Pájina
29
Figura 2.3.1.1.1: Kresimentu Ekonómiku Real 2011 – 2015
Fonte: FMI, Baze Dadus Perspetiva Ekonómika Mundial, Abril 2014
Ázia ne’ebé emerjente no ein‐dezenvolvimentu sai hanesan área kresimentu ne’ebé aas
tebes iha mundu haree figura 2.3.1.1.1 no Timor‐Leste hatudu dezempeñu ne’ebé
partikularmente diak hodi halo parte iha grupu ekonomias ida ne’e. Kresente demanda ba
bens no servisus liga ho prespetiva kresimentu ne’ebé maka’as iha merkadus Ázia nian
reprezenta oportunidade exportasaun ida ne’ebé importante tebetebes ba Timor‐Leste.
Tabela 2.3.1.1.1: Taxa Kresimentu Rejional real
Paíz Atual
Projesaun
2012 2013
2014 2015
ASEAN ‐5
6.2 5.2
4.9 5.4
Australia 3.6
2.4 2.6
2.7 Xina
7.7 7.7
7.5 7.3
IndonRSEa 6.3
5.8 5.4
5.8 Malázia
5.6 4.7
5.2 5.0
Filipinas 6.8
7.2 6.5
6.5 Singapura
1.9 4.1
3.6 3.6
Tailândia 6.5
2.9 2.5
3.8 Vietnam
5.2 5.4
5.6 5.7
Timor Leste
7.8 5.6
7.1 7.0
Fontes: Konta Nasional Timor‐Leste 2000‐2012, Diresaun Nasional Polítika Ekonómia Timor‐Leste ho Fundu
Monetáriu Internasional, Baze Dadus Prespetiva Ekonómika Mundial, Abril 2014
Timor ‐Leste nia PIB refere deit ba setor naun‐petrolíferu
Projesaun
2.3.1.2: Tendênsias iha Presus Internasionais
Inflasaun global iha 2013 mak 3.6 no hein katak mantein menus husi 4.0 iha tinan 2014
no 2015. Projesoens FMI nian hatudu katak durante períodu 2014‐2015 taxa inflasaun iha
merkadus emerjentes no ekonomias ein‐dezenvolvimentu sei reduz, enkuantu taxa
inflasaun sei aumenta iha ekonomias avansadas.
0.0 2.0
4.0 6.0
8.0 10.0
12.0 14.0
16.0
2011 2012
2013 2014
2015 Global
Ekonomias avansadas
Merkadus emerjenteshusi Ázia
Timor Leste
Pájina
30
Presus Produtus Agrikultura nian
Alimentus importadus reprezenta proporsaun ka kuantidade boot husi alimentus konsumu
iha Timor‐Leste. Nune’e mudansas iha presus produtus agrikolus internasionais bele iha
efeitu boot ba taxa inflasaun no padraun moris iha Timor‐Leste. Índise FAO nian ne’ebé
konsiste husi média ponderada husi índises presu produtusmerkadorias hahan xave lima
relativamente estáveis desde terseiru trimestre 2012. Presus internasionais ba produtus
agrikolus no na’an nian espera katak sei tuun iha médiu prazu no ida ne’e sei reduz presaun
inflasaun iha Timor‐Leste.
Kafé hanesan segunda exportasaun boot liu Timor‐Leste nian depois petróleu no setor ida
ne’e identifika ona nudar setor ne’ebé iha potensia kresimentu boot. Depoisde flutuasoens
maka’as ba presu kafé iha tinan hirak liu ba, prespetiva ba presus kafé iha merkadu
internasional
sei estável. Presu
Petróleu
Kompara ho flutuasoens boot iha presus durante períodu 2010‐2012, presus petrlóleu nian
iha 2014 relativamente estáveis. Hafoin sa’e 1.0 iha presus petróleus internasionais tinan
2012
1
tuun fali ba 0.9 iha 2013 ba 104.07 pur barril. Redusaun ida ne’e nudar rezultadu husi
kresimentu fornesimentu kontínuu iha Amérika du‐Norte, no bele sai boot liután se‐ karik
la akontese disrupsoens ka problemas iha fornesimentu husi Médiu Oriente. Projesoens
hatudu katak presus petróleu iha merkadu internasional sei kontinua estáveis iha
2014, sa’e ho 0.1, no depois tuun maka’as fali iha 2015 ho 6.0, tanba kresente fornesimentu
husi Amerika du‐Norte no kresimentu demanda global ne’ebé tuun. Mudansas
iha presus petróleu internasionais iha efeitu boot ba ekonomia Timor nian tanba afeta
buat rua, valor reseitas petrolíferas no kustu importasaun petróleu ba negósius no konsumidores.
Taxa Kâmbiu
Foin daudaun iha apresiasaun jeral ida ba dólar Norte‐Amerikanu hasoru moedas ka osan
Timor ‐Leste nia parseirus komérsiu sira‐nian. Partikularmente, osan dolar norte‐amerikanu
hetan apresiasaun 16.4 hasoru rupiah Indonézia nian, husi Jullu 2013 to’o Jullu 2014,
haree figura 2.3.1.2.1. Apresiasaun dollar Norte Amerikanu relasiona ho moedas husi
Parseirus komérsiu prinsipais Timor‐Leste nian halo exportasoens Timor nian sai karun liu
iha merkadus internasionais, difikulta dezenvolvimentu setores exportasaun. Maibé,
konsumidores iha paíz laran sei bele benefisia ho taxas inflasaun ne’ebé kiik tamba
importasoens ho folin baratu.
1
Média simples husi UK Brent, Dubai Fateh no West Texas Intermediate crude oil
Pájina
31
Figura 2.3.1.2.1: Alimentus, Índises Petróleu nian ho Taxa Kambial, Janeiru 2010‐Jullu 2014
Fonte: FAO nia índise kona‐ba presu alimentar no FMI nia Presus kona‐ba Produtus Primárius
2.3.2: Ekonomia Doméstika