
(8,52 + 4,88) + (2 + 7,28) + {2,8 +7,6) + (1,24 + 1,741
+ (1-,32 + 4,32) + (2,76 + 12,96) + (0,81 + 4,32) + (8,88
+ 6,48)
77,91-m'
Volume = (tinggi x lebar xlpanjang
=
)
(A,tZx0,06 x 77,91m')
0,561m3
Anatisis harga satuan pekerjaan pemasangan kusen kayu kamper samarinda
per 1 m3sebagai berikut.
Jenis Bahan den Tenag,a
6/t2
Satuan
Koef.
Harga
Satuan
tRp)
:Jumlah
Harga {Rp}
m3
1,,102
6.000.000
6.612.000
Paku
kg
2,5
B.OO0
20.o00
Lem
kg
!
37.500
37.500
Tukang kayu
org
15,5
50.000
775.000
Pekerja
org
4
30.000
120.OOO
Kayu kamper
Jumlah
Jadi, biaya pemasangan kusen kayu kamper samarinda
b.
7.564.500
= 0,561 m3 x Rp 7.564.500
= RP4.243.684,50
Pemasangan Daun Pintu Panel danJendela
Daun pintu yang digunakan adalah daun pintu panel dengan material papan
kayu kamper samarinda dengan ketebalan 3,5 cm dan lebar 20 cm. Sebelum
daun pintu dan jendela dipasang, di kusen tempat pemasangannya harus
i4El
J F:;rnri+r*n i .'i
Eiltsi
f.iilil? l: ! I *1 j'B
r'
gz0't0l-'zdu
0ot'8t9du
zu
aTE
etapuaf unep uep n]uld unep ueefialod elerq rper
tT
Llelunr
00e'8r9
000'6r
000'o0z
00qzt
t'l
v
I
T'0
000'ot
000'09
0092t
o0o'8
000'09z'/
oo8
000'r9z
tdu)
x
BEreH
q'ruJnf
9t0'0
(dU)
uenres eErep
Fto
el'reye4
Flo
ndel Euexnl
B>1
LUOI
al
nred
raduey
ELU
'JsoY u*nl*s
n{e>1 uede6
BBeugI uep ugrleg slusf
']nIuaq
geBeqas.u 1 red elepuel unep uep nlurd unep ueefue1ed uenles eBteq ststleuy
ew
zur
llo'9
OTt'lT
+ zw
E9z'6
glapuol unep senl + nlutd unep sBnl
auJnlon
zw LIO'9
Ur'o x eg'o)
+
Zx (ZT'7 x g'0) + Zx
(ZL'T, x
f'O) + (ZT'T. x ZL'T)
y1'+ tf + zr + Tl
elapuel'unep senl
zu t9Z'6
{Ttr'z x
rl'o)
+
€,
x (TT,'zx z8'o) + (1T'z x
zz''t)
td+Zd+Td
nlurd unep senl
'ueeDeled stuaf derles uesenl BunltqBueu
snrpl1 nlnL.lep L{rqolro} 'elepuef unep uep nlutd unep ueefue>1ad ounlon
Funlr..lFueuu LUnloqoS 'ztu Llelepe leued nlutd unep ueefuayed ueFunllqred
uelep uenles 'uasnl eped ue]ueuoys ueBuep Llequleltp snreq elepuel
unep uep nlurd unep ueJnyn 'rpe[ 'Luc tr uelepas ueFuauo>ts ue]i]enqtp
Pekerjaan kusen daun pintu PVC untuk KM/wc dihitung tersendiri dengan
satuan ls (/ump sum).
Jadl, biaya pemasangan daun pintu PVC = harga PVC + upah
=
=
c.
(1 unit x Rp1_60.000) + (1
x
Rp15.000)
Rp175.OO0
Pemasangan Kaca