Kritik Teks, Suntingan Teks, dan Aparat Kritik

4. Kritik Teks, Suntingan Teks, dan Aparat Kritik

Kritik teks merupakan pertanggungjawaban secara ilmiah dalam penelitian naskah. Segala kelainan bacaan yang terdapat pada naskah sejenis, diteliti dan diadakan pembetulan. Berdasarkan perbandingan kata per kata, kelompok kata, serta bacaan naskah, telah diperoleh beberapa kelainan bacaan antara naskah sejenis.

Naskah SL ditulis dengan aksara Jawa. Oleh karena itu, transliterasi merupakan salah satu langkah penting yang harus dilakukan dalam rangka penyuntingan teks. Hal ini sebagai usaha agar teks naskah tersebut dapat dibaca oleh kalangan yang lebih luas. Transliterasi naskah ialah penggantian atau pengalihan huruf demi huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lain (Bani Sudardi, 2003: 66). Penyajian bahan transliterasi harus selengkap – lengkapnya dan sebaik–baiknya, agar mudah dibaca dan dipahami, namun prinsip transliterasi tersebut tidak sepenuhnya dapat diterapkan karena sistem ejaan penulisan aksara Jawa ada perbedaan dengan sistem ejaan penulisan aksara Latin.

Transliterasi dari huruf Jawa ke huruf Latin yang tidak sesuai dengan kaidah bahasa disesuaikan dengan ejaan penulisan yang benar sesuai dengan pedoman yang digunakan.

Dalam rangka suntingan teks cara penyajiannya adalah dengan menentukan naskah dasar yang akan disunting yaitu naskah A. Jika terjadi kesalahan, kekurangan atau kelebihan pada teks dasar maka digunakan naskah B sebagai teks pembantu. Tujuan dari suntingan teks ini adalah berusaha untuk membebaskan teks dari segala kesalahan, supaya teks tersebut dapat dipahami sejelas-jelasnya.

Perbaikan tersebut didasarkan pada ejaan, makna yang lebih jelas, serta aturan- aturan metrum yang lebih sesuai.

Jika naskah dasar terdapat bacaan yang tidak jelas, ketinggalan, atau ada tambahan, maka bacaan naskah dasar tersebut dibetulkan dengan cara diganti, ditambah, atau dikurangi. Pembetulan bacaan naskah dasar tersebut dicatat dalam aparat kritik. Hal itu penting, karena bila bacaan yang dibetulkan tersebut ternyata tidak sesuai atau salah, maka data dari bacaan yang berasal dari naskah dasar tersebut tidak hilang, karena sudah dicatat dalam aparat kritik. Dalam suntingan ini aparat kritik langsung diletakkan di bagian bawah bacaan yaitu berupa footnote dengan menggunakan angka Arab.

Agar suntingan teks naskah SL mudah dan dapat dikenal masyarakat luas, maka penyajian suntingan teks diusahakan agar susunannya mudah dibaca dan dipahami. Untuk memudahkan pemahaman terhadap teks ini, suntingan teks disajikan dengan tanda-tanda sebagai berikut:

a. 1, 2, 3, ... dst Angka arab yang berada dalam teks adalah nomor kritik teks pada kata yang terdapat kesalahan. Ditulis di bagian bawah teksnya

semacam catatan kaki (footnote).

b. Angka 1, 2, 3, ... dst yang terletak di sebelah kiri teks adalah untuk menunjukkan pergantian bait dari tiap pupuh.

c. Angka [1, 2, 3, ... dst] adalah untuk menunjukkan pergantian lembar halaman teks.

d. Tanda diakritik (ê) dibaca e seperti pada kata lêlangên yang berarti ‘kesenangan/hiburan’.

e. Tanda diakritik (è) dibaca e seperti pada kata dèrèng yang berarti ‘belum’.

f. Tanda / menandakan tiap pergantian baris.

g. Tanda // menandakan akhir dari tiap bait

h. Tanda # memberikan keterangan penggantian bacaan berdasarkan konvensi tembang.

i. Penulisan hasil transliterasi SL menggunakan spasi 1,5 supaya terlihat lebih rapi. j. Tanda * memberikan keterangan penggantian bacaan berdasarkan pertimbangan linguistik. k. Tanda {B} memberikan keterangan penggantian bacaan mengambil dari naskah B.

a. Transliterasi

[2] “Ladrang Dhandhanggula” 1. siwa Patih Logêndèr samangkin/ kaya paran para kancanira/ ing praja manca prajane/ apa ya padha lulus/ suyud sungkêm mring jênêng mami/ dhuh gusti binathara/ patikbra pukulun/ ing praja myang manca praja/ lulus trêsna suyud sungkêm dera ngabdi/ mring paduka narendra//

2. mung sajuga nênggih pun dipati/ Menakjingga kang dèrèng sumewa/ wit nguni praptèng samangke/ seje kang ingsun catur/ dhawuhêna wrataning jawi/

muhguh 1 karsa manira/

1 *mungguh

Si Seta sun junjung/ dadi bupati nayaka/ nggêntènana kalungguhanira nguni/ dene ingkang taruna//

3. Si Kumitir uga sun paringi/ kalungguhan bupati nayaka/ gumantia ing pangkate/ Si Paman Tejalaku/ liya iku para bupati/ padha parentahana/ suwak nggone tugur/ muliha mring prajanira/ sowang-sowang layak wus ora kuwatir/ nuwun inggih sandika//

Pupuh II “Ketawang Kinanthi Gangsal” 1. eh kanca dipati sagung/ sumrambah mring para mantri/ dhawuhe juwita nata/ pun Seta lawan Kumitir/ kaangkat dadya punggawa/ karone pangkat bupati//

2. liya kang sampun kawuwus/ eh yayi Sang Adipati/ Arya Ronggalawe Tuban/ miwah yayi Adipati/ Sindura Kadhiri Daha/ tiga anak Adipati//

3. Menakkoncar kang amêngku/ Lumajang dhawuh narpati/ suwak kang sami tuguran/ sadaya wus dènlilani/ 3. Menakkoncar kang amêngku/ Lumajang dhawuh narpati/ suwak kang sami tuguran/ sadaya wus dènlilani/

Pupuh III ( Weni Gonjing ) 1. dhuh jagat dewa bathara/ têtulunga ing kaswasih/ tumuli ingsun panggihna/ lan Si bèng kusuma aji/ Si gêndhuk Subasiti / Ratu Ayu Majalangu/ kumalaning bawana/ ratu-ratune apsari/ amung ingsun pantês dadya jodhonira//

2. kang kuwasa nadhahana/ tanduking wicara manis/ gêbyar mubyaring bawana/ [3]panglirike netra lindri/ parigêl mikatoni/ mrak atine ngundhung-undhung/ angêndhong tyas wigêna/ ginusita sari-ari/ rarasing rèh rinasa rêsmining driya//

3. dhuh Gusti sampun ndêdawa/ mangonêng-onênging galih/ lali labêting la êla/

lalu ngênglêng kang 2 angliling/ kerut langêning liring/

rungèh ringa ratu-ratu/ mirangrong karungrungan/ ngarang merang muring-muring/ tan rinasa saru rusaking sarira//

2 {B}gung

4. Dayun-Dayun sun tarima/ gonira asung pêpeling/ mangsa nora kalakona/ mondhong raja putri adi/ musthikaning sabumi/ pêpujanku Ratu Ayu/ Sri Kênya Majalêngka/ ya ndhuk ya bèng ya yuk ya nyi/ rak ya ngono ya dhi ya intênku sira//

Pupuh IV “Gambuh” 1. dhuh Gusti sang aprabu/ mugi sampun nangsaya tyas liwung/ kula dede Sri Kênya ing Majapahit/ kula niki rak Si Dayun/ sampun paduka salah ton//

Pupuh V “Pangkur Dhudhakasmaran”

1. èh paman prabu Kotbuta/ kula arsa utusan nglamar nuli/ mring Sri Kênya Majalangu/ dene yèn tan katampan/

minangkaa dadi jalaraning 3 pupuh/ pêpucuk nggèn kula arsa/

binatharèng nungsa Jawi//

2. dhuh anak prabu sumangga/ ing sakarsa pun bapa nêmbadani/ ing sakarsa yêkti anut/ paman nunten dhawuhna/ karya surat kang dhumatêng Ratu Ayu/ panglamar ngiras panandhang/ anak prabu nuwun inggih//

3 {B} jalaran prang

“Pangkur Manyura Pélog” 3. adhuh putraningsun nyawa/ kaki prabu arsa apa sirèki/ pijêr nggêgabah wadyagung/ ngugung sagung jubriya/ lagi nggonmu mbalela marang ing ratu/ iku wus datan prayoga/ wuwuh-wuwuh arsa wiwit//

4. ngrusak sung srik siya-siya/ mangka Risang Prabu Kênya tan wiwit/ mung saking pangowêlingsun/ kaki prabu mring sira/ aja kongsi tilar trapsilaning ratu/ dhawuhe sang dwijawara/ daha-[4]t ing nuwun kapundhi//

5. nanging ing panyuwun kula/ panêmbahan ngamungna amêmuji/ muja karaharjanipun/ dene bab pêpêrangan/ nalaripun dede pandamêlan wiku/ kaki prabu bênêr sira/ wiku tan pramèng ngajurit//

6. nanging nalare kanggonan/ marmaningsun kudu asung prayogi/ nggih punika rêmbug gabug/ bêbêg ngandhêgi karsa/ ngêgul-guli gêgalane wong yun pupuh/ pupute mung sok dahwèna/ maoni sêdyaning janmi//

Pupuh VI “Mijil Larasati”

1. ywa mangkono panêmumu kaki/ 1. ywa mangkono panêmumu kaki/

2. inggih lêrês kasinggihan rêsi/ nanging omong kosong/ kadhungsangan ngrasana panggawe/ rêmbug ndika niku ingkras-ingkris/ kokehan pamikir/ pamurunging pupuh//

Pupuh VII “Durma”

1. èh èh bapa pêpatih Menaksabawa/ sira bidhala 4 aglis/

marang Majalêngka/ angaturna pustaka/ mring Sri Kênya Subasiti/ sira mintoa/ wangsulaning prabèstri//

2. yèn sinamun amung angecani driya/ sira banjura wiwit/ pêpucuk ngayuda/ nggigiro mrih girisa/

kakanthi 5 para bupati/ sira manggona/

Kalidhadhung prayogi//

3. sampun têrang dhawuh paduka narendra/ patikbra nyuwun pamit/ iya muga-muga/

4 {B}budhala 5 {B} akanthi 4 {B}budhala 5 {B} akanthi

Pupuh VIII “Wèni Logondhang” 1. dhuh kulup Damarsasangka/

ing rèhning sira kaki 6 / wus putus liring wiweka 7 /

wikan ing guna kasêktin/ ing mêngko luwih bêcik/ sira suwita ing ratu/ magang mring pamanira/ Logêndèr rêkyana patih/ lah ing kono margane antuk nugraha//

2. [5]dhuh eyang nuwun sandika / ananging adrênging kapti/ mung nêdya nyantrik jêjanggan/

mring kajêng 8 eyang sang yogi/ aja mangkono kaki/

iku panyipta kaliru/ wite dadi pandhita/ mung murih sampurnèng pati/ beda lawan ciptane para sarjana//

3. ing batin ambêk pandhita/ laire olah praja di/ anggayuha kawiryawan/ kautamaning dumadi/ mangkono kang wis-uwis/ lakuning janma pinunjul/

6 #Berdasarkan pada konvensi tembang Sinom, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 8i, tetapi dalam teks hanya 7i, sehingga seharusnya: “ing sarèhning sira kaki”

7 *wêweka 8 *kangjêng 7 *wêweka 8 *kangjêng

4. pangèstuning yogiswara/ iya kulup sun pêpuji/ muga antuka nugraha/ èh Sabdapalon sirèki/ lan sutanta Si Mêlik/ angêtutna momongamu/ aja kurang prayitna/ lêlakon kang rungsit-rungsit/ nuwun inggih sandika rèh dwijawara//

Pupuh IX “Pangkur Paripurna” 1. èh Angabèhi Sarayuda 9 /

apa ana karyanta kang wigati/ bandara pisowan ulun/ mung lahanan kewala/ kula atur uninga sang manidya nung/ nalika sowan kawula/ sapraptaning kori jawi//

2. wontên lare cadhang karsa/ saking dhusun Paluamba palinggih/ Damarwulan namènipun/ badhe sowan paduka/ kawruhamu iku kaponakaningsun/ putrane kakang Udara/ baya yun suwitèng mami//

3. paran yèn sun tampanana/ mbokmanawa ngasorkên putra mami/

9 # Berdasarkan pada konvensi tembang Pangkur, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 8a, tetapi dalam teks berjumlah 9a, sehingga seharusnya: “eh Ngabèhi Sarayuda” 9 # Berdasarkan pada konvensi tembang Pangkur, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 8a, tetapi dalam teks berjumlah 9a, sehingga seharusnya: “eh Ngabèhi Sarayuda”

“Pangkur Dhudhakasmaran” 4. èh kulup Damarsasangka/ bagya sira apa padha basuki/

dhuh paman sang manidu 10 nung/ mung pangèstu pa-[6]duka/

arsa apa sira sumewa maringsun/ paman kalamun sambada/ kawula nyuwun angabdi//

5. iya sun tampani sira/ nanging sira dèn narima nglakoni/ manggona ing balemangu/ kêmita kori pisan/

sabên dina saponana rêsikipun 11 / wong lumaku ulatêna/

aja ana 12 saru sirik//

6. lah biyung mban kae sapa/ lah punika raka panduka 13 Gusti/

Dyan Damarwulan rumuhun/ dhuh jagat déwa bathara 14 /

ingsun pangling dene nguni kyuyus-kyuyus/ saiki têkan jênthara/ arsa apa ika nangkil//

10 *manindya 11 {B}sabên dina rêrêsika latar nyapu 12 {B}aja na kang

13 *paduka 14 # Berdasarkan pada konvensi tembang Pangkur, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 7a,

tetapi dalam teks berjumlah 8a, sehingga seharusnya: “jagad dewa bathara”

7. sumawita ing ramanta/ pinrih kêmit balemangu lan kori/ dudu wong si rama iku/ mêndêm kamuktèn ndadra/ lali siwa Udara jalaran luhur/ lan kaponakane pira/ siya-siya mring sasami//

8. dhuh paman karsa paduka/ nuwun inggih sandika rèh nglampahi/ lah ta mara age kulup/ manggona nèng wiwara/ panakawanira loro jakên anut/ apa parentah manira/ nuwun sandika nglampahi//

“Pangkur” 9. adhuh rama kaya paran/ abot têmên gaweyan aku iki/

lah Mêlik wis 15 aja muwus/ puluh-puluh kapakna/

wus pinasthi saking kojure wong têlu/ tinitah kalara-lara/ bubut-bubut sabên enjing//

10.nyapu mènèk ing wiwitan 16 / angrêsiki nyêmpali pang kang garing/

tugu 17 lawan mêlèk dalu/ dhuh rama sapa baya/

kang mènèhi sêga iwak mring awakku/ gawene sadina-dina/ pangan nora dènwènèhi//

15 {B}wus 16 *wit-witan 17 {B}tugur

Pupuh X “Katawang Kinanthi Sandhung” 1. dhuh radèn kula kautus/ ing arinta sang lir ratih/ kusuma Dyah Anjasmara/ ngaturi gantèn sês wangi/ lan dhaharan warna-warna/ sumanggèng karsanta gusti//

2. bibi matura riningsun/ dahat ing panuwun mami/ nanging wêdi nampanana/ yèn antuk dukaning patih/ dhuh lae saiba-[7] iba/ rêntênge arinta gusti//

3. lamun paduka tan sarju/ tampi kintunaneng ari/ iya bibi dèn kapakna/ saking rumangsaku atis/ mongka arinta sang rêtna/ dupi myat paduka gusti//

4. nalika nèng ngarsanipun/ ing ma rêkyana patih 18 /

mriksané yèn tasih kadang/ sumêdhot wêlas kapati/ lah ta sampun kalilana/ umatur rinta sang dèwi//

5. ya bibi panuwuningsun/ sang dyah ngaksama ing dasih/ ndika mawon kyai tuwa/ tampanana sihing gusti/

18 # Berdasarkan pada konvensi tembang Kinanthi, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 8i, tetapi dalam teks berjumlah 7i, sehingga seharusnya: “ing rama rêkyana patih” 18 # Berdasarkan pada konvensi tembang Kinanthi, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 8i, tetapi dalam teks berjumlah 7i, sehingga seharusnya: “ing rama rêkyana patih”

6. kula pundhi ni mbok babu 19 / lah nggih niku tiyang kalih/

êndi seh bageyaningwang/ èh aja melikan rugi/ iyah mbok aja sêmbrana/ êndi seh sêlak kêpingin//

Pupuh XI “Durma” 1. kowé sapa aranmu wong apa sira/ pinangkanira ing ngêndi/ tan wruh ing dêduga/ tinggal krama dêgsura/ rasakna ganjaran mami/ mara sambata/ ngakua mumpung urip//

2. dhuh rahadèn kula tiyang Paluamba/ nami pun Damarsasi/ kula sumawita/ mring rama jêngandika/ dados abdi kêmit kori/ mila kawula/ ngadêg mêntas nyaponi//

3. botên priksa rawuhe dyan sakaliyan/ sèwu lêpating dasih/ nyuwun pangaksama/ sangsaya doracara/ ngaku nora amiyarsi/ kokehan swara/ ulungna krismu nuli//

19 {B}ayu

4. radèn-radèn yèn kapundhut dhuwung kula/ nuwun kiwala 20 yêkti/

kula suka lila/ lamun pinêjahana/ mangsa tan kalakon mati/ èh para wadya/ kroyokên wae sami//

5. èh putrèngsun kulup aja wis sapiha/ wèha ngapura kaki/ marang kakangira/ kadangmu Damarsangka/ apa sira padha pangling/ wis ta mrenea/ ayo gunêm sing bêcik//

Pupuh XII “Gambuh” 1. èh Damarwulan kulup/ ing samêngko mungguh karsa-[8]ningsun/ sun marèni gonmu dadi kêmit kori/ sun lih dadi tunggonipun/ jaran rolas mangsaborong//

2. gêbêgên grokên iku/ saponana ing gêdhoganingpun 21 /

angarita sukêt sampène binukti/ marang jaran rolas mau/ poma aja kongsi towong//

3. paman sang manidya nung/ nuwun inggih sandika rèh manut/ apadene aja nganggo busanadi/

20 *kewala 21 *gêdhoganipun 20 *kewala 21 *gêdhoganipun

4. nganggoa sruwa kusud/ ênya bibit 22 lêlurik brêkutut/

klambi kotang sarta nyangkêlita arit/ paman kula dahat nuwun/ yèn dhuwung kula kalolos//

5. dene sedayanipun/ inggih badhe nglampahi satuduh/ ya wis ta nggèr kêrismu buntêlên upih/ supaya nora kadulu/ sagung laranganing katong//

6. wis salina dèn gupuh/ lan manggona ing gêdhogan gonmu/ lan ngêroka ngarita saari-ari/ dèn mituhu wêkasingsun/ inggih sandika sapakon//

Pupuh XIII “Pocung” 1. dhuh mbok adhi sintên sinambating arum/ kula bakul Prada/ puniki bakul Sumampir/ tunggil dhusun sami griya ing Minggiran//

2. wangsul dika sintên sinambat mbok ayu/ yèn takèn mring kula/ bakul Sambirawa nami/ mitra kula puniki bakul Sêpanjang//

3. sami wisma Ngrandhubala sêdyaningsun/ ngulari mring praja/

22 *bêbêt 22 *bêbêt

4. nglêksanani ing rèh wêlinge pun biyung/ wit jalaranira/ cêkap saking kyana patih/ praptèng mangke tumurun dhumatêng kula//

5. dhuh kapasang yogya lire rèh mbok ayu/ lah kula punika/ inggih badhe nglêksanani/ sampun jiblês tunggil sêdya lan andika//

6. [9] yèn sêmbada, yèn sêmbada mbok ayu suwawi nunut 23 / pangarit punika/

kados malêbêt nagari/ bibèkane nggih sumangga linakona//

Pupuh XIV “Ladrang Asmaradana” 1. sintên sinambat kiyai/ têka dahat kawlasarsa/ mikul kongsi ambêntoyong/ lah mugi sami kèndêla/ kula badhe têtanya/ yèn mbok anak tanya mring sun/ Sabdapalon nami kula//

2. anak kula nami Mêlik/ niki bêndara kawula/ sawêg nglampahi sapakon/ pinrih ngarit dina-dina/ nami Dyan Damarsangka/ putrane suwargènipun/

23 # Berdasarkan pada konvensi tembang Pocung, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 12u, tetapi dalam teks berjumlah 16u, sehingga seharusnya:“yèn sembada mbok ayu suwawi

nunut” nunut”

3. dhuh jagat dewa linuwih/ mbok adhi kapasangyoga/ dene kêpanggih ing kene/ gusti pangabêkti kula/ gusti ngabêkti kula/ gusti pangabêkti ulun/ gusti pangabêkti kula//

4. ya mbok ngantèn sun tampani/ bêktimu marang manira/ nanging jarwanana ingong/ sawadine ing karsanta/ gusti sêjatosira/ kula anglampahi tuduh/

wêlinge biyang 24 kawula//

5. pinrih mêmunjung malês sih/ mring trahe Patih Udara/ ingkang awit jalarane/ pun biyung cêkap tinêdha/ saking Patih Udara/ praptèng kawula tumurun/ cêkape biyung kawula//

6. mila kula angulari/ mangke kapanggih paduka/ kalêksanan sêdyaningong/ kula ngaturi busana/ miwah dhahar paduka/ pêpanganan ulam sêkul/ sumonggèng karsa paduka//

24 *biyung

Pupuh XV “Wèni Parijatha”

1. mbok ngantèn pisungsungira/ dahat ing panrima mami/ nanging ywa dadi tyasira/ ingsun lagya asêsirih/ dene busana adi/ besuk wae ingsun pundhut/

yèn wus rucat cintraka/ kanggo ing sarira mami/ adhuh nyawa ulun tan sagêd umiyat//

2. mring lêlampahan paduka/ tobat-tobat priye iki/ kiyai dika kewala/ dika tampani sih mami/ inggih [10] nggèr trimakasih/ dhuh gusti lamun pinuju/ nêmbadani ing karsa/ rumpute kula kang nyanggi/ lah ta iya sakarsanta sun tarima//

3. mbok adhi bakul Parada/ nyanggaa abdi kêkalih/ pangane lan sandhangira/ dene kula lan Sumampir/ Sapanjang samya nyanggi/ rumput kalihwêlas pikul/ gusti nuntên tindaka/ mring wisma ulun amampir/ sumrambaha bakul sakawan punika//

4. ya mbok ngantèn dèn saranta/ pasthi sira sun têkani/ mangsa nora kalakona/ sun rumangsa kok bêciki/ 4. ya mbok ngantèn dèn saranta/ pasthi sira sun têkani/ mangsa nora kalakona/ sun rumangsa kok bêciki/

dhuh rahadèn nyuwun pangèstu panduka 25 //

Pupuh XVI “Mêgatruh” 1. gusti ulun kautus rinta sang ayu/ Dyah Anjasmara ngaturi/ gantèn, sês, srat kanthènipun/ dhaharan lan busana di/ kaatur gusti sang anom//

2. iya bibi matura mring sang rêtnayu/ dahat ing panuwun mami/ nanging tampa masih lumuh/ lah dika mawon kiyai/ paringe dyah masaborong//

3. nggih mbok êmban sangêt nuwun-nuwun ulun/ dhuh lae bandara mami/

karsa dika niku prihpun 26 / nampik sihe rinta gusti/

rak sae sami linakon//

4. ala, gêring, neng gêdhogan bêcik lampus/ jalaran nglabuhi putri/ paman bênêr ing rêmbugmu/ bibi matura sang dewi/ sandika nut rèh sang sinom//

5. mêngko têngah ratri nggoningsun lumêbu/ wêngakna butulan kori/

25 *paduka 26 *pripun 25 *paduka 26 *pripun

6. lah asampun kalilana ulun matur/ mring rinta gusti sang dèwi/ lah iya bibi satuhu/ mêngko ingsun lêksanani/ sumiwèng dyah sapatêmon//

7. lah ta rama panganane aku njaluk/ ngèngèhana awak mami/ èh ta Mêlik kok enakmu/ aku [11] ingkang dèn paringi/ aja sira mèlu mbadhog//

Pupuh XVII “Mijil Sulastri”

1. biyung êmban wayah apa iki/ rêmbulan wus ngayom/ ing gêgana trang abyor lintange/ titi sunya puspita kasilir/ maruta ris kengis/ sumrik gandanya rum//

2. kados gusti sampun têngah ratri/ pangintêning batos/ iya ya kok durung rawuh kene/ gusti kakung ratuning asigit/ apa cidrèng janji/ dora mring wak ingsun//

3. dhuh lae, dhuh, dhuh, pêpujan mami/ paran solah ingong/ lamun cidra ubaya ta mangke/ ing prasêtya datan anêtêpi/ 3. dhuh lae, dhuh, dhuh, pêpujan mami/ paran solah ingong/ lamun cidra ubaya ta mangke/ ing prasêtya datan anêtêpi/

4. praptaning don tumambuh mimbuhi/ nalangsaning batos/ sukalila patènana wae/ apa gawene ingsun dumadi/ yèn datan antuk sih/ ira sang rêtnayu//

5. mangka ta yayi tyas ingsun iki/ suka bêdhèlên brol/ njaba njêro intên padha wae/ nora darbe paningal kêkalih/ amung sira gusti/ gumantung jêjantung//

Pupuh XVIII “Durma” 1. dhuh kakangmas lêrês ing panyipta kula/ anggèn kula drêng nêlik/ mring Damarsasangka/ punika yêktinira/ mbangkang prentah los ing wêngi/ rêrêsanira/ botên rinêksa yêkti//

2. bênêr yayi ayo padha ingulatan/ manawa turu ndhêlik/ nèng dhuwur gêdhogan/ tuwin ana makanan/ mara bocah dèn salêsih/ gonmu ngupaya/ kawula nuwun inggih//

3. kuningana kori bubutulan mênga/ lah wis têtela yayi/ yèn Si Damarwulan/ malêbu ing pungkuran/ mratandhani maling julig/ ayo jinêman/ padha dipuntututi//

Pupuh XIX “Pangkur Barang” 1. èh Anjasmara wêngakna/ lawangira ingsun arsa pinanggih/

mring sira bangêt 27 wulangun/ kakang iya sun tarima 28 /

kadingarèn kok nganggo kangê-[12]n maring sun/ ujarmu iku tan lamba/ wêngi-wêngi yun kapanggih//

2. lah kêsusu apa sira/ apa sêlak ora mênangi enjing/ si kêparat asu buntung/ ana wong kinangênan/ têka wuwuse datan kêna rinungu/ mratandhani lamun sira/ darbe polah nora bêcik//

3. kakang iya dhasar nyata/ arêp apa kowe aja cêriwis/ e lah sundêl bêdhêl gêmblung/ eh sapa rowangira/ dhèk pêngarit sing kok dhêlikake iku/ kakang iya dhasar nyata/ yagene sira prêduli//

27 {B}dahat 28 # Berdasarkan pada konvensi tembang Pangkur, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 7a,

tetapi dalam teks berjumlah 8a, sehingga seharusnya:“kakang ya sun tarima”

4. wong mung sun dhewe sing wêlas/ anitèni nak dulurku wong bêcik/ saya mrèthèli kênèsmu/ Damarwulan mêtua/ aja ngenak-enak ayonana ingsun/ apa kongsi sun tarajang/ saiki tiwasmu yêkti//

Pupuh XX “Durma” 1. Anjasmara aja ngêregoni sira/ aja dupèh mung siji/ kadangku wanodya/ yèn ala gawe apa/ lah iya mara ta uwis/ gêmatènana/ mangsa nora nêmahi//

2. wis têtela sundêl anjing Anjasmara/ lali mring kadang yêkti/ nyawat pakêwoan/ raiku gubras dubang/ kangmas mripat kula pêrih/ kenging sinawat/ ing papone njêt putih//

3. Damarwulan aja sira ling-alingan/ mring Anjasmara nuli/ misaha panggonan/ yèn dhasar padha lanang/

radèn ywa sumêlang panggalih 29 / mangsa botêna/

mangke kula tadhahi//

29 # Berdasarkan pada konvensi tembang Durma, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 8i,

tetapi dalam teks berjumlah 9i, sehingga seharusnya: “radèn ywa sumêlang galih ”

4. kulup-kulup putraku ayo ngapura/ marang kang polah sisip/ lah wis ywa ndêdawa/ wirang marang sujanma/ yèn kongsia gawe pati/

konangan 30 praja/ tan wurung ngrêrubêti//

5. puluh-puluh wus bêjane sun narima/ èh kulup Damarsasi/ sun dhaupkên sira/ lan nikèn Anjasmara/ ananging padha sun pingit/ ingsun kunjara/

anèng pakêbonan buri 31 //

6. aja pisan mban la-[13]n panakawanira/ padha sun talikungi/ paman kyanapatya/ dahat nuwun kawula/ pasihane paman patih/ kalingga murda/ ya nggèr mapana nuli//

b. Sinopsis

Penyajian sinopsis dilakukan untuk mempermudah pemahaman bagi pembaca untuk memahami isi dan kandungan naskah. Berikut adalah sinopsis dari Serat Langendriya Episode Damarwulan Ngarit:

Cerita berawal dari Patih Logender menghadap Ratu Ayu, membicarakan tentang perkembangan situasi Kerajaan Majapahit bahwa semua wilayah dapat

30 {B}kawruhan 31 # Berdasarkan pada konvensi tembang Durma, memiliki guru lagu dan guru wilangannya 7i,

tetapi dalam teks berjumlah 8i, sehingga seharusnya:“nèng pakêbonan buri” tetapi dalam teks berjumlah 8i, sehingga seharusnya:“nèng pakêbonan buri”

Pembicaraan dilanjutkan dengan pengangkatan Seta dan Kumitir sebagai bupati Nayaka. Para adipati yaitu Ranggalawe dari Tuban, Sindura dari Kediri, dan Menakkoncar dari Lumajang yang sedang bertugas di Kerajaan Majapahit diperintahkan untuk pulang ke wilayahnya masing-masing, karena situasi kerajaan sudah aman dan tidak mengkhawatirkan. (Pupuh II Kinanthi, bait 1-3)

Di Blambangan, Menakjingga sedang membayangkan kecantikan Ratu Ayu penguasa Majapahit, alangkah bahagianya jika Menakjingga dapat mempersunting Ratu Ayu. Tetapi pengikutnya si Dayun, mengingatkan bahwa sangatlah tidak pantas jika Menakjingga ingin melamar seorang penguasa Majapahit yaitu Ratu Ayu. (Pupuh III Sinom, bait 1-4)

Di lain waktu, karena Menakjingga sedang dimabuk asmara, Ia merayu si Dayun yang disangkanya Ratu Ayu. Si Dayun mengingatkan lagi bahwa jangan terlalu larut dalam asmara, karena itu pertanda tidak baik. (Pupuh IV Gambuh, bait 1-2)

Menakjingga segera mengutus prabu Kotbuta untuk melamar Ratu Ayu. Ia berpesan, jika lamarannya ditolak maka akan terjadi perang pupuh. Para pengikut Menakjingga memperingatkan agar tidak gegabah dalam bertindak. Sangat tidak pantas jika memberotak sang ratu, hanya karena hasrat Menakjingga yang tidak tercapai dalam mempersunting Ratu Ayu yang kemudian menantang perang. Para pengikut Menakjingga tetap berdoa, semoga keadaan kerajaan akan tetap baik- baik saja dan tidak terjadi perang. Hal itu dibantah Menakjingga, Ia tetap ingin Menakjingga segera mengutus prabu Kotbuta untuk melamar Ratu Ayu. Ia berpesan, jika lamarannya ditolak maka akan terjadi perang pupuh. Para pengikut Menakjingga memperingatkan agar tidak gegabah dalam bertindak. Sangat tidak pantas jika memberotak sang ratu, hanya karena hasrat Menakjingga yang tidak tercapai dalam mempersunting Ratu Ayu yang kemudian menantang perang. Para pengikut Menakjingga tetap berdoa, semoga keadaan kerajaan akan tetap baik- baik saja dan tidak terjadi perang. Hal itu dibantah Menakjingga, Ia tetap ingin

Para pengikut Menakjingga mengingatkan lagi bahwa tindakan Menakjingga melamar Ratu Ayu sudah meninggalkan tata krama dan sopan santun terhadap sang ratu, namun Menakjingga tetap membantah. (Pupuh VI Mijil, bait 1-2)

Menaksabawa diutus Menakjingga untuk segera menemui Ratu Ayu, menyampaikan surat lamaran dari Menakjingga dan segera meminta jawaban dari lamarannya tersebut. (Pupuh VII Durma, bait 1-3)

Di tempat lain yaitu Paluamba, Damarwulan diutus kakeknya pergi mengembara ke Majapahit dengan mengabdi pada pamannya patih Logender dengan harapan agar Damarwulan mendapat berkah dan anugerah di Majapahit.

Pada mulanya, Damarwulan ingin terus bersama kakeknya saja. Tetapi kakeknya menasehati, bahwa itu tindakan yang keliru. Sebagai pemuda seperti Damarwulan harus bisa berkarya untuk mendapatkan keberhasilan menjadi orang yang sukses. Kepergian Damarwulan diikuti oleh Sabdapalon bersama putra- putranya. (Pupuh VIII Sinom, bait 1-4)

Tibalah Damarwulan dan pengikutnya di Majapahit. Sarayuda menghadap Patih Logender, melaporkan bahwa ada seorang pemuda dari Paluamba bernama Damarwulan yang ingin bertemu dengan Patih Logender. Patih Logender memperbolehkan Damarwulan untuk menemuinya, karena Damarwulan adalah keponakannya yaitu putra dari kakaknya yaitu Patih Udara. Kemudian Damarwulan menghadap Patih Logender. Mengutarakan maksud kedatangannya, yaitu hendak mengabdi kepada Patih Logender. Keinginannya dikabulkan, Damarwulan ditempatkan di balemangu sebagai prajurit. Tugasnya sebagai Tibalah Damarwulan dan pengikutnya di Majapahit. Sarayuda menghadap Patih Logender, melaporkan bahwa ada seorang pemuda dari Paluamba bernama Damarwulan yang ingin bertemu dengan Patih Logender. Patih Logender memperbolehkan Damarwulan untuk menemuinya, karena Damarwulan adalah keponakannya yaitu putra dari kakaknya yaitu Patih Udara. Kemudian Damarwulan menghadap Patih Logender. Mengutarakan maksud kedatangannya, yaitu hendak mengabdi kepada Patih Logender. Keinginannya dikabulkan, Damarwulan ditempatkan di balemangu sebagai prajurit. Tugasnya sebagai

Dewi Anjasmara mengutus embannya mengirim pakaian dan makanan untuk Damarwulan, karena merasa iba terhadap ujian yang sedang dialami Damarwulan. Dewi Anjasmara merasa heran terhadap ayahnya Patih Logender, karena Damarwulan diperlakukan tidak sepantasnya padahal masih keponakannya sendiri. Pemberian Dewi Anjasmara berupa pakaian dan makanan tersebut ditolak dengan halus oleh Damarwulan, karena jika Patih Logender mengetahuinya pasti Damarwulan akan dimarahi. (Pupuh X Kinanthi, bait 1-6)

Sejak kedatangan Damarwulan di Majapahit, Seta dan Kumitir selalu mengganggunya. Mereka menantang Damarwulan untuk bertarung karena merasa iri dan tidak suka melihat keberadaan Damarwulan. Tetapi Damarwulan tidak menanggapi Seta dan Kumitir dengan buruk. Damarwulan mencoba berlaku santun terhadap mereka. Sebelum mereka bertarung, Patih Logender datang dan segera melerai mereka. Menjelaskan bahwa Damarwulan masih saudara mereka, sehingga segeralah berdamai dan jangan saling bermusuhan. (Pupuh XI Durma, bait 1-5)

Akibat kejadian tersebut, Patih Logender mengganti pekerjaan Damarwulan yang semula sebagai prajurit yang bertugas menjaga pintu beralih menjadi perawat kuda. Setiap hari membersihkan kandang dan mencari makan untuk kuda yang dirawatnya. Semua yang dikenakan Damarwulan harus dilepas, seperti jamang, kalung, dan keris. Diganti dengan pakaian yang sederhana dan dibekali sebuah arit sebagai alat untuk mencari rumput. (Pupuh XII Gambuh, bait 1-6)

Di tempat lain, terjadi pertemuan antara bakul Prada dan bakul Sumampir yang berasal dari Minggiran dengan bakul Sambirawa dan bakul Sapanjang yang berasal dari Ngrandhubala. Mereka sama-sama sedang mencari keberadaan putra Patih Udara yaitu Damarwulan. Menurut pesan orang tua mereka, mereka harus dapat membalas budi patih Udara dan semua keturunannya atas jasa-jasa yang telah diberikan. (Pupuh XIII Pocung, bait 1-6)

Secara kebetulan, keempat bakul tersebut bertemu dengan Damarwulan beserta pengikutnya. Keempat bakul menjelaskan bahwa mereka mendapat pesan dari orangtua mereka masing-masing untuk membalas kebaikan Patih Udara dan keturunannya, yang tidak lain ayah Damarwulan. Keempat bakul tersebut menawarkan segala bantuan baik pakaian, makanan, maupun tenaga. (Pupuh XIV Asmaradana , bait 1-6)

Damarwulan menolak bantuan yang ditawarkan keempat bakul tersebut dengan halus. Tetapi mereka tetap ingin membantu Damarwulan dan Sabdapalon, dengan membantu memikul rumput, membawakan pakaian dan makanan untuk mereka. (Pupuh XV Sinom, bait 1-6)

Setibanya di kediaman Patih Logender, Dewi Anjasmara mengirim pakaian dan makanan lagi untuk Damarwulan. Tetapi Damarwulan masih menolak Setibanya di kediaman Patih Logender, Dewi Anjasmara mengirim pakaian dan makanan lagi untuk Damarwulan. Tetapi Damarwulan masih menolak

Tengah malam tiba, Dewi Anjasmara menanti-nanti kedatangan Damarwulan, tetapi tidak kunjung datang. Dewi Anjasmara berfikir, Damarwulan pasti ketiduran atau bahkan tidak menepati janjinya. Tetapi setelah beberapa saat, ternyata Damarwulan benar-benar menemui Dewi Anjasmara. Mereka saling bercengkrama, memadu kasih dan mengikat janji saling setia. (Pupuh XVII Mijil, bait 1-6)

Di tempat lain, Seta dan Kumitir sedang berencana ingin memeriksa keberadaan Damarwulan di tempat kediamannya. Mereka menyangka Damarwulan mungkin saja melanggar perintah dan tugas yang diberikan ayahnya. Kemudian, Seta dan Kumitir mendatangi kediaman Damarwulan. Prasangka buruk mereka terhadap Damarwulan ternyata benar, mereka melihat pintu dalam keadaan terbuka berarti Damarwulan tidak melaksanakan tugasnya dengan baik. Mereka segera mencari Damarwulan. (Pupuh XVIII Durma, bait 1-3)

Seta dan Kumitir mendatangi kediaman adiknya Dewi Anjasmara. Mereka sangat yakin dan curiga, Damarwulan sedang bersama Dewi Anjasmara. Tetapi Dewi Anjasmara berusaha menutupi dan menyangkal kecurigaan kakak-kakaknya bahwa Ia telah menyembunyikan Damarwulan. Seta dan Kumitir meminta Damarwulan untuk keluar dari persembunyiannya dan menantangnya untuk bertarung melawan mereka. (Pupuh XIX Pangkur, bait 1-4)

Setelah Dewi Anjasmara beradu mulut dengan kedua kakaknya, akhirnya Damarwulan keluar dari persembunyiannya. Ketika akan bertarung melawan Seta dan Kumitir, tidak lama kemudian Patih Logender datang dan segera melerai Setelah Dewi Anjasmara beradu mulut dengan kedua kakaknya, akhirnya Damarwulan keluar dari persembunyiannya. Ketika akan bertarung melawan Seta dan Kumitir, tidak lama kemudian Patih Logender datang dan segera melerai

Pada akhirnya, Patih Logender menikahkan Damarwulan dengan putrinya Dewi Anjasmara. (Pupuh XX Durma, bait 1-6)