44
BAB VII TEMBANG PANGKUR
Tembang pangkur banyak digunakan untuk medhar piwulang atau mengajarkan nasehat buat anak cucu. Dari akronim atau jarwa dhosok tembang
pangkur diberi makna apa-apa kang mungkur yang berarti segala kehidupan duniawi sudah ditinggalkan. Contoh tembang pangkur beserta guru lagu dan guru
wilangannya: Rawana girang sesumbar,
8 a Heh Subali iku sidamu mati,
11 i Munyuk-bejunjak-bejunjuk,
8 u Monyet liwat ngalunjat,
7 a Tuwa buru baribin suka babruwun,
12 u Alasan datanpa dangka,
8 a Kethek nistha dama nistip.
8 i
Pangkur Mardi Siwi
Mingkar mingkuring angkara, Akarana karenan Mardi siwi,
Sinawung resmining kidung. Sinuba sinukarta,
Mrih ketarta pakartining ngelmu luhung Kang tumrap ing tanah Jawa,
Agama ageming aji. Jinejer neng Wedhatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi Mangka nadyan tuwa pikun.
Yen tan mikani rasa, Yekti sepi asepa lir sepah samun,
Samangsane pasamuan gonyak ganyuk nglilingsemi. Nggugu karsane priyangga,
Nora ngganggo peparah lamun angling, Lumuh ingaran balilu,
Uger guru aleman, Nanging janma ingkang wus
45 Waspadeng semu
Sinamun ing samudana, Sesadon ingadu manis.
Si pengung nora nglegawa, Sangsayarda denira cacariwis,
Ngandhar-andhar angendhukur, Kandhane nora kaprah,
Saya elok alangka longkanganipun, Si wasis waskitha ngalah,
Ngalingi marang si pingging.
Serat Wedhatama
Pangkur Dhudha Kasmaran
5 5 5 5 5 . 5 6 . 1 . 6 5 . 0
Ku – la ma- tur ing tu wan,
. . . . . . . .
1 1 1 . 2 3 1 . 5 5 5 . 6 1 . 2 . 56 . 56 2 . 1 . 0
Ing sa-mang- ke u- lun dar- be ka- li- lip,
. 5 6 . 1 . 1 1 1 1 . 2 3 1 . 0
Wre Su- ba- li su- di bya- nung
. . . . . . . .
3 . 2 3 . 1 1 1 . 2 1 6 . 5 . 0
Su- di- ra jayeng yu- da,
. . . . . . . . . . . . . . .
1 1 1 . 2 3 1 . 1 1 1 1 1 1 . 1 . 21 6 . 5 . 0
Na- nging sa- nget si- ka- ra- dha- teng wak u- lun,
. . 3 5 5 . 5 . 6 1 . 2 . 5 . 6 . 5 3 2 . 1 . 0
Ngrebut gar- wa tan- pa sa - bab,
3 5 5 5 5 5 . 5 6 5 . 3 . 2 1 . 0 Langkung dennya har-da dreng- ki.
46
Pangkur Gua Kiskendha .
. . . . . . 2 2 2 2 . 1 1 . 6 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0
Su- gri- wa a- pa kar- san- ta,
. 6 6 6 6 6 6 6 . 6 1 5 . 3 . 21 6 . 5 . 0
Te- ka si- ra ngampir- ke la- ku ma- mi,
. . . . . . . . . .
2 2 2 2 2 2 . 2 . 3 2 . 1 . 0
De- wa- ji a- nyu- wun ben- du,
. . . . . . .
2 2 2 . 1 6 1 2 . 6 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0
Sa- king ja- hat ka- wu- la,
. . . . . . . . . .
2 2 2 2 . 1 1 . 1 1 . 6 2 . 1 . 65 2 . 3 . 21 . 0
Ka- mi- pu- run ngampir- ken tin- dak pu- ku- lun,
. . . . . .
1 1 1 1 . 6 2 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0
Gusti mu- gi ju- me- neng- a,
5 5 5 5 . 3 2 5 . 3 . 2 1 . 6 . 5 . 0
Na- ra- na- ta won- ten ngri- ki
Pangkur Munggwing Wana .
. . 1 2 . 6 1 . 5 2 . 2 3 . 2 1 . 6 . 0
Ji- rak pin da munggwing wa- na
6 6 6 6 6 6 6 1 5 . 3 . 2 1 . 6 . 5 . 6 . 0
Sa- yeng ka- ga- we rek- ta kang mu- ro- ni
. . . .
1 2 . 6 1 . 6 6 5 . 5 6 . 5 6 . 1 . 0
Si- nam- bi ka- la- ne nga- nggur
47
. . . 6 1 2 . 6 5 6 . 1 . 6 5 . 2 3 . 2 1 . 6 . 0
Wastra tu- mrap mus- ta- ka
. . .
1 2 . 6 . 1 . 6 5 . 2 . 3 . 2 1 . 0
Pa- ngi- ket- e
2 3 5 5 3 5 . 2 3 . 2 1 . 0
Wangsalan kang se- kar pang-kur
. . .
1 2 6 1 . 5 2 . 2 3 . 2 1 . 6 . 0
Ba- on sa- bin ing na- wa- la
5 5 5 5 3 5 . 3 . 2 1 . 6 . 1 . 6 . 5 . 0
Ki- nar- ya la- ngen pri- ba- di
Pangkur Kala Singgah
48
Pangkur Surangga Greget
Pangkur Resi Tama
49
Pangkur Paman Prabu
Pangkur Jejamang
50
Pangkur Pawestri Asta resik sinarbetan, Nyi Artati tetanya mring kang siwi, “Rara apa wus sumurup,
arane driji lima, myang karepe ing sawiji-wijinipun?” “Ibu aku durung wrin.” Sang dyah gya rinangkul aglis.
Ingarasan wantya-wantya, astanira kang kanan den cepengi. “Lah engeta sira masku, mulane ginawanan, driji lima puniku ta aranipun, ing sawiji-wijinira, jejempol
ingkang rumiyin. Panuduh kaping kalihnya, kaping tiga Panunggul ranireki, manis ingkang kaping
catur, jejenthik kaping gangsal. Kawruhana mungguh semuning Hyang Agung, wong wadon wus ginawanan, dalil panganggone estri.
Iku wajib kinawruhan, karepe sawiji-waji driji. Mula binektan sireku, jejempol maring ing Hyang, den kajempol ing tyas kinarseng kakung. Tegese pol den
agampang, sabarang karsaning laki. Mula ginawanan sira, ing panuduh aja kumawani, anikel tuduhing kakung, sapakon
lakonana. Pramilane ginawanan kang panunggul, kakungmu unggul-unggulna. Miwah kalamun peparing.
Nadyan thithik nora mantra, unggulena gunakayaning laki. Mulane sira puniku, jari manis ginawan, den amanis ulat atanapi tembung. Yen ana karsaning priya, dhoso
besengut ywa nganti. Ing netya dipun sumringah, nadyan lagi rengu jro tyasireki, yen ana ngarsaning
kakung, buwangen ywa katara. Marmanira ginawan jejenthik iku, dipun athak athik- thikan, yen ana karsaning laki.
Karepe athak-athikan, den tarampil marang sabarang karti. Kalamun ngladosi kakung, den ririh lan den kebat. Aywa kebat dreg-dregan grobyagan itu, kebat seru
tur anistha, pan rada ngoso ing batin. Lamun ko-engeti Rara, ingsun tanggung wus masthi sira manggih, mulya donya
akiripun, lan aja manah nyimpang, kang tumemen den bendunga patang puluh, aja gumingsir tyasira, den trus lair tekeng batin.”
Rancangkapti duk miyarsa, sampun tampi cinancang pulung ati, matur maring renanipun, “Dhuh ibu pangestunta, muga-muga pinarengna ing Hyang Agung, bisa
nglakoni kang dadya, karepe dariji gati.” Serat Centhini
51
BAB VIII TEMBANG MEGATRUH