I. PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang
Permasalahan umum yang dihadapi oleh para peternak sapi di Indonesia adalah faktor suhu lingkungan dan kelembaban udara yang cukup tinggi. Kondisi ini
berdampak langsung pada sistem metabolisme dan termoregulasi ternak. Lingkungan yang relatif panas menyebabkan sebagian ternak akan enggan
makan, sehingga secara kuantitas asupan zat makanan nutrient yang masuk dalam tubuh juga kurang. Terlebih, asupan nutrient ini berperan penting untuk mencukupi
kebutuhan pokok maintenance, perkembangan tubuh dan untuk kebutuhan bereproduksi. Implikasi dari kondisi asupan gizi ternak yang kurang, tak jarang
dijumpai ternak dengan pertambahan berat hidup average daily gainADG yang masih sangat jauh dari hasil yang diharapkan baik di tingkat peternakan rakyat
maupun industri. Dua masalah utama yang menyebabkan pakan ternak khususnya pakan ternak
ruminansia khususnya sapi yang diberikan tidak memenuhi kecukupan jumlah dan asupan nutrient, yaitu 1 bahan pakan pada umumnya berasal dari limbah pertanian
yang rendah kadar protein kasarnya dan tinggi serat kasarnya. Tingginya kadar serat ini yang umumnya didominasi komponen lignoselulosa karbohidrat komplek yang
sulit dicerna. 2 ketersedian pakan yang tidak kontinyu. Hal ini dikarenakan langkanya bahan pakan terutama di musim kemarau.
Untuk mengatasi masalah tersebut berbagai terobosan telah dilakukan diantaranya dengan membuat menjadi hijauan kering hay, penambahan urea
amoniasi dan awetan hijauan silase. Namun, pengolahan bahan pakan dengan pengeringan sangat tergantung dengan musim atau panas matahari, sedangkan
pengolahan dengan amoniasi penambahan urea acapkali terjadi kasus toksikasi karena tingginya amonia. Teknologi yang sekarang berkembang adalah pembuatan
pakan tidak hanya sekedar awet silase tapi juga sesuai dengan kebutuhan gizi ternak.
Wafer merupakan salah satu bentuk pakan olahan yang dibentuk sedemikian rupa dari bahan konsentrat dan atau hijauan dengan tujuan untuk mengurangi sifat
keambaan pakan. Stevent 1981, Coleman dan Lawrence 2000 menjelaskan
1.1 L
Pe fakt
t tor
berd d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d am
am am
am am
am am
am am
am am
am am
am am
m am
am m
am am
am a
am am
am am
am am
m m
am am
am am
am m
am m
am m
am am
m m
am am
m m
am m
am m
m am
am am
am m
am a
am m
am m
m a
m am
a m
m m
a m
m am
a m
m am
am m
m m
am am
m m
am a
m am
a a
m m
a a
am m
m m
a a
m m
a a
a a
m m
a a
a a
m m
m m
a a
a m
p p
p L
L L
L L
L L
L Li
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L mak
ka ka
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
n n,
n, n,
n n
n n
n n
n n
n n,
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n,
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
tubu u
u h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h j
j j
ju j
j keb
u u
u u
tu tu
tu tu
tu t
t tu
tu u
u tu
tu tu
tu tu
tu u
tu tu
tu t
tu tu
tu tu
tu tu
t tu
u t
t t
tu u
tu t
t t
tu tu
tu tu
tu tu
u tu
t tu
u u
tu t
u tu
tu tu
t u
t tu
tu t
tu u
u u
u u
u u
t tu
tu t
t t
tu u
u u
u u
u u
u u
u t
u u
tu u
u u
u u
u t
u u
tu t
tu tu
u t
t u
t t
u u
u t
t t
u u
u u
u t
t tu
u u
u tu
u u
u t
u u
u t
t u
t t
t t
u u
tu h
h h
h h
h h
h bere
e epr
pr pr
pr pr
pr pr
pr p
pr pr
r pr
pr r
pr pr
r r
pr p
r r
pr p
r r
r r
r r
r r
r r
p pr
r r
r r
pr r
p r
r r
p pr
r pr
r pr
r pr
pr r
pr r
r pr
p r
r r
r p
r r
r p
r r
r p
r r
r p
p r
r r
p p
pr r
r r
r r
r p
r r
r r
r r
p r
r r
r r
r r
p p
r r
r pr
r r
r r
p p
r r
r r
p p
pr r
r r
r p
r r
r p
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o diju
u ump
mp mp
mp m
m m
mp mp
mp mp
mp mp
mp mp
m mp
m p
mp mp
mp mp
mp mp
mp p
p mp
m mp
mp mp
p p
p mp
mp mp
m m
mp m
m mp
p p
mp mp
m m
mp mp
m m
m mp
p p
p mp
m m
mp m
m mp
p p
m mp
m mp
mp p
m mp
m m
m mp
mp mp
mp m
m m
mp p
m m
mp m
m p
p mp
mp m
m m
mp p
mp p
p mp
m m
m p
p mp
p m
m p
m mp
mp mp
m mp
mp p
m m
mp m
mp mp
p p
m m
m m
m p
p p
m m
m m
m m
m mp
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p a
mas si
si h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
s mau
up up
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p un
u u
u u
u u
un u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u D
D D
D D
Du D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D rum
mi mi
na na
na na
na na
na na
na a
n na
n n
na a
na na
na na
na na
na na
na na
a na
na n
na na
na a
a na
a na
na n
a na
na na
n na
n na
n na
na a
n na
na na
n na
a a
a n
n a
a a
na n
n a
na a
a n
n a
a n
n n
a a
a n
n a
a n
n a
a a
n n
n a
a a
a n
n n
n n
a a
a a
n n
a a
a a
n n
n n
a a
n n
n a
a n
n n
a a
n asup
p p
an an
an an
an an
a an
an an
n n
an an
a an
a a
an n
n an
n an
a a
a a
an an
an an
n n
n n
an an
a a
an an
an an
an n
n n
a a
an an
a an
n a
an a
an n
n a
a an
a a
an n
an n
an a
a a
an an
n n
n n
an an
an a
n an
n n
n a
a a
n n
an an
a an
n an
a a
n n
n n
n n
n n
an a
a a
n n
n an
an n
a a
an n
an n
a a
a an
n n
a a
a an
a a
a n
n n
a a
n n
a a
a an
n n
n a
a a
yan n
g re ini
y yang
suli i
t di lang
g gkan
Un dian
n ntara
am mo
mo o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o ni
ni ni
i ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni ni
i ni
ni i
ni ni
i ni
i ni
i i
ni n
i i
ni ni
n ni
ni ni
i n
ni n
i ni
ni n
n ni
ni n
n n
ni ni
n i
n ni
ni n
n ni
i ni
i n
n ni
i n
n ni
i n
n ni
n n
ni n
n n
n n
i n
n n
n i
a a
a a
a pen
ng ng
ng ng
n g
ng ng
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
n g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
n g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g er
er er
er er
er er
er er
er e
er e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e er
e er
er er
e e
e er
er e
r e
e er
er er
er er
er r
er r
r r
e e
r e
r r
e er
e r
r e
e e
e er
e e
e r
r er
e e
e e
e e
er er
er r
e r
r r
er r
r r
r r
e e
r r
r r
i i
pen ng
ng g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g ol
ol ol
ol ol
ol ol
l ol
ol l
ol ol
ol ol
ol o
l ol
ol ol
l ol
ol l
o o
ol l
o ol
ol ol
ol ol
o o
ol o
ol o
l l
o o
ol l
ol o
ol l
l l
l l
ol ol
ol ol
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o l
l ol
ol o
ol l
o o
l l
ol o
o o
o l
l o
ol o
o l
l o
o l
a kare
e e
e e
e e
e e
e na
na na
n na
na na
na na
a na
na na
na na
na na
na na
na a
a a
na na
na n
n na
a na
a na
na na
na na
na na
na na
na a
na n
a na
na a
a na
na n
a a
na na
n na
a a
na na
n a
a n
n a
a na
na na
n n
n n
n n
n a
n n
a a
na n
n n
n n
n na
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
pak ka
ka a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n t
t t
tern n
n ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
a k
k ak
k ak
a k
ak ak
ak ak
a ak
ak a
ak ak
ak ak
a ak
ak a
ak a
a ak
ak ak
a a
ak ak
k ak
k k
a a
a a
ak a
a a
ak a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a ak
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a ak
k k
k k
k k
a a
a a
a a
a a
. .
. .
. .
. W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W rupa
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
a a
a keam
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m b
b b
b ba
ba ba
b b
b b
b ba
ba b
b b
b b
ba ba
ba b
keuntungan pakan olahan adalah : 1 meningkatkan densitas pakan sehingga mengurangi keambaan, mengurangi tempat penyimpanan, menekan biaya
transportasi, memudahkan penanganan dan penyajian pakan; 2 densitas yang tinggi akan meningkatkan konsumsi pakan dan mengurangi pakan yang tercecer; 3
mencegah “de-mixing” yaitu peruraian kembali komponen penyusun pakan sehingga konsumsi pakan sesuai dengan kebutuhan standar.
Coleman and Lawrence 2000 menambahkan bahwa kelemahan dari pakan olahan dalam hal ini wafer antara lain adalah : 1 pemberian kepada ternak harus
disesuaikan dengan kebutuhan agar ternak tidak mengalami kelebihan berat badan maupun gangguan pencernaan; 2 gudang penyimpanan wafer memerlukan area dan
penanganan khusus untuk menghindari kelembaban udara; 3 pengolahan bahan pakan menjadi wafer membutuhkan biaya tambahan yang akan mempengaruhi biaya
produksi. Berdasarkan penjelasan mengenai nilai positif dan negatif dari produk wafer,
ketersediaannya dalam pakan ternak sapi perlu untuk ditindaklanjuti dengan mulai diperkenalkan ke pasar terutama para peternak sapi karena tidak hanya mampu
megurangi keresahan peternak akan ketersediaan pakan hijauan juga meningkatkan kualitas sapi dengan asupan pakan gizi yang disesuaikan dengan kebutuhan.
Pada tahapan pengenalan produk baru ke pasar seperti Wafer, ada suatu tahapan yang disebut sebagai Pengembangan dan Pengujian Konsep. Tahapan ini diperlukan
untuk mengurangi kegagalan pada saat sebuah produk akan dipasarkan. Pengujian konsep produk wafer dilakukan di wilayah metropolitan Jakarta Jabodetabek yang
merupakan metropolitan terbesar di Indonesia atau urutan keenam dunia dengan jumlah sapi perah dan sapi potong kurang dari 5000 ekor yang mengkonsumsi limbah
pasar sebagai pakan tambahan selain pakan hijuan yang didapat dai wilayah sekitar. Namun, perubahan penggunaan lahan yang terjadi di wilayah Jabodetabek
semakin mempersulit untuk pengadaan pakan hijauan bagi para peternak sapi. Sebagaimana pernyataan Direktur Penataan Ruang Nasional Depkrimpraswil,
Ruchiyat Djaka Permana, bahwa penerapan green belt di perkotaan memang sulit dilakukan. Sehingga untuk membangun kawasan hijau pemerintah daerah harus
mulai dengan menerapkan kebijakan yang tegas Kompas, 11 Agustus 2004. Berdasarkan pemaparan diatas, perlu sekiranya para peternak sapi yang ada di
Jabodetabek diperkenalkan dengan salah satu teknologi pakan yang berupa “Wafer keu
u untun
men n
ngur tran
n nspor
akan n
n m men
n nceg
kon n
nsum Co
Co C
C C
C Co
Co C
C C
C C
C C
C C
o C
C C
C C
C C
Co C
C Co
C C
C Co
C C
C C
C Co
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C C
C olah
h h
an an
an an
an an
an an
an an
n n
n n
n an
an n
an an
an an
n n
n n
an n
n an
a an
an a
an n
n n
n n
n n
a an
an an
n an
n n
n n
an a
a an
an n
n n
an an
an an
an an
an n
n an
n an
an an
n n
n n
n n
an n
n a
a a
an n
n n
n n
an n
n n
n n
a a
an n
n n
a n
n n
n n
an n
n n
a an
n n
n n
a a
a an
n a
a an
an n
n n
n n
an a
n n
n n
n n
n n
an an
n n
n dise
e esu
su su
su u
u su
u su
u su
su u
su su
u u
su u
u u
su u
u su
su su
u su
su s
su su
u u
s su
u u
u u
s u
s su
s su
u u
u u
su u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
a ai
a a
a a
a a
a a
a aa
a a
a a
a mau
up up
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
un u
u un
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
pen na
na ng
ng ng
ng n
ng ng
ng ng
ng ng
ng n
n n
ng ng
g g
ng n
n ng
ng ng
ng n
g g
ng ng
n n
n n
ng n
g g
ng n
n n
n n
n n
n ng
g g
g n
n n
n ng
n n
g ng
n n
n ng
n n
g ng
n n
g g
g ng
n n
g n
n n
n g
g ng
n n
ng g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g a
pak ka
kan n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
m m
m prod
d d
uk uk
uk uk
u k
uk uk
uk uk
k k
k uk
uk uk
uk uk
uk uk
uk uk
k uk
uk uk
uk uk
u uk
k uk
uk k
k k
k uk
uk uk
k k
uk u
uk uk
uk uk
k k
uk uk
u k
uk uk
uk uk
uk uk
u uk
k uk
u uk
u uk
u k
k uk
uk u
u u
uk k
uk uk
k uk
u u
u k
k uk
k u
u k
u uk
uk uk
u uk
uk k
u uk
uk u
uk uk
k uk
u u
u u
u k
k k
uk u
uk u
u u
u uk
u u
k k
k k
u uk
k u
u uk
u k
u u
u u
k k
k u
u u
k k
u u
u u
u k
k k
k u
k k
u u
uk k
k k
s B
B B
B B
B B
Be B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B kete
e e
rs rs
rs rs
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s e
e e
e e
e ed
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
dipe e
erk rk
rk rk
rk rk
rk k
k k
k k
k k
k k
k rk
k rk
k k
k k
k k
k rk
rk k
k k
k k
k rk
k k
k k
k k
rk k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k rk
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k rk
k k
k k
k k
k k
rk k
k k
k k
rk k
k k
k k
rk k
k k
k k
k k
k k
rk k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
meg gu
gu u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u r
ra ra
ra ra
r r
ra r
ra r
ra ra
ra ra
r ra
r r
ra r
r ra
r r
r r
r r
ra r
r r
a ra
r ra
r r
r a
r r
r r
r r
r r
r r
r r
ra r
r a
r r
r r
r a
r r
r r
r r
a a
r r
r r
a a
r r
r r
a r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
kua a
al it
it it
it it
t t
t t
t t
t t
t t
tt t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t a
as a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a Pa
yan n
g di untu
u uk m
kon n
nsep mer
r rupa
jum m
mlah pasa
a a
a a
a a
a a
a a
a a
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
se se
se se
se se
se s
s se
se se
se s
se se
s s
s e
se s
s s
s se
se s
s s
e se
s s
s e
e e
s s
s s
e e
s s
s se
s s
e s
s s
s s
s s
e s
s s
s s
s s
e s
s s
s e
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
sem ma
ma ma
a a
a a
a a
a a
a a
a a
ma a
a a
a a
a a
k k
k k
k k
k k
ki ki
ki ki
k k
k k
k k
k k
k k
ki ki
k ki
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
ki k
k k
k k
k k
k ki
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
ki k
k ki
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k n
Seb ba
ba ba
ba ba
a a
ba a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a b
a a
a a
a a
a a
ba a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
ba a
a a
a a
a b
b a
a a
a b
a a
a a
a ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga g
ga ga
ga ga
ga ga
ga g
g ga
ga g
ga g
g g
ga g
g g
ga ga
ga g
g g
g ga
g ga
ga g
g ga
g g
ga g
ga g
g g
ga g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g ga
ga g
g ga
ga g
g g
g g
g ga
a g
g g
ga g
g g
g g
g g
g g
a g
g g
g g
g g
a a
g g
g a
g i
i i
Ruc ch
ch h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
iy iy
iy iy
iy y
iy iy
iy iy
iy iy
iy y
iy y
iy iy
iy y
y y
iy iy
iy iy
iy iy
iy y
iy iy
iy iy
y iy
iy iy
y iy
y y
iy y
y y
y y
y y
iy iy
iy y
y y
y iy
iy y
y iy
iy y
y y
y y
y y
iy i
iy y
iy y
iy i
i i
i i
i iy
i i
i y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
a a
a a
dila a
a ku
ku ku
k k
ku k
ku ku
ku ku
k k
ku k
k ku
k k
ku ku
k k
k k
k k
ku k
k k
k k
k k
k k
k ku
k k
ku k
ku ku
k k
k k
k k
k k
k k
k ku
ku k
k k
k k
k k
k k
k k
k ku
ku u
u u
u k
k k
k k
k k
ku k
ku k
k k
k u
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k mul
la la
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d B
B B
Be Be
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
Jabo o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o de
de de
d de
de de
de d
d d
d d
d d
d d
d d
de d
d de
d de
d d
de de
de de
d de
de de
de d
d d
d d
de de
de d
d d
d d
de d
de de
d d
d d
de de
d de
d de
e e
d d
e d
d de
d d
d d
d de
d d
d d
d d
e t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t
Ransum Komplit” sebagai salah satu solusi dalam penyediaan pakan hijauan yang semakin sulit didapat. Berdasarkan pernyataan sebelumnya, penulis memilih judul
dalam penelitian ini adalah ”Strategi Pemasaran Wafer Ransum Komplit untuk Ternak Sapi”
1.2 Rumusan Masalah