Tendênsias iha Presus Internasionais

Pájina 29 Figura 2.3.1.1.1: Kresimentu Ekonómiku Real 2011 – 2015 Fonte: FMI, Baze Dadus Perspetiva Ekonómika Mundial, Abril 2014 Ázia ne’ebé emerjente no ein‐dezenvolvimentu sai hanesan área kresimentu ne’ebé aas tebes iha mundu haree figura 2.3.1.1.1 no Timor‐Leste hatudu dezempeñu ne’ebé partikularmente diak hodi halo parte iha grupu ekonomias ida ne’e. Kresente demanda ba bens no servisus liga ho prespetiva kresimentu ne’ebé maka’as iha merkadus Ázia nian reprezenta oportunidade exportasaun ida ne’ebé importante tebetebes ba Timor‐Leste. Tabela 2.3.1.1.1: Taxa Kresimentu Rejional real Paíz Atual Projesaun 2012 2013 2014 2015 ASEAN ‐5 6.2 5.2 4.9 5.4 Australia 3.6 2.4 2.6 2.7 Xina 7.7 7.7 7.5 7.3 IndonRSEa 6.3 5.8 5.4 5.8 Malázia 5.6 4.7 5.2 5.0 Filipinas 6.8 7.2 6.5 6.5 Singapura 1.9 4.1 3.6 3.6 Tailândia 6.5 2.9 2.5 3.8 Vietnam 5.2 5.4 5.6 5.7 Timor Leste

7.8 5.6

7.1 7.0

Fontes: Konta Nasional Timor‐Leste 2000‐2012, Diresaun Nasional Polítika Ekonómia Timor‐Leste ho Fundu Monetáriu Internasional, Baze Dadus Prespetiva Ekonómika Mundial, Abril 2014 Timor ‐Leste nia PIB refere deit ba setor naun‐petrolíferu Projesaun

2.3.1.2: Tendênsias iha Presus Internasionais

Inflasaun global iha 2013 mak 3.6 no hein katak mantein menus husi 4.0 iha tinan 2014 no 2015. Projesoens FMI nian hatudu katak durante períodu 2014‐2015 taxa inflasaun iha merkadus emerjentes no ekonomias ein‐dezenvolvimentu sei reduz, enkuantu taxa inflasaun sei aumenta iha ekonomias avansadas. 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 2011 2012 2013 2014 2015 Global Ekonomias avansadas Merkadus emerjenteshusi Ázia Timor Leste Pájina 30 Presus Produtus Agrikultura nian Alimentus importadus reprezenta proporsaun ka kuantidade boot husi alimentus konsumu iha Timor‐Leste. Nune’e mudansas iha presus produtus agrikolus internasionais bele iha efeitu boot ba taxa inflasaun no padraun moris iha Timor‐Leste. Índise FAO nian ne’ebé konsiste husi média ponderada husi índises presu produtusmerkadorias hahan xave lima relativamente estáveis desde terseiru trimestre 2012. Presus internasionais ba produtus agrikolus no na’an nian espera katak sei tuun iha médiu prazu no ida ne’e sei reduz presaun inflasaun iha Timor‐Leste. Kafé hanesan segunda exportasaun boot liu Timor‐Leste nian depois petróleu no setor ida ne’e identifika ona nudar setor ne’ebé iha potensia kresimentu boot. Depoisde flutuasoens maka’as ba presu kafé iha tinan hirak liu ba, prespetiva ba presus kafé iha merkadu internasional sei estável. Presu Petróleu Kompara ho flutuasoens boot iha presus durante períodu 2010‐2012, presus petrlóleu nian iha 2014 relativamente estáveis. Hafoin sa’e 1.0 iha presus petróleus internasionais tinan 2012 1 tuun fali ba 0.9 iha 2013 ba 104.07 pur barril. Redusaun ida ne’e nudar rezultadu husi kresimentu fornesimentu kontínuu iha Amérika du‐Norte, no bele sai boot liután se‐ karik la akontese disrupsoens ka problemas iha fornesimentu husi Médiu Oriente. Projesoens hatudu katak presus petróleu iha merkadu internasional sei kontinua estáveis iha 2014, sa’e ho 0.1, no depois tuun maka’as fali iha 2015 ho 6.0, tanba kresente fornesimentu husi Amerika du‐Norte no kresimentu demanda global ne’ebé tuun. Mudansas iha presus petróleu internasionais iha efeitu boot ba ekonomia Timor nian tanba afeta buat rua, valor reseitas petrolíferas no kustu importasaun petróleu ba negósius no konsumidores. Taxa Kâmbiu Foin daudaun iha apresiasaun jeral ida ba dólar Norte‐Amerikanu hasoru moedas ka osan Timor ‐Leste nia parseirus komérsiu sira‐nian. Partikularmente, osan dolar norte‐amerikanu hetan apresiasaun 16.4 hasoru rupiah Indonézia nian, husi Jullu 2013 to’o Jullu 2014, haree figura 2.3.1.2.1. Apresiasaun dollar Norte Amerikanu relasiona ho moedas husi Parseirus komérsiu prinsipais Timor‐Leste nian halo exportasoens Timor nian sai karun liu iha merkadus internasionais, difikulta dezenvolvimentu setores exportasaun. Maibé, konsumidores iha paíz laran sei bele benefisia ho taxas inflasaun ne’ebé kiik tamba importasoens ho folin baratu. 1 Média simples husi UK Brent, Dubai Fateh no West Texas Intermediate crude oil Pájina 31 Figura 2.3.1.2.1: Alimentus, Índises Petróleu nian ho Taxa Kambial, Janeiru 2010‐Jullu 2014 Fonte: FAO nia índise kona‐ba presu alimentar no FMI nia Presus kona‐ba Produtus Primárius

2.3.2: Ekonomia Doméstika