16
setor agrikultura tun ba 14.6 ba PIB 2010 laos-minarai. Kontribuisaun husi setor sira seluk ko ti ua la o ha esa ti a uluk, só kategoria I fo asaun ho Komunikasaun mak nia
kuota sa e, maibe T a spo te no Armazenajen tun, li-liu tanba inflasaun no kustu
transporte e e aas iha tinan 2011.
Figura 2.3.2.2.3: Kontributor PIB Laos-Minarai 2010 2011,
Fontes: Diresaun Jeral Estatístikas PIB no Diresaun Nasional Polika Ekonómia DNPE
Konkluzaun, iha tinan hirak liu ba, Timor-Leste mos hetan kresimentu ekonomiku e e aas
iha mundu, inklui kresimentu ekonomiku 12.0 iha setor laos-minarai iha tinan 2011. Maibé maioria kresimentu kontribui husi despeza Governu.
Ne e ele justifika ta a Timor- Leste sei iha faze inisiu dezenvolvimentu ekonomiku no tuir dunik polítika foti uluk
frontloading policy Go e u ia , e e eflete iha i esti e tu ba infra-estrutura no
dezenvolvimentu kapital umanu, uat ua e e e hanesan kondisaun fundamental ba
dezenvolvimentu longu prazu. Maski u e e, k esi e tu eko ó iku oot e e labele
suste ta de it hosi despeza Governu nian, ta a e e la si k o iza ho suste ta ilidade fiskal iha longu prazu no sai dezafiu ida atu atinji meta inflasaun iha PED 4-6.
2.3.2.3: Inflasaun Doméstika
Inflasaun iha Timor-Leste kontinua aas liu taget PED 4-6. Iha ti a ua ikus e e, ,
inflasaun sempre ho díjit rua, aski u e e tasa hi ak e e ki ik kompara ho bainhira nia
atinji pontu máximu. Inflasaun fulan Dezembru 2012 iha Timor-Leste 10.9 kompara ho 15.4 iha Dezembru 2011 Figura 2.3.2.3.1. Tasa
i flasau e e aas iha i paktu egati u ba ekonomia nomos ba populasaun nia kbiit atu sosa sasán .
Ta a e e, ho inflasaun e e ki ik mak bele asegura dezenvolvimentu sustentavel no inkluzivu.
17
Figura 2.3.2.3.1: Mudansa Iha IFK Dili Kompara Tinan-ho-Tinan Tuir Kategoria
Fontes: Diresaun Nasional Polítika Ekonómia no Diresaun Jeral Estatístika
Inflasaun husi Dezembru 2011 ba Dezembru 2012 ho díjitu rua ba Timor-Leste no Dili, aas uitoan iha Dili kompara ho inflasaun iha Timor-Leste.
Maski u e e, kategoria sira e e kontribui ba tasa global inflasaun la
sa e ho tasa e e ha esa . Kategoria hahán ho hemu laos-alkoolika
hetan aumentu aka as 33.5 entre Dezembru 2010-2012 no sai
prekupasun boot tanba kategoria e e ko postu husi sasan esensiais e e maioria
konsumedor sira konsumu. Sub-kategoria sira iha kategoria hahán ho bebidas laos-alkoolika
la a e e heta aumentus boot iha sira nia folin mak sub kategoria foos
, hemu laos-alkoolika , ai-fuan no modo
. Aleinde hahán, kategoria sira
seluk e e folin aumenta inklui t a spo te no roupa ho sapatu
. Ida primeiru e e, durante tinan 2012, hetan aumentu 10.6 ba Timor-Leste. Maski u e e aihan hatudu tendênsia tun kompara ho 15.5 entre Dezembru 2010 ho Dezembru
2011. Kona-ba folin kategoria roupa ho sapatu , iha diferensa boot entre Dili ho distritus.
Inflasaun ba Timor- Leste, katego ia ida e e ia foli au enta moderada 6.0 husi
Dezembru 2011 to o Dezembru 2012, maibe folin aument 16.3 iha Dili ba període e ebé
ha esa . Ne e liu-liu tanba aumentu iha folin roupas ba mane sira. Maibé aumenta folin hi ak e e ki ik ai hi a ko pa a ho foli a katego ia oupa ho sapatu iha Dezembru
2010 to o Dezembru 2011 19.8.
18
Maski folin ba maioria kategoria tun kompara ho tinan 2011, maibé folin ba kategoria hahán
o e idas kontinua sae. Ne e sai p ekupasau oot u e e presiza halo i estigasau kle a hodi hatene fatores e e e kauza foli au e ta iha katego ia ida e e.
Te d sia hi ak e e ele esplika ho fatores doméstiku no internasional,. Maibe iha p o a ilidade oot katak au e ta foli iha
e e aio ia husi fato es do estika duke internasional tamba iha tinan 2012, fatores internasional ho tendênsia normal, hanesan
dolar appresia no folin ba produtus aihan iha merkadu internasional tun.
Durante tinan 2012, folin aihan iha merkadu internasional tun sae, maski u e e a ak ak
sei menus husi folin 2011 no 2010 nian . Ta a e e afeta oitua deit a foli aiha iha
2012 mudansa folin iha 2011 bele transfere ba folin iha 2012. Dolar mos apresia durante tinan 2012, liu-liu iha fulan neen ba dahuluk
. Nu e e hamenus presaun ba inflasaun, espesialmente ba sasán importasaun.
Folin minarai iha merkadu internasional sa e ak as iha fulan tolu dahuluk 2012 nian,
ai e ki ik ko pa a ho foli i a ai iha 2011. Provavelmente oferta doméstika no prokura doméstika mak
aka fo p esau aka as a inflasaun iha tinan 2012.
Despeza Go e u ia e e aas iha 2011 no durante tinan 2012, espesialmente iha despezas rekorentes, bele justifika inflasaun tamba iha estimulasaun iha
prokura doméstika. Ta a e e, o jeti u Governu hodi hamenus no kontrola kualidade
despeza Governu nian nudar esforsu ida atu hamenus inflasaun. Iha fulan neen ba dahuluk tinan 2013 nian, inflasaun kontinua ho díjitu rua.
álei de e e, folin sasan balun kontinua aumenta. Ezemplu: iha Juñu, folin
hah o e idas laos- alkoolika
sa e ba 5.6. Nu e e os i po ta te atu hate e katak halo ona revizaun ba IFK iha inísiu 2013,
e izau e e hodi muda todan iha klasifikasaun sasan balun. Mudansa ida e e sei hadia IFK u e e ele sukat i flasau diak liu ta .
2.3.2.4: Empregu