-6.7 2PRINTER FINALDRAFT BB1 2015 Tetum 08.10 20141013 Revised

Pájina 13

2.3.2: Ekonomia Doméstika

“eksau ida e e p i ei u halo e izau a deze peñu eko ó iku husi 2007 to o 2012. Hafoi sei ko alia ko a-ba projesoens ekonómikas ba 2013 to o 2015.

2.3.2.1: Revizaun kona-ba Dezempeñu Ekonómiku 2007-2012

2.3.2.1.1 Total Produtu Internu Brutu

Iha 2012 total PIB iha Timor-Lest aumenta 5.6 to o 4,889.6 milloens presu konstante 2010. Setor petrolíferu aumenta 4.9 iha 2012. Atualmente 76.4 husi toal PIB mai husi setor petrolíferu. Iha ti a hi a e e la a do i sia setor petrolíferu reduz ona, tanba redusaun produsaun petróleu no kresimentu PIB naun- pet olífe u e e boot haree tabela 2.3.2.1.1.1 no figura 2.3.2.1.1.1. Eko o ias a ak e e do i a husi setor extrasaun e e ha esa fo te ú ika sai íti as ta a maldisaun husi rekursus naturais , maibé, liu husi ela o asau polítika e e p ude te, Timor-Leste bele ultrapasa riskus ligadus ho rikeza boot rekursus naturais, haree Focus Box 1 ka Kaixa Foku 1 Iha Timor-Leste total PIB hanesan sasukat folin laek ida kona-ba bein-estar tanba sensitivuvulnerável tebetebes ba mudansas iha presus petróleu nian no produsaun. Aleinde e e, populasau Ti o ia uitoa liu ak se isu iha i dúst ia pet olífe a o hodi u e e total PIB la iha relasaun direta ho padroens moris. Ta a azoe s hi ak e e hotu ak Governu konsentra liu ba PIB naun- pet olífe u e e iha liu elasau di eta ho pad oe s moris iha duke total PIB. Tabela 2.3.2.1.1.1: PIB Real no Produsaun Setor Petrolíferu 2007-2012 2 m 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Total PIB m 4,090.0 4,582.9 4,275.3 4,215.5 4,630.6 4,889.6 Taxa Kresimentu no Total PIB -0.6

12.1 -6.7

-1.4 9.8 5.6 Setor Petrolíferu m 3,428.3 3,826.6 3,421.7 3,281.3 3,559.4 3,734.5 Taxa Kresimentu Setor Petrolíferu -2.7 11.6 -10.6 -4.1 8.5 4.9 Fonte: Konta Nasional Timor-Leste 2000-2012, Diresaun Jeral Estatístikas 2 Dadus sira ne e projeksaun ba Contas Nasionais 2013. Pájina 14 Figura 2.3.2.1.1.1: PIB Real Bazeia Setor 2003-2012 3 m Fonte: Konta Nasional Timor-Leste 2000-2012, Diresaun Jeral Estatístikas Foku Kaixa 1: Oinsá Timor-Leste Evita Maldisaun husi Rekursus Naturais Saída mak Maldisaun tanba Rekursus Naturais? Maldisau ta a eku sus atu ais e e ako tese ai hi a ikusoi ha esa eku sus naturais kria fali konflitu, instabilidade makroekonómika no despezas ba projetus elefante mutin katak, e e la iha utilidade. Ida e e ele esulta ida po u ia e e estag a o la lao ba oin. Oinsá Timor-Leste Uza Rekursus Naturais hodi iha Estabilidade Instabilidade polítika iha Timor-Leste husi 2006 to o 2008 la relasiona ho asesu ba rikussoin rekursus naturais. Dezde 2008 Timor-Leste goza estabilidade polítika no melloria iha seguransa enkuantu produsaun petróleu mos aumenta. Realmente Governu uza reseitas petrolíferas hodi finansia pensoens ba veteranus no programa PDID e e proporsiona dividendu paz nian, katak fó moris hakmatek ba populasaun tomak no reduz oportunidade atu hamosu konflitu. Oinsá Timor-Leste Evita Instabilidade Makroekonímika Paízes barak gasta hotu la lais reseitas husi rekursus naturais depois hetan tiha. Ne e ezulta siklu expansaun no resesaun iha presus produtus ka merkadorias tanba Governu nia despezas e e voláteis, demanda no inflasaun. Timor-Leste evita ona tipu instabilidade ak oeko ó ika ida e e. ‘eseitas pet olífe as depozita iha FP no la sai diretamente ba Orsamentu Estadu. Foti osa husi FP azeia a uat e e ko side a ha esa suste t el a uda sa lo gu p azu ia o la ós a ku tu p azu iha eseitas pet olífe as. 3 Dadus sira ne e projeksaun ba Contas Nasionais 2013. Pájina 15 Despezas ba Áreas Prioritárias Husi 2008 to o 2013 montante boot liu husi despezas infra-estruturas nian mak ba eletrisidade 896.2 milloens. P ojetu e e au e ta p odusau e e jia el t ika, dist i uisau o t a s isau . Fo esi e tu elet isidade ida e e segu u i po ta te tebes ba kresimentu ekonómiku no dezenvolvimentu industrial. ásesu e e di ak liu a eletrisidade benefisia ema barak. P ojetu e e la ele ko side a hanesan projetu elefante mutin ida, ka e e la iha p o eitu. Iha mos despezas boot tebes ba edukasaun no saúde. Hasa’e Padroens Moris dezde Produsaun Petróleu Hahu Iha Timor-Leste ema nia padroens moris konsege mellora dezde hahú produsaun petróleu, espesífiku liu mak hanesan:  PIB naun-pet olífe u sa e ho taxa média 11.8, no konsumu kada uma-kain aumenta 6.7, kada tinan husi 2008 to o 2012.  Númeru la a ik si a e e krekas ka ho todan menus liu, diminui husi 48.6 ba 37.7 husi 2007 to o 2013.  Taxa matríkula iha Eskolas primárias aumenta husi 65.6 iha 2007 ba 91.9 iha 2013.

2.3.2.1.2: Ekonomia Naun-Petrolífera Kresimentu Ekonómiku

Períodu 2007-2012 ha esa ida e e ho k esi e te PIB au -pet olífe u e e e epsio al te es, iha ti a ee la a ako tese pe íodus k esi e tu ua e e la ha esa . Primeiru períodu, entre 2007 no 2011 ho kresimentu boot tanba aumentu boot iha despezas Governu nian. Enkuantu ke iha 2012 menus fali uitoan kresimentu PIB naun- petrolíferu menus oituan ho 7.8, e e ta a fato es seluk la ós tamba despezas Governu nian. Tabela 2.3.2.1.2.1: PIB Naun-Petrolíderu tuir Setor Sector 2007-2012 4 m 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Setor Naun-Petroliferu m 661.7 756.2 853.6 934.3 1,071.2 1,155.1 Taxa Kresimentu Setor Naun-Petrolíferu 11.4 14.3 12.9 9.5 14.7 7.8 Fonte: Konta Nasional Timor-Leste 2000-2012, Diresaun Jeral Estatístikas Hanesan bele haree iha figura 2.3.2.1.2.1, iha aumentu rápidu iha despezas Governu nian iha períodu 2007-2011 tanba polítikas frontloading Governu nian mos aselera. Frontloading e e uza osa e e foti husi FP a ku tu p azu hodi dudu ka halo a a ke a k esi e tu ekonómiku liu husi investimentu ho kualidade iha infra-estruturas no kapital umanu. Governu ko p o etidu aka as ko a-ba sustentabilidade fiskal, no asegura ona katak níveis despezas durante períodu 2007-2011 no períodus subsekuentes fiskalmente sustentáveis. Maski u e e, ko ti uasau taxa kresimentu iha despezas Governu nian, 4 Dadus sira ne e projeksaun ba Contas Nasionais 2013. Pájina 16 e e o se a du a te pe íodu e e iha au e tua pliasau e e, ele la suste t el. Nu e e despezas Governu nian hatuun hodi asegura sustentabiliidade fiskal, no reduz atu nue e e despezas Governu nian iha futuru ele hasa e k esi e tu. Iha redusaun substansial iha taxa kresimentu despezas Governu nian iha 2012, no liu-liu despezas ba kapital no dezenvolvimentu e e di i ui. ‘edusau iha kapital no despezas iha dezenvolvimentu e e parsialmente tanba mellorias iha prosesu jestaun investimentu, e e si ulta ea e te ele ko p i i o hadi a kualidade despezas kapital nain. K esi e tu despezas Go e u ia e e tuu e e ak sai hanesan kauza prinsipal ba tendênsia kresimentu mínimu hanesan ita observa iha 2012. Investimentu privadu naun- pet olífe u sa e aka as iha pe íodu to ak 2007-2012 ninian, maibé kontinua baixu ka menus, ta a e e la iha i paktu oot a taxas kresimentu ein- jeral. Konsumu uma- kai ia os sa e aka as iha períodu 2007-2012, aumenta 37.6 husi 507 milloens ba 698 milloens. N e e pa sial e te tanba aumentus iha despezas Governu nian, espesialmente expansaun programas transferênsias públikas. Finalmente, enkuantu balansu jeral komérsiu nian 5 hetan surplus ka exedentes boot tebes, Timor-Leste nia défise komersial naun-petrolíferu aumenta lais los entre 2007 no 2011. Maibé, iha 2012 defise kiik ta a i po tasau e e tuu uda esultadu husi edusau iha despezas a kapital no dezenvolvimentu. Figura 2.3.2.1.2.1: PIB Real Naun-Petrolíferu 2004-2012 Fonte: Konta Nasional Timor-Leste 2000-2012, Diresaun Jeral Estatístikas no Diresaun Nasional Polítika Ekonómia Kresimentu iha setores hotu- hotu husi eko o ia Ti o ia a ia aka as du a te pe íodus rua 2007-2011 ho 2012. 5 Exportasaun sasan no servisus menus importasaun sasan no servisus Pájina 17 Durante períodu 2007-2011, e e ta a despezas Governu ba administrasaun públika no seto es ko st usau au e ta aka as ho dia taxas kresimentu anual 16.5 no 68.7 respetivamente. Pelu kontráriu, setor agríkolu deklina ka tuun iha termus reais durante períodu 2007-2011, deklí iu ida e e iha ligasau aka as ho ko disoe s kli tikas du a te pe íodu e e to ak. Ikus liu, kresimentu iha setor vendas pur-grosu no retallu sai hanesan Timor-Leste nia kuartu naun- pet olífe u e e oot liu, sa e g adual e te ho dia kresimentu 7.8 ka da tinan. Hanesan haree iha tabela 2.3.2.1.2.2, iha 2012 dezaselerasaun iha kresimentu despezas ba salárius no vensimentus Governu nian mak kauza tendênsia redusaun iha kresimentu setor administrasaun públika ba 11.0. Enkuantu despezas kapital Governu ia e e tuu hatuun produsaun iha setor konstrusaun ba 6.6. Hafoin tuun iha iha 2010 no 2011, setor ag ikultu a sa e fali 14.6 iha . “eto ag ikultu a ha esa seto e e i po ta te tebetebes tanba maioria populasaun paíz nian depende tomak ba agrikultura liu husi empregu formal no mos agrikultura subsistênsia. Kresimentu boot iha seto ida e e hatudu katak, maski ho dezaselerasaun iha kresimentu real PIB naun-petrolíferu, padroens moris maioria populasaun Timor-Leste ia sa e di ak iha 2012. Iha 2012 setor vendas pur-grosu o etallu sa e 7.3 hanesan kontinuasaun husi taxas ne e observa ona iha 2007 no 2011. Tabela 2.3.2.1.2.2: Taxas Kresimentu PIB Real Naun-Petrolíferu 2006-2012 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 PIB Setor Naun-Petrolíferu -5.7 11.4

14.3 12.9