Sub elemen kunci pendukung pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung adalah kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku industri
bioetanol di Provinsi Lampung P-2, sarana dan prasarana prodksi yang mendukung P-3 dan dukungan pemerintah pusat dan daerah dalam pengembangan agroindustri
bioetanol P-4 akan sangat menunjang berkembangnya agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung.
Gambar 24 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Pendukung Pengembangan
Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan kedudukan sub-elemen Kesesuaian
dan ketersediaan lahan untuk bahan baku di Provinsi Lampung P-2; Sarana dan prasarana produksi mendukung P-3; Dukungan pemerintah dalam pengembangan
agroindustri bioetanol P-4; Kemampuan masyarakat dalam menerima inovasi baru P-5; Agroindustri bioetanol skala pabrik dapat dikembangkan di Provinsi Lampung
P-10; Penunjukan Provinsi Lampung sebagai lumbung bahan bakar nabati nasional P-11; dan Peningkatan permintaan BBN Bahan Bakar Nabati, khususnya bioetanol
yang diprediksi akan terus meningkat P-12 sebagai sub-elemen pendukung system pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dengan
tingkat ketergantungan yang rendah dan daya dorong yang tinggi menempati level 5 dan 4.
Level 1
Level 2
Level 3
Level 4
Level 5 94
Sub Lampu
u u
ung bioeta
a a
anol d P-3
dan bioeta
a a
ano no
no no
no no
no no
o o
o o
no o
o no
no o
o o
no no
no o
o o
no no
o no
o o
o o
o o
o n
o o
o o
no no
o n
n o
o l
l l
ll l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
Provin n
n n
n n
n n
i si
si si
si si
si si
si si
si si
si si
s s
si si
si i
si i
si s
s s
si si
si si
si i
si si
si s
si si
si si
s si
s i
si i
i i
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L
Gamb b
b bar 24
Ke dan k
k k
keters prasar
r r
rana agroin
n n
n n
du du
du d
du du
du du
du du
du du
u du
du du
du du
du u
du d
d du
du du
du du
du du
du u
du du
u u
du du
u du
du u
du du
d d
du du
d du
d du
du du
du du
d du
d du
u u
u u
d u
du u
du u
u u
du u
u d
u du
du du
d d
u du
u u
u u
u u
u d
d st
st st
st s
s s
s s
st st
st st
s st
st st
st s
t t
st s
s s
st s
s t
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
P-5; ;
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag Ag
Ag g
A A
Ag Ag
Ag A
Ag Ag
Ag Ag
A A
Ag A
Ag Ag
Ag Ag
A A
A Ag
Ag Ag
Ag A
Ag Ag
Ag Ag
Ag A
g Ag
Ag A
Ag A
Ag A
Ag Ag
Ag A
A Ag
A A
g A
A Ag
Ag A
A Ag
g Ag
A A
g Ag
A g
A A
A g
r P-10
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
P P
P P
P P
P P
P P
P P
Pe P
P Pe
Pe Pe
P P
P P
P Pe
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P P
P-11 ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; ;
; da
da d
da da
da da
d da
d da
da da
da a
da da
da da
da da
da d
da d
d da
da da
da da
d da
d da
da a
da da
da d
da da
da da
da da
da d
da d
d da
da da
da da
da a
da da
da a
da a
a da
da d
d a
da d
da da
da a
a d
da d
d d
d d
d d
d d
d d
n n
n yang d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d ip
ip ip
ip ip
ip ip
i i
ip ip
ip ip
p ip
ip ip
ip ip
ip ip
i ip
p p
p i
p p
p p
p p
p p
p p
p p
ip p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
re r
r re
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r penge
e m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
ba ba
b b
b b
ba b
b b
b ba
b b
b b
b b
b b
b ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b n
keterg g
g g
an an
an an
an an
an an
a an
an an
n n
an a
a a
a an
an an
a a
a a
a a
a a
a a
a a
n a
a a
a an
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a tu
tu tu
tu tu
tu tu
tu t
t t
t t
t t
t tu
tu t
tu tu
t t
tu tu
tu t
tu t
tu t
tu t
t t
u u
tu u
u u
tu u
u u
u u
u u
u tu
tu u
u t
Keseluruhan sub-elemen pendukung sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dikelompokkan berdasarkan tingkat Driver Power dan
tingkat dependency ke dalam empat kuadran yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent.
Gambar 25 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Pendukung Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Matriks hasil pengelompokkan pada Gambar 25 menunjukkan bahwa tidak ada sub-elemen pendukung pengembangan yang tidak berkaitan dengan sistem sektor
Autonomus = 0. Sub elemen P-2, P-3, P-4, P-5, P-10, P-11, dan P-12 yang berada di kuadran IV independent merupakan sub elemen yang memiliki ketergantungan yang
rendah dan daya dorong yang tinggi, hal ini merupakan elemen yang sangat kuat pengaruhnya dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung.
2 Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol
Elemen penghambat pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dalam hubungan kontekstualnya adalah sub elemen penghambat yang
satu menyebabkan sub elemen penghambat yang lain. Berdasarkan hasil kajian
1 2, 3, 4
5, 10, 11, 12
6, 7, 9 8, 13, 14
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10
11 12
13 14
15
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10
11 12
13 14
15
D A
Y A
D O
R O
N G
KETERGANTUNGAN
Independent Linkage
Autonomous Dependent
Ke bioeta
a a
anol d tingka
a a
at de Depe
e e
ende n
Gamb b
b bar 25
M M
M Matrik
sub-el l
l lemen
Auton n
n nomus
kuadra a
a an IV
rendah h
h h
h h
da da
da da
da da
da da
da da
da da
d da
da da
da da
da da
a da
da da
da da
d da
da a
d da
da da
a da
a da
d da
da da
da da
d d
d da
da da
d d
da d
da da
a a
a a
a d
d d
d da
a d
d d
a d
d d
a penga
a ar
ar ar
ar r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
uh uh
uh uh
h uh
uh uh
uh uh
u uh
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
h uh
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
h uh
h h
uh uh
uh uh
uh uh
uh uh
h h
uh uh
uh h
u uh
uh uh
uh uh
h h
h uh
uh uh
uh uh
h h
h uh
uh h
uh uh
u uh
u u
u h
h u
h u
uh uh
u u
h u
uh h
u n
n n
2 E
E El
El l
l l
l em
em em
em em
em em
em em
em e
em e
em m
m em
em m
m m
em em
em em
m em
em em
em em
em m
m em
m m
m m
m em
em e
em m
m m
em m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m e
El El
El El
El El
El E
El El
El l
El El
El El
El El
E El
El El
El l
El l
l El
El El
l El
El El
l El
l El
El l
l El
El El
El El
El El
E E
El E
E El
El E
El El
l El
E E
l l
El El
E E
l l
E E
E E
E E
E E
E E
E E
E E
e e
e e
Lampu un
un un
un un
un n
un n
un n
un n
n un
un u
un u
n n
n un
un n
n n
un g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
satu me
me me
me me
me me
me me
me me
me m
me me
me m
me m
m me
me me
me m
m m
m m
me me
me me
me me
me e
m me
me me
me me
e e
m m
m m
m m
e me
m m
m m
m m
e m
m m
m m
m m
n n
n
D A
Y A
D O
R O
N G
analisis ISM-VAXO elemen penghambat pengembangan terdiri atas 14 empat belas sub-elemen, dibawah ini:
1 Keterbatasan Modal bagi pengembang bioetanol skala kecil K-1
2 Produktivitas bahan baku rendah K-2
3 Biaya produksi masih tinggi K-3
4 Harga bioetanol per liter berada di atas harga BBM subsidi K-4
5 Keterbatasan sumber daya manusia dalam penguasaan teknologi budi daya ubi
kayu K-5 6
Minimnya sosialisasi penggunaan bioetanol sebagai bahan bakar alternatif untuk kendaraan bermotor K-6
7 Masih terbatasnya sumberdaya manusia yang ahli di bidang agroindustri bioetanol
K-7 8
Bahan baku bersaing dengan industri pangan K-8 9
Kontinuitas bahan baku tidak terjamin K-9 10 Hambatan kelembagaan perijinan, birokrasi K-10
11 Hambatan perdagangan internasional K-11 12 Pesaing internasional yang telah lebih dahulu mengembangkan bioetanol K-12
13 Kekuatan pesaing pada basis bahan baku yang sama K-13 14 Belum adanya jaminan harga bioetanol K-14
Berdasarkan hasil analisis menggunakan teknik ISM, maka elemen penghambat pengembangan diperoleh hasil Reachability
Matrix. Tabel
29 memperlihatkan hasil Reachability Matrix dan interpretasinya,
Tabel 29, menunjukkan bahwa yang menjadi sub elemen kunci pada elemen penghambat pengembangan agroindustri bioetanol adalah keterbatasan modal bagi
pengembangan agroindustri bioetanol skala kecil K-1, Produktivitas bahan baku rendah K2, Kontinuitas bahan baku tidak terjamin K9
Ketiga sub elemen diatas harus mendapatkan perhatian utama dalam pengembangan agroindustri bioetanol, supaya keberhasilan
pengembangan dapat tercapai. Jika sub elemen kunci penghambat pengembangan ini tidak mendapat
perhatian, maka dapat dipastikan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung sulit untuk berkembang. Keterbatasan modal bagi pengembangan bioetanol skala kecil,
Produktivitas bahan baku rendah dan Kontinuitas bahan baku yang tidak terjamin akan sangat mempengaruhi faktor produksi bioetanol.
analis i
is IS sub-el
l l
lemen 1
K K
K Keterb
2 P
P r
rodu 3
B B
B Biaya
4 H
H Ha
Ha a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg g
g rg
rg rg
r rg
rg rg
g rg
g rg
r g
rg rg
rg rg
g rg
rg rg
rg r
rg rg
rg rg
r rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg g
g rg
rg g
rg rg
g a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
5 K
K Ke
Ke e
e e
e te
te te
te te
te te
te te
te te
te te
te te
t te
te te
te te
te t
te t
te te
te te
te te
te te
te te
t e
t t
e e
e e
e rb
rb rb
r r
r rb
rb r
r r
r r
r r
r r
r r
ka a
a ayu
yu yu
yu yu
yu yu
u yu
yu yu
y yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
y y
yu yu
yu u
u yu
yu yu
y yu
yu yu
u u
u y
yu yu
yu u
u yu
yu yu
u u
yu yu
yu u
u u
yu yu
yu u
u u
y u
yu u
y y
u yu
u u
yu u
yu u
u u
u u
yu yu
u u
yu y
yu u
y u
y yu
u u
u y
yu u
u y
y 6
M M
Mi Mi
i i
i ni
ni ni
n ni
ni ni
ni n
ni ni
ni ni
ni ni
ni n
n ni
n n
n n
n i
n n
ni n
n n
ni ni
ni ni
ni ni
i n
ni ni
i ni
n n
n i
n n
n n
n n
n i
n i
i ni
n ni
i ni
n n
i n
ni i
n n
n n
n i
i n
n n
m m
m ke
e e
end nd
d nd
nd nd
nd nd
nd nd
nd d
nd nd
nd nd
d d
d d
d d
d nd
nd nd
nd nd
nd d
d d
nd nd
d d
nd nd
nd nd
nd nd
nd d
nd nd
d nd
d nd
nd nd
d nd
nd nd
nd nd
nd nd
nd d
nd d
d n
n d
d d
n d
nd nd
n nd
d nd
n n
nd d
n d
nd d
d d
nd d
d d
n n
n d
d d
nd n
d n
nd d
d d
d d
d n
n d
d a
a a
a a
a a
a 7
M M
Ma Ma
a a
a a
a a
a a
a a
a a
si si
si si
si si
si i
i si
i s
s s
s i
i si
s si
si s
s s
i s
s s
i i
s s
s s
i si
si s
si s
si s
s i
s i
i i
i i
si i
i s
i s
i i
i i
s i
i h
h h
h K
K K
K -
- -
- -
- -
- -
- -
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
8 B
B B
Ba aha
ha ha
ha ha
ha ha
h h
ha ha
h ha
h h
a a
ha ha
ha ha
ha ha
ha a
h a
h a
h ha
a h
a h
h ha
a a
ha h
h h
h ha
a ha
a ha
h a
ha h
a a
a a
a a
a n
9 K
K Ko
Ko o
o nt
nt nt
nt nt
nt nt
nt nt
nt t
nt t
nt n
nt n
nt nt
nt nt
nt nt
nt nt
t nt
t nt
n nt
t n
nt n
t t
t nt
nt t
nt nt
n t
nt n
n n
nt n
nt nt
nt t
t n
n t
n n
n n
nt n
n n
n t
n n
t n
n n
nt t
nt nt
t n
n t
n i
in i
i i
i i
10 H H
Ha Ha
a a
a mb
mb mb
m mb
m m
m b
m m
m m
mb mb
mb mb
mb mb
mb mb
b m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
11 H H
Ha Ha
a a
a mb
mb mb
mb mb
mb m
m mb
m m
m mb
m m
m m
m mb
m m
mb mb
m m
mb mb
m mb
m m
m m
m m
mb mb
b m
b m
mb m
m m
m mb
m m
m m
m m
m m
m m
mb m
m m
m m
m m
mb m
m m
m m
m m
m mb
mb m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m 12 P
P e
sa sa
sa sa
sa sa
sa sa
a a
sa a
a a
a a
sa sa
a a
a a
a a
a a
sa sa
a a
s s
sa a
sa s
s a
sa s
a a
sa s
s s
a sa
a sa
sa a
a s
a a
a sa
sa s
a a
a a
i in
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i 13 K
K Ke
Ke e
e e
ku ku
ku ku
ku k
ku ku
ku ku
ku ku
ku ku
ku ku
ku k
u ku
ku k
ku ku
ku ku
ku ku
ku u
ku ku
ku ku
k k
k k
k k
k ku
ku k
k ku
ku k
k ku
ku ku
ku ku
ku k
ku ku
ku ku
ku ku
u ku
k ku
ku k
ku ku
ku k
ku k
k ku
ku ku
k u
k k
ku ku
ku u
u ku
k k
ku k
u u
u k
k k
k k
k ku
k a
14 B B
B Be
lu lu
lu lu
lu lu
lu lu
lu u
lu lu
lu lu
lu lu
lu lu
lu l
lu lu
u lu
lu u
lu lu
lu u
u lu
lu l
lu u
u lu
lu lu
lu lu
lu u
u lu
lu l
u u
u lu
lu lu
l lu
u u
u lu
u lu
lu l
u u
u u
u lu
u u
u u
u u
lu u
l lu
u u
u u
u u
u l
l u
m m
m m
Be Be
Be Be
B B
Be Be
Be B
Be B
B B
Be Be
Be B
B Be
B B
B B
B B
B Be
B Be
Be Be
Be Be
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
r pengh
h h
hamb mb
mb mb
m m
m mb
m mb
mb mb
m mb
mb mb
b mb
mb mb
b m
mb mb
mb mb
m mb
mb m
mb m
m mb
mb mb
mb m
mb m
m m
m mb
m mb
m mb
m m
m mb
b m
m m
m m
mb m
m m
mb b
m m
mb mb
m b
m m
b m
m m
m m
m m
m m
m m
mb b
m m
m m
m m
m m
m m
memp p
p per
er er
er r
r er
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
l l
l l
l li
li li
li li
li l
l l
li li
l l
l l
l li
l l
l l
l l
l l
l li
l l
l l
li l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
li l
l li
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
h h
h Tab
pengh h
h hamb
penge e
mban rendah
h h
h K2 Ke
penge e
mban tercap
p p
pai. J perhat
t t
t ia
ia ia
ia ia
a a
a a
ia ia
ia a
a ia
ia a
a ia
i ia
i a
ia a
ia a
a ia
a ia
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
n, n,
n, n
n, n,
n, n,
n, n,
n, n,
n, n
n, n,
n, n,
n, n,
n n,
n, n,
n n,
n n
n, n,
n n,
n n
n n
n, n,
n, n,
n, n
n n
n n
n, n
n n,
n n
n, n
n n
n n,
n, n
n n
n, n
n n,
n n
n, n
n n
n untuk
k be
be be
be b
be be
be be
be be
be be
be be
be be
be be
b be
be be
be be
be be
be be
be b
be be
be be
e be
be be
b be
be b
be e
e e
be b
e be
b be
be be
be be
b b
e e
be e
b e
be b
b e
be be
b b
b be
e e
be b
be e
e b
e be
e b
b e
b b
b b
e e
rk r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
Produ u
uk uk
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
ti ti
ti ti
ti ti
ti ti
ti ti
ti ti
ti t
ti ti
ti ti
ti ti
t ti
ti t
t ti
ti ti
ti ti
t ti
ti t
ti ti
ti ti
i ti
ti ti
ti ti
i t
i i
ti t
t i
ti ti
t ti
ti ti
i i
i i
ti ti
vi v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
sangat t
t t
me me
me me
me me
me m
me me
me me
me me
m me
me me
me me
me me
me me
me me
me me
m me
me me
me me
me me
me me
me me
me m
me e
me me
me m
me me
m me
me me
e me
me me
me e
e me
me me
me me
me e
e e
me me
e me
me e
e e
e me
e e
me e
m e
me me
e me
e e
m m
m m
m m
Tabel 29 Hasil Reachability Matriks Final dari Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Simbol Program
Kaitan Antar Sub-Elemen Penghambat Pengembangan
D P
R K
1 K
2 K
3 K
4 K
5 K
6 K
7 K
8 K
9 K
10 K
11 K
12 K
13 K
14 K1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
14 1
K2 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 14
1 K3
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 11
2 K4
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 11
2 K5
1 1
1 1
1 1
1 7
3 K6
1 1
1 1
1 1
6 4
K7 1
1 1
1 1
5 5
K8 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
11 2
K9 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 14
1 K10
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 11
2 K11
1 1
1 1
1 1
5 5
K12 1
1 1
1 1
1 5
5 K13
1 1
1 1
1 1
5 5
K14 1
1 6
D 3
3 7
7 8
9 13
7 3
7 13
13 13
14 L
6 6
5 5
4 3
2 5
6 5
2 2
2 1
. Berdasarkan pemisahan tingkat pada reachability matriks, maka dapat dilakukan penetapan hirarki melalui ranking dengan mengacu pada aspek driver
power. Struktur hirarki hubungan antar sub-elemen pendukung terhadap sistem pengembangan agroindustri bioetanol terdiri atas 6 enam level seperti yang dapat
dilihat pada Gambar 26. Sesuai dengan asumsi hubungannya bahwa sub-elemen penghambat yang
satu mempengaruhi manfaat sub-elemen penghambat yang lain maka hirarki model menunjukkan bahwa sub-elemen pada suatu level didukung oleh terpenuhinya sub-
elemen pada level dibawahnya. Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan keterbatasan modal bagi pengembangan Agroindustri bioetanol skala kecil K-1,
kontinuitas bahan baku tidak terjamin K-9 serta produktivitas bahan baku rendah K-2 sebagai sub-elemen kunci penghambat sistem pengembangan agroindustri
bioetanol di Provinsi Lampung yang menempati level tertinggi level 6 dengan total DP terbesar .
Tabel 29
Simb b
b bol
Progr r
r ram
K1 1
1 1
K2 2
2 2
K3 3
3 3
K4 4
4 4
K5 5
5 5
K6 6
6 6
K7 7
7 7
K8 8
8 8
K9 9
9 9
K1 K1
1 K1
2 K1
3 K1
4 D
D L
L
. .
. .
. .
. B
dilaku u
u ukan
power r
r r. St
penge e
mban dilihat
t t
t pad S
satu m m
m memp
menun n
n njukk
eleme e
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p keterb
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b at
at at
at at
at at
at at
at at
at t
t t
t t
t at
a a
a at
t at
at at
a at
a a
a a
at t
at at
at t
a a
at at
at at
a a
a a
a a
a a
a a
a at
at a
a at
at t
t a
a a
at t
at a
a at
at a
a a
a a
a a
t a
a a
a a
a a
as a
as a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
as a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
kontin n
n n
n u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u it
it it
it it
it it
it it
it it
it it
t it
it t
t it
it t
it it
t t
it t
it it
t t
t t
t t
it it
t t
it it
it it
t it
i i
t t
t t
t it
t i
i i
it it
it it
t i
i i
t it
a a
a a
a a
a a
a s
K-2 se
se se
se se
se se
e e
se se
se e
se se
se se
se e
e e
e e
se e
e se
se s
se se
e e
se e
e e
se e
e e
se e
e e
se e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e se
se se
se e
e b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b bioeta
a a
a a
a no
no n
n no
n n
n n
no no
n no
no no
n no
n n
no o
no n
n no
n n
n n
no no
no no
no no
no no
n n
no no
no n
o n
o no
o o
o l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
d DP ter
r r
r r
r be
be be
be be
b be
be be
be be
be be
be be
e be
be be
be be
be be
b b
be be
be b
be be
b be
be be
be b
be b
be be
b b
be be
be e
be be
be b
b b
b b
e be
b e
be b
be e
be e
e e
b e
be b
b b
b s
s s
s s
s sa
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
Gambar 26 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Keseluruhan sub-elemen pendukung sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dikelompokkan berdasarkan tingkat Driver Power dan
tingkat dependency ke dalam empat kuadran yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent.
Hasil pengelompokkan pada matriks hubungan driver power-dependence Gambar 27 menunjukkan bahwa tidak ada sub-elemen penghambat pengembangan
yang tidak berkaitan dengan sistem sektor Autonomus = 0. Tidak ditemukan sub- elemen yang berada pada sektor Linkage pengait dari sistem, dimana sub-elemen
yang berada disektor tersebut harus dikaji secara seksama karena sifat hubungannya yang tidak stabil tapi sangat berkaitan sekaligus berdampak pada peubah lainnya
terutama pada peubah Dependent. Analisis lebih lanjut pada sektor IV independent, menyatakan bahwa sub-elemen penghambat keterbatasan modal bagi pengembangan
agroindustri bioetanol skala kecil K-1, Produktivitas bahan baku rendah K2, Level 1
Level 2
Level 4
Level 4
Level 5
Level 6 98
Gamb b
b bar
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r 2
2 2
2 26
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 Ke
bioeta a
a anol
tingka a
a at dep
Depe e
e enden
Ha Gamb
b b
ba ba
ba ba
ba r
r 2
2 2
2 2
yang t t
t t
t t
id d
id id
id d
id id
id id
id id
id id
id d
d d
d id
id id
d d
d id
id id
id d
id id
d id
d d
d d
d d
d d
id d
d d
d id
id id
d d
id d
d id
id id
d d
i d
d i
i d
d id
d d
d i
d d
d d
d d
d i
d i
i i
ak a
ak ak
ak ak
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a eleme
e n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y a
a a
a yang b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
er er
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r er
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r a
a a
ad a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
yang t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
id id
d id
id id
id d
id id
id id
id id
id id
id id
id d
id id
id id
id id
id id
id d
d d
d id
id id
d d
d d
id id
id id
i id
d i
id d
d id
id id
id id
i d
d id
id id
id d
id d
id i
i i
i id
i i
i i
d id
id d
id d
id id
i d
d d
i d
i d
d d
a a
a a
a ak
ak ak
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a teruta
a m
m ma
ma ma
ma ma
ma ma
a a
a a
ma a
a a
a ma
m m
ma ma
a m
m m
ma ma
ma ma
ma m
m m
m m
m ma
ma ma
a m
m ma
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
menya a
at at
at at
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t ak
a k
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak a
a k
k k
k ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak k
k k
k k
a a
a a
k a
a agroin
n n
n n
du du
du d
d du
du du
du du
du du
d d
du d
du d
d d
d d
du d
d d
du d
d du
u d
du d
d d
d d
du d
d d
du d
d d
du d
d d
d d
d du
du u
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d du
du u
d d
d d
d d
d s
s s
s s
t st
st st
st s
s st
s s
st s
s s
s s
s s
s s
s s
kontinuitas bahan baku tidak terjamin K-9, biaya produksi masih tinggi untuk skala industri kecil K3, Harga bioetanol pe liter di atas harga BBM subsidi K4, Bahan
baku bersaing dengan industri pangan K8 dan Hambatan Kelembagaan K 10 merupakan peubah bebas. Oleh karena itu, ketujuh sub-elemen tersebut adalah
kekuatan penggerak driver power yang besar dalam menghambat pengembangan, namun memiliki ketergantungan yang rendah pada sistem.
Gambar 27 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
3 Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol
Hasil analisis terhadap elemen pelaku stakeholder sistem pengembangan agroindustri bioetanol menghasilkan 7 enam sub elemen pelaku, sebagai berikut:
1 Masyarakat M-1
2 Asosiasi Bahan Bakar Nabati M-2
3 Pengusaha Bioetanol M-3
4 Industri terkait bahan pangan industri gula tapioka M-4
5 Pemerintah Daerah M-5
6 Balai Penelitian M-6
1, 2, 9 3, 4, 8, 10
5 6
7, 11, 12, 13
14 1
2 3
4 5
6 7
8 9
10 11
12 13
14 15
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10
11 12 13 14
15
KETERGANTUNGAN D
A Y
A
D O
R O
N G
Linkage
Dependent Independent
Autonomous
kontin n
n nuitas
indust t
t tri ke
baku bers
merup p
p pakan
kekua a
a at
t an
an an
an an
an an
an an
an an
an an
n an
an an
n n
an an
an an
an an
an an
an an
n an
n an
a an
a an
n an
a n
n n
an n
n a
a a
p p
p p
namun n
n n
n n
n n
me me
me me
me m
me me
me me
me me
me me
me m
me me
me m
m m
me me
m me
m m
m e
me m
m m
e e
e m
m m
m me
me m
m m
m m
m m
m
Gamb b
b bar 27
3 E
E E
Eleme
Ha agroin
n n
n n
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
u du
d u
du d
du du
du d
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du u
du d
du d
du u
du du
d du
u u
u du
u u
du u
d u
u u
du du
du u
u u
u du
d st
st st
st st
st s
s st
s s
t st
s st
st st
s s
s st
st st
s st
st st
s t
s s
t s
s s
s s
st s
s s
s s
t s
s s
s s
s s
s s
s s
1 M
M Ma
Ma Ma
Ma Ma
Ma Ma
Ma Ma
Ma Ma
M Ma
a Ma
Ma Ma
Ma M
Ma Ma
Ma Ma
Ma Ma
Ma M
Ma Ma
Ma Ma
Ma M
Ma Ma
Ma M
M a
Ma Ma
Ma M
Ma M
a a
Ma Ma
Ma a
Ma Ma
Ma Ma
Ma Ma
Ma Ma
M Ma
Ma M
M Ma
Ma M
a a
a Ma
a a
a a
M M
a a
a a
a M
a M
M a
a a
a sy
sy sy
sy sy
sy sy
sy sy
sy sy
sy sy
sy sy
sy sy
sy sy
s sy
y y
sy sy
y y
sy sy
sy y
sy sy
sy sy
y sy
sy y
y sy
sy y
s sy
sy y
sy sy
y y
y y
y y
y y
y s
s y
y y
y a
2 A
A As
As s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
os os
os os
os os
os os
os os
os os
os o
os o
o os
s o
s o
o o
o o
os os
os o
os os
os os
os o
o o
s o
os s
s os
os os
s os
s s
s s
o o
s os
o s
s s
s s
i ia
i i
i 3
P P
e e
e e
e e
e e
ng ng
ng ng
ng n
ng ng
ng ng
g ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng g
g ng
ng ng
ng ng
ng n
g g
ng g
ng ng
n ng
ng ng
ng ng
ng g
ng g
g ng
ng ng
ng ng
g g
ng g
g g
ng ng
ng ng
g ng
g g
ng ng
ng ng
ng g
ng ng
g g
ng ng
n n
n n
ng ng
g n
n n
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
4 In
n n
n n
n du
du du
du du
du du
u u
u u
u du
du u
u u
du du
u u
d du
du u
du du
u du
u du
d du
d d
d d
du du
du d
d du
d d
d du
du du
d du
d du
u du
d d
u u
u u
u u
u u
u u
u u
s st
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s 5
P P
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e me
me me
m me
me me
me me
me me
me me
m m
m me
me m
m m
m me
me m
me m
me me
me m
m m
me m
me me
me m
m m
me m
m m
me m
me m
me me
m m
me m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m me
me m
m m
e m
r 6
B B
Ba Ba
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
aa a
la la
la la
l la
la la
la la
a a
la la
a a
a a
a la
la a
a a
la a
l la
l a
a a
la la
l la
a i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
D A
Y A
D O
R O
N G
7 Perguruan Tinggi M-7
Berdasarkan hasil analisis menggunakan teknik ISM, elemen pelaku pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung diperoleh Hasil
Reachability Matrix. Berikut hasil Reachability Matrix dan interpretasinya, yang disajikan pada Tabel 30.
Tabel 30, menunjukkan bahwa yang menjadi sub elemen kunci pada elemen pelaku pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung
adalah Pemerintah Daerah M5. Dalam hal ini, Pemerintah Daerah merupakan pelaku
kunci dalam pengembangan agrorindustri bioetanol di Provinsi Lampung. Dengan demikian, Pemerintah Daerah, mempunyai peran yang sangat penting dan strategis
dalam upaya mengembangkan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung. Selain itu, pelaku lain yang terlibat diantaranya pengusaha bahan bakar nabati, perguruan
tinggi dan masyarkat. Peran pelaku tersebut tidak dapat diabaikan dalam rangka pengembangan agroindustri bioetanol, karena pelaku
ini bersentuhan langsung dengan agroindustri bioetanol.
Tabel 30 Hasil Reachability Matriks Final dari Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Simbol Program
Kaitan Antar Sub-Elemen Pelaku Pengembangan
DP R
M1 M2
M3 M4
M5 M6
M7 M1
1 1
1 1
4 3
M2 1
1 2
5 M3
1 1
1 1
1 1
6 2
M4 1
1 2
5 M5
1 1
1 1
1 1
1 7
1 M6
1 1
1 3
4 M7
1 1
1 1
1 1
6 2
D 4
7 3
7 1
5 3
L 3
1 4
1 5
2 4
7 P
P ergu
Ber penge
e mban
Reach h
h habili
disajik k
ka ka
a ka
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
Ta Ta
Ta T
Ta Ta
T Ta
Ta Ta
Ta Ta
T Ta
Ta Ta
Ta Ta
T Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
a Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
T T
Ta T
T T
T T
T T
T T
T b
b b
b b
a a
pelaku u
u u p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p e
Pemer r
r ri
nt nt
nt nt
nt nt
nt nt
nt nt
nt nt
nt nt
t nt
nt nt
t nt
nt t
nt nt
nt nt
nt n
t nt
t nt
t t
nt n
nt nt
nt nt
n nt
nt nt
n nt
t t
n n
t nt
nt t
t t
nt n
n n
n n
n n
n n
nt t
t t
n n
t nt
n t
t ah
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
kunci da
da da
da da
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a da
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
l l
l la
la la
l la
l l
l l
l l
l l
l l
l demik
k k
kian an
an an
an an
an a
an an
an an
an an
n n
n n
n n
n n
an an
an an
an n
n n
n an
n an
n an
n n
n a
a n
n n
n n
an a
an n
n n
an n
n n
a a
n n
n n
a a
an an
an n
n n
n n
n n
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, dalam
m m
m up up
up up
u up
up up
up up
up up
up up
up up
u u
up up
p p
u up
up u
u u
up u
up p
u u
u up
u up
p up
up p
up p
up p
up u
p u
u u
up up
u u
u p
u p
up up
p p
p p
p p
itu, pe e
e ela
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a k
k k
k k
ku ku
k k
k k
k k
ku ku
ku ku
k k
k k
k k
k ku
k k
k ku
ku k
k k
k k
k ku
ku k
k ku
ku k
k k
k k
ku ku
k k
k ku
ku u
ku ku
u k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
tinggi i
d d
d d
d d
da d
d da
da da
da da
d da
da d
da d
d d
d d
d da
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d da
d d
d d
d d
d d
da d
d d
da d
d d
d d
d d
d d
da d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d penge
e m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
b ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
b b
ba b
b b
b b
b b
b b
b b
b ba
ba b
b b
b b
ba a
a ba
a ba
ba a
b ba
b b
b b
b b
b b
b b
b a
b b
b a
n denga
a a
an a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
g gr
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
Tabel 30
30 30
30 30
S S
S Simb
b b
b b
Pr r
r rogr
M1 M2
M3 M4
M5 M5
M5 M5
M5 M5
M5 M5
M5 M5
M5 M5
M5 M5
M5 M5
M M5
M5 M5
M5 M
M5 M
M5 M5
M5 M5
M5 M
M5 M5
M5 M
5 M5
M M5
M5 M
M5 M
M5 M5
M 5
M M
M5 5
5 M5
5 M
M5 5
M M
M5 M5
M5 M
M M
M M
M M5
5 M
M5 M
M M
M5 M
M M5
5 M
M M5
M M
M5 M
M M
M6 M6
M6 M
M6 M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M7 M
M M
M M
M M
M M
M7 M7
M M7
M M
M M
M M
M M7
M M
M M
M M7
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D D
D L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L
Berdasarkan pemisahan tingkat pada reachability matriks, maka dapat dilakukan penetapan hirarki melalui ranking dengan mengacu pada aspek driver
power. Struktur hirarki hubungan antar sub-elemen pelaku terhadap sistem
pengembangan agroindustri biotenaol terdiri atas empat level seperti yang dapat dilihat pada Gambar 28. Sesuai dengan asumsi hubungannya bahwa sub-elemen
pelaku yang satu mempengaruhi manfaat sub-elemen pelaku yang lain maka hirarki model menunjukkan bahwa sub-elemen pada suatu level didukung oleh terpenuhinya
sub-elemen pada level dibawahnya.
Gambar 28 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan kedudukan sub-elemen Pemerintah Daerah M-5, Pelaku Industri bioetanol M-3 dan Perguruan Tinggi M-7 sebagai
sub-elemen pelaku sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung yang menempati level 4 dan level5 dengan daya dorong yang tinggi dan
tingkat ketergantungan yang rendahr. Keseluruhan sub-elemen pelaku sistem pengembangan dikelompokkan
berdasarkan tingkat Driver Power dan tingkat dependency ke dalam empat kuadran Level 4
Level 3 Level 2
Level 1
Level 5 Ber
dilaku u
u ukan
power r
r r.
penge e
mban dilihat
t t
t pa pa
pa pa
pa p
p p
pa pa
p pa
p pa
p p
p p
p p
pa p
pa p
p p
pa pa
p p
p pa
p p
p pa
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
pelaku u
u u
u u
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
an an
an a
a a
a a
an a
a a
a a
a an
a a
a a
a a
a a
a an
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a model
l l
l me
me me
m m
m m
m me
m m
m m
m m
m m
m m
me m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
sub-el l
l lem
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m e
e e
e en
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e
Gamb b
b bar 28
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
K K
K K
K K
K K
Ke K
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
K Ke
K K
K K
K Ke
K K
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
K K
K K
Ke K
Ke K
K Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
Daera a
ah ah
ah h
h h
h h
h h
h h
ah ah
h h
ah h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
M M
M sub-el
l l
lem em
em em
em em
em em
em em
e em
m m
m m
em m
m m
em em
m em
m em
em em
em em
m m
m em
m m
m m
m em
em e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m en
e e
e e
e Lamp
p u
u un
un un
n n
un n
n n
un un
un un
n un
n un
n n
n un
n un
un n
n un
n un
un un
un un
n n
un n
n un
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
un n
n un
u n
n n
n n
n n
n n
n n
u u
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
tingka a
a a
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
ke ke
ke ke
ke ke
ke ke
k ke
k k
ke ke
ke ke
ke ke
ke ke
ke ke
e ke
k ke
ke k
k ke
e k
e k
ke ke
k k
k k
ke ke
ke ke
k k
k k
ke k
k ke
ke k
ke e
e ke
e k
e ke
e ke
k k
e e
k k
e e
e k
k e
e t
t Ke
Ke Ke
K K
K K
K K
K K
Ke K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K berdas
s s
s s
ar ar
ar ar
ar a
ar a
a a
ar ar
r a
a a
a ar
ar ar
a a
a ar
a a
a ar
a a
ar a
a a
ar a
a ar
a a
a a
a a
a ar
a a
a a
a a
a a
ar a
a ka
ka ka
ka ka
ka k
ka k
k k
k k
k k
k k
ka k
k k
k k
k k
k ka
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k a
k a
k k
a k
k k
k a
k k
k k
k k
yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent, yang dapat dilihat pada Gambar 29.
Gambar 29 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Hasil pengelompokkan pada Gambar 29 menunjukkan bahwa tidak ada sub- elemen pelaku pengembangan yang tidak berkaitan dengan sistem sektor Autonomus
= 0. Sub-elemen Industri terkait bahan pangan industri gula tapioka M-4, Asosiasi bahan bakar nabati M-2 dan Balai Penelitian M-6 berada pada sektor
Dependent, berarti bahwa ketiga sub-elemen pelaku merupakan pelaku yang memiliki ketergantungan yang tinggi dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi
Lampung sehingga harus dikaji secara seksama. Hal ini disebabkan peubah pada sektor ini sangat tergantung dari input dan tindakan yang diberikan terhadap sistem
terutama dari peubah linkage.
4 Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol
Berdasarkan hasil diskusi pakar dan penelusuran pustaka mendalam yang relevan dengan substansi mengenai kebutuhan sistem pengembangan agroindustri
bioetanol, menghasilkan 8 delapan sub-elemen
kebutuhan pengembangan agroindustri bioetanol yaitu sebagai berikut:
1 Sumber daya manusia yang berkualitas U-1
1 2, 4
3, 7 5
6 1
2 3
4 5
6 7
8
1 2
3 4
5 6
7 8
KETERGANTUNGAN D
A Y
A
D O
R O
N G
Linkage
Dependent Independent
Autonomous
yaitu : Sek
IV In n
n ndepe
Gamb b
b bar
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
9 Ha
Ha Ha
Ha H
H H
H H
H H
H H
Ha Ha
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
eleme e
n n
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p e
e e
e = 0.
Su Su
Su S
Su Su
Su Su
Su S
Su Su
Su Su
Su Su
Su Su
Su S
Su Su
Su Su
u Su
Su Su
Su Su
Su Su
Su Su
Su u
u u
u Su
u u
u u
u u
Su Su
u u
u S
u S
S u
u u
Su S
Su Su
u Su
u Su
u u
u Su
u u
S Su
u u
S u
u Su
u u
S Su
u u
u S
S u
u u
u b
b b
b b
b b
b b
b b
b Asosia
a a
asi b Depen
n n
ndent keterg
g g
gantu Lampu
u ung
sektor r
r r ini s
teruta a
m m
m ma d
4 E
E El
El El
l El
l El
El l
l l
l l
l l
l l
l l
l em
em em
em em
em em
e em
em em
em em
em em
em em
em em
em e
em e
em em
em m
m em
e em
e em
em em
em em
em em
em m
em e
m em
m em
m em
em e
e m
em m
e em
e em
em e
e em
em m
e e
em em
e m
m m
m m
em em
em e
m m
m m
e e
m m
e
Be Be
Be Be
B B
B B
B B
Be B
B B
B B
B B
B B
Be B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B r
releva a
a an
n n
n n
n n
de de
d d
d de
de d
de d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d bioeta
a a
a ano
no no
n no
no no
no no
no no
n no
n n
no o
no no
no no
n n
n n
no no
no no
no no
no no
n n
no no
no n
o n
o no
o o
o l
l l
l l
l, l,
l l
l l
l, l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l agroin
n n
n n
du du
du du
du du
d du
du du
du du
d du
du du
u du
du du
du du
du du
du du
u u
du du
u d
du d
du u
du du
du du
d du
du du
du d
du du
d d
du du
d u
u du
d d
d d
du du
u d
u u
d d
u d
u u
u du
u d
s s
s st
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
1 Su
um um
um um
um um
um um
um um
um um
um um
um m
um um
um m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
um u
m m
m m
um m
m u
m u
u u
u u
m u
u m
u m
m m
m b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
D A
Y A
D O
R O
N G
2 Peningkatan infrastruktur U-2
3 Intensifikasi dan ektensifikasi tanaman ubi kayu U-3
4 Kebijakan penetapan ekspor dalam hal kuota ekspor U-4
5 Jaminan keamanan investasi U-5
6 Peningkatan sumber daya teknologi industri bioetanol U-6
7 Jaminan pasar bioetanol dan kestabilan harga bioetanol U-7
8 Subsidi, insentif dan kemudahan-kemudahan dari pemerintah U-8
Berdasarkan hasil analisis menggunakan teknik ISM, maka elemen kebutuhan pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung, terdiri atas 8 delapan
sub elemen, diperoleh hasil reachability matrix. Tabel 31 menggambarkan Reachability Matrix dan Interpretasinya.
Tabel 31 Hasil Reachability Matriks Final dari Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Kaitan Antar Sub-Elemen Kebutuhan Pengembangan
DP R
U1 U2
U3 U4
U5 U6
U7 U8
U1 1
1 1
1 1
5 3
U2 1
1 1
1 4
4 U3
1 1
1 1
1 1
1 1
8 1
U4 1
1 2
5 U5
1 1
1 1
4 4
U6 1
1 1
1 1
1 1
7 2
U7 1
1 2
5 U8
1 1
1 1
1 1
1 7
2 D
4 6
1 8
6 3
8 3
L 3
2 5
1 2
4 1
4 Tabel 31, menunjukkan bahwa yang menjadi sub elemen kunci pada elemen
kebutuhan pengembangan agroindustri bioetanol adalah Intensifikasi dan
ekstensifikasi tanaman ubi kayu U-3. Sub elemen diatas merupakan elemen kunci yang dibutuhkan dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung
sehingga perlu dikaji lebih hati-hati karena elemen ini akan mendukung sub elemen kebutuhan lain untuk pengembangan.
Berdasarkan pemisahan
tingkat pada reachability
matriks, maka dapat dilakukan penetapan hirarki melalui ranking dengan mengacu pada aspek driver
2 P
P ening
3 In
n n
ntens 4
K K
K Kebija
5 Ja
a a
amin 6
P P
e e
e e
e ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni ni
ni n
n ni
ni ni
n ni
ni ni
ni n
ni n
ni ni
ni ni
ni ni
i ni
n n
n n
n n
n n
i n
ni ni
i i
n n
n ng
ng ng
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n 7
Ja a
a a
a a
mi mi
m mi
mi mi
i mi
mi mi
mi m
m mi
i mi
mi mi
m m
mi mi
mi m
mi mi
mi mi
mi mi
mi mi
m m
mi mi
mi i
mi m
mi mi
mi mi
mi mi
mi mi
mi m
m n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n 8
Su u
u bs
bs bs
bs b
bs b
b bs
bs bs
bs bs
b b
b bs
bs bs
s bs
bs bs
bs bs
s bs
bs bs
b bs
bs bs
bs b
bs bs
bs bs
bs b
b b
bs b
bs b
bs bs
bs bs
bs b
b s
b bs
b s
b s
b s
s s
b b
b s
s b
b s
b s
s bs
s b
b bs
bs b
bs s
bs b
id i
i i
i i
i i
i i
Be Be
Be Be
B Be
Be B
Be Be
Be Be
Be B
Be Be
Be B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B Be
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
Be B
Be Be
B B
Be B
Be Be
e B
e e
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B r
penge e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
ba b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
ba ba
b b
b b
b b
b ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b n
sub e e
el el
l l
l e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m Reach
h ha
ha a
a bi
bi bi
bi b
bi bi
bi b
bi b
bi bi
bi bi
bi bi
b bi
i b
b bi
bi bi
b bi
bi bi
i b
i bi
i b
i b
b bi
i bi
b bi
b b
bi i
bi bi
bi bi
i bi
i i
b bi
i i
i i
i bi
b b
i i
i i
b b
i bi
bi i
l l
l li
l l
l l
l Tabel
31 31
31 1
31 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1 U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 2
2 U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 U
U U
U U
U U
U 4
4 4
4 4
4 4
4 U5
U6 U7
U8
D L
Tab kebutu
u u
u u
u u
u ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
h h
ha ha
h ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha h
h ha
ha a
ha a
ha a
ha ha
ha h
ha a
h ha
ha ha
h ha
h ha
ha ha
ha ha
ha ha
h h
ha ha
ha h
h h
ha h
ha h
ha h
ha a
h ha
ha a
a a
h h
ha ha
h h
h h
h a
h h
h ha
a h
h a
a n
n n
n n
n eksten
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
si si
si si
si si
si si
si si
si si
s si
si si
s s
s si
si s
s si
s s
i s
si si
s s
s s
si si
s s
si si
si s
s s
si s
i i
s s
s i
i i
s s
s s
s s
s si
si fi
fi f
fi fi
fi fi
fi fi
fi fi
fi fi
fi fi
f fi
fi fi
fi f
fi fi
fi fi
fi fi
fi f
f fi
f f
fi fi
fi fi
fi f
fi fi
fi f
f fi
f f
fi f
fi fi
fi fi
f f
f f
f f
f f
f fi
fi fi
ff fi
fi fi
fi f
fi k
k k
yang di
di di
di di
i di
di di
d di
d d
d di
i di
d di
di di
di d
d d
di di
di d
di d
di i
i i
di di
i i
i bu
bu bu
b b
bu bu
bu b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b sehing
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga a
a a
ga g
ga ga
ga ga
g a
a ga
ga ga
g g
ga g
ga a
a ga
ga ga
g g
a a
ga ga
ga g
ga g
g ga
g g
g g
ga g
g g
ga ga
ga ga
ga ga
g g
g g
g g
g g
g g
g g
p p
p p
p kebutu
u u
u u
u u
u u
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
h h
ha ha
ha ha
a a
ha h
ha ha
ha ha
h ha
a a
h ha
ha ha
a ha
a a
ha a
a a
ha a
a ha
a a
a a
a a
a a
a a
a a
ha a
a a
a a
a a
a a
a a
ha a
ha ha
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
B Be
Be B
B B
B B
B B
B B
B Be
Be B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
Be B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
r dilaku
u u
uka ka
ka ka
ka ka
ka ka
k k
k ka
ka k
k k
k ka
ka ka
k k
k ka
k k
k ka
k k
ka k
a k
k k
k ka
k k
k k
k k
ka k
k k
k k
k k
k k
k k
k a
a a
ka a
k k
k n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
power. Struktur hirarki hubungan antar sub-elemen kebutuhan terhadap sistem pengembangan agroindustri biotenaol terdiri atas 4 empat level seperti yang dapat
dilihat pada Gambar 30. Sesuai dengan asumsi hubungannya bahwa sub-elemen pendukung yang satu mempengaruhi manfaat sub-elemen pendukung yang lain
maka hirarki model menunjukkan bahwa sub-elemen pada suatu level didukung oleh terpenuhinya sub-elemen pada level dibawahnya.
Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan kedudukan sub-elemen Intensifikasi dan Ekstensifikasi tanaman ubi kayu U-3 sebagai sub-elemen kunci
kebutuhan sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung yang menempati level tertinggi level 5 dengan total DP terbesar.
Gambar 30 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Kebutuhan Pengembangan
Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Keseluruhan sub-elemen kebutuhan sistem pengembangan dikelompokkan
berdasarkan tingkat Driver Power dan tingkat dependency ke dalam empat kuadran yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor
IV Independent. Level 4
Level 3 Level 2
Level 1
Level 5 104
power r
r r. Str
penge e
mban dilihat
t t
t pad pendu
u u
ukung maka
hi hi
hi hi
hi hi
hi hi
hi hi
hi h
hi hi
hi hi
hi hi
hi hi
hi h
hi hi
i hi
h hi
hi hi
hi h
i h
h hi
h hi
i hi
hi h
h hi
i h
h ra
ra ra
r ra
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r oleh te
e er
er er
er r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r er
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe e
pe pe
pe pe
e pe
e pe
pe pe
pe e
pe pe
pe p
pe pe
pe pe
e pe
pe p
pe e
e e
pe p
pe pe
pe pe
pe p
p e
p p
p p
n n
n n
n Ke
K K
K K
K K
Ke K
K K
Ke K
K K
K Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K Intens
s s
s if
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f ik
ik ik
ik ik
i ik
ik ik
ik ik
ik ik
ik i
ik k
ik ik
ik ik
k k
ik ik
ik ik
k k
ik ik
i ik
k ik
ik k
k ik
i i
i ik
k k
k ik
ik k
ik ik
ik k
ik ik
i ik
i k
ik i
i ik
k ik
ik ik
k k
k i
i k
ik i
i i
ik i
i k
k k
i ik
ik ik
ik k
ik i
ik k
ik i
k i
i i
i k
ik k
i i
k k
i i
i i
k k
ik k
a kebutu
u u
uha ha
ha ha
ha ha
h ha
ha a
ha ha
ha a
ha ha
a ha
ha ha
a a
ha ha
h ha
a ha
ha h
h h
h h
h ha
a a
h h
ha ha
h a
h h
ha h
a a
a a
a a
a h
ha a
ha n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n menem
m mp
mp mp
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p at
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
Gamb b
b bar
ar a
ar a
a 30
30 30
3
Ke Ke
Ke K
K K
K K
K K
K Ke
Ke Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
berdas s
s sar
ar ar
ar ar
r r
r r
r r
r ar
r r
r r
r ar
ar r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
ka ka
ka ka
ka ka
k ka
ka ka
ka ka
k ka
k ka
k k
k k
k k
ka k
k ka
ka ka
k k
k k
k k
k k
k k
ka k
k k
k ka
k ka
ka k
k k
k k
k k
k k
k k
k ka
k ka
k k
k a
k k
k k
k a
k k
k ka
k k
k k
k a
k k
k k
k k
k yaitu
: :
: :
: :
: :
: Se
Se Se
Se Se
Se Se
Se Se
Se S
Se S
Se Se
Se e
S Se
Se Se
Se e
S S
S e
S S
Se Se
Se Se
S e
Se Se
S S
S S
S S
Se S
S Se
Se Se
e e
Se e
e e
S S
e e
S k
IV I n
n nd
nd d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
ep ep
ep ep
ep ep
ep ep
ep ep
ep p
p p
ep ep
p ep
ep p
ep ep
ep ep
ep ep
ep p
ep p
ep p
ep ep
ep ep
ep p
ep ep
p ep
p ep
ep ep
p ep
e p
p ep
e p
ep e
ep e
ep p
e ep
p p
p p
e II
Gambar 31 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Matriks hubungan driver power dan dependence pada Gambar 31
menunjukkan bahwa bahwa sub elemen Peningkatan infrastruktur U-2, Jaminan keamanan investasi U-5, Kebijakan penetapan ekspor U-4 U-6, dan Jaminan
pasar bioetanol dan kestabilan harga bioetanol U-7 masuk dalam golongan sektor dependent. Sub elemen pada sektor diatas merupakan sub elemen terikat yang akan
berdampak pada sistem jika
mendapat dukungan dari sub elemen lainnya. Sub elemen Intensifikasi dan Ekstensifikasi pertanian U-3, Peningkatan sumber daya
teknologi indus tri bioetanol U-6, Subsidi dan kemudahan-kemudahan dari
pemerintah U-8 dan Peningkatan mutu sumber daya manusia U-1 berada pada sektor independent. Sub elemen pada sektor ini mempunyai kekuatan penggerak
atau daya dorong yang sangat tinggi driver power dalam strategi pengembangan agroindustri bioetanol, namun memiliki tingkat ketergantungan yang kecil terhadap
pengembangan agroindustri bioetanol, sehingga dapat mempercepat pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung.
1 2, 5
3
4, 7 6, 8
1 2
3 4
5 6
7 8
9
1 2
3 4
5 6
7 8
9
KETERGANTUNGAN D
A Y
A
D O
R O
N G
Linkage
Dependent Independent
Autonomous
Gamb b
b bar
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 1
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M Ma
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
menun n
nj nj
j j
uk uk
uk uk
uk uk
uk uk
uk uk
uk uk
uk uk
uk uk
uk k
k uk
uk uk
uk uk
uk uk
u k
uk uk
u uk
uk uk
uk k
uk u
k k
k uk
uk uk
uk uk
k uk
uk u
k uk
uk uk
uk k
uk uk
k k
k uk
uk uk
k uk
uk uk
uk k
k uk
u u
u uk
u k
uk u
u uk
uk u
uk uk
uk u
u u
uk k
u k
keama a
an an
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
an an
an an
an an
an an
an an
an an
an n
a an
an an
an an
an n
a an
an an
an an
n an
an n
an an
an an
an an
an n
n a
an a
n an
n an
a a
a a
a a
a a
a an
a a
a a
a a
a a
a a
a a
an an
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a pasar
bi bi
bi bi
bi bi
bi bi
i i
b i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
o o
o o
o o
o o
oe o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
depen n
nd d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d en
en en
en en
en en
en en
en en
n en
en en
en en
en e
e en
en en
n en
en en
en n
en en
en en
en e
en e
en e
e e
en n
en en
e en
e e
en e
en n
n e
en e
en n
e n
en en
e e
e e
n n
en e
en e
e en
e n
t berdam
m m
mpak eleme
e n In
teknol l
l logi
pemer r
r rintah
sektor r
r r ind
atau d
d d
daya agroin
n n
ndust penge
e m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
ba a
ba ba
ba b
ba a
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
b b
b b
b b
b ba
ba ba
ba ba
ba b
b b
a b
ba ba
a a
a b
a b
a a
b b
a a
ba a
ba b
b a
b b
b a
n n
n agroin
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
du du
du d
du du
du d
du du
du u
du du
du du
du du
du du
u du
d du
du du
d du
du u
du du
d du
du d
du du
du du
du d
du d
du du
du du
d du
du du
u du
du u
u du
d du
du d
du du
u d
d du
u du
du u
u u
u u
u u
u u
d d
du du
du d
d u
d d
u u
u u
du d
s st
s s
s s
s s
s s
s s
s s
D A
Y A
D O
R O
N G
Tabel 32 Elemen – Elemen Kunci Sistem Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Nama Elemen Sub Elemen Kunci
Pendukung Pengembangan
Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku industri bioetanol di Provinsi Lampung P2, Sarana dan
prasarana produksi pendukung P3, Dukungan pemerintah dalam pengembangan agroindustri bioetanol
P-4
Penghambat Pengembangan
Keterbatasan modal bagi pengembangan bioetanol skala kecil K-1, Produktivitas bahan baku rendah K-
2,Kontinuitas bahan baku yang tidak terjamin K-9
Pelaku Pengembangan
Pemerintah Daerah M-5
Kebutuhan Pengembangan
Intensifikasi dan Ekstensifikasi tanaman ubi kayu U-3
Hasil analisis sub elemen berdasarkan matriks drver power – dependence elemen pendukung
pengembangan, penghambat pengembangan, pelaku
pengembangan dan kebutuhan pengembangan yang berada di Independent dengan ISM di jadikan sebagai landasan dalam analisis faktor Internal kekuatan dan
kelemahan dan faktor Eksternal peluang dan ancaman dalam menentukan strategi pengembangan agroindustri bioetanol di provinsi Lampung. Dari hasil analisis ISM
terlihat bahwa pengembangan agroindustri bioetanol di provinsi Lampung sangat
dipengaruhi dengan Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku industri bioetanol di Provinsi Lampung , Sarana dan prasarana produksi yang mendukung, dan
adanya dukungan pemerintah baik pusat maupun daerah dalam pengembangan agroindustri bioetanol, kemampuan masyarakat dalam menerima inovasi baru,
agroindustri bioetanol skala menengah dan besar dapat dikembangkan, penunjukan Provinsi Lampung sebagai lumbung bahan bakar nabati nasional dari pemerintah
pusat dan peningkatan permintaan BBN yang diprediksi akan terus meningkat, dan dengan ketersediaan bahan baku, teknologi, pasar tujuan dan dukungan finansial.
5.3 Formulasi Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi
Lampung Berdasarkan Analisis ISM
Pada tahap
penyusunan formulasi
strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung diarahkan pada : 1 evaluasi lingkungan strategis
Tabel 32
Pr
Nam m
m ma El
Pend d
d duku
Peng g
g gemb
Peng g
g gha
ha ha
ha ha
h h
h ha
ha h
ha ha
ha ha
ha ha
h h
ha ha
ha ha
h ha
a a
ha ha
h ha
ha a
a ha
ha h
ha a
a ha
h h
h ha
ha ha
ha ha
a a
a a
ha a
a ha
ha h
ha a
ha ha
h a
a a
h a
a ha
ha a
ha a
a a
h h
a a
ha h
h a
a a
h a
a h
a h
a m
m m
m m
m m
Peng g
g gem
em em
em em
em em
em em
em em
em e
e m
m m
em em
m m
m em
em m
em m
em m
m m
em e
m em
m m
m m
m m
m m
m em
m m
m m
m m
m em
m m
m m
m m
em m
m m
m m
em m
m m
m m
m m
m m
m m
em m
m m
m m
m m
m m
b Pela
a a
aku ku
u u
u u
u u
u u
u u
ku ku
u u
u u
u ku
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u Peng
g g
gem em
em em
em em
em em
em em
em em
m m
m m
m m
m m
m em
em em
m em
m m
m m
m m
m m
em m
m m
e em
m m
m m
m m
e em
m m
m em
m m
m e
e m
m m
m e
e m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m b
Keb b
b u
u tu
tu tu
tu tu
tu tu
tu u
tu tu
tu t
t t
tu tu
tu tu
tu t
tu tu
tu u
tu tu
u u
tu u
tu u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u h
Peng g
g gem
em em
e em
m em
m em
em em
em m
m m
em em
em m
m em
m em
em m
m m
m m
m em
m m
em m
m m
m em
em e
m em
em m
m m
m e
em m
m m
m m
m e
e b
Ha Ha
Ha H
H H
H H
Ha Ha
H Ha
Ha H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H Ha
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
eleme e
n n p
penge e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
ba ba
ba b
b b
b b
b ba
ba ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
n ISM
di di
di di
di di
di di
di i
di i
di d
d di
di di
di di
i di
di di
di di
i di
di di
di d
d d
di di
di di
di d
d d
di i
i di
d d
i di
di di
di d
i d
d d
d di
di d
di d
di di
di i
i i
di d
i di
i i
i i
di i
i i
i i
i i
d d
i i
i d
di d
i d
d i
j kelem
m ma
ma ha
ha ha
ha ha
a h
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
h ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
h h
ha ha
ha a
ha ha
ha ha
ha a
ha ha
ha h
ha ha
ha h
ha h
h ha
h ha
h h
ha h
ha h
ha a
ha ha
a ha
ha a
h h
ha a
h h
ha a
a h
ha h
h a
ha h
h h
a h
h h
h a
h h
h n
penge e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m ba
b ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b ba
ba b
ba b
ba b
b b
b b
b b
ba b
b b
b ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b a
a a
a n
terliha a
a at ba
dipeng g
g garuh
bioeta a
a anol d
adany y
y ya du
agroin n
n ndust
agroin n
n ndust
Provin n
n nsi L
pusat da
da da
da da
da da
da d
da da
d da
da da
da da
da da
da da
d a
da da
da da
da da
da da
da da
d da
a da
a d
da da
a da
a da
da d
da a
da da
a d
d da
da d
da da
d d
da d
d da
a da
a da
a a
a da
a a
a d
d da
d d
d d
d da
a d
a d
d d
d n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n denga
a an
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n k
ke k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k
5.3 Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo F
F Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo Fo
Fo o
o Fo
Fo Fo
Fo Fo
o o
o Fo
Fo Fo
o o
Fo Fo
F o
o F
Fo o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o rm
rm rm
rm rm
rm r
r rm
r rm
r r
rm rm
rm rm
r r
rm r
r r
r r
r r
rm r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
m r
r m
m r
r r
r m
r r
r r
r r
m r
r m
La La
La La
La La
L La
La La
La La
La La
L L
La La
La La
La La
La L
La La
La La
La L
L L
La L
La La
La La
L L
La La
La La
La L
La L
La La
La L
L L
La La
La L
La a
a a
L La
L L
L L
a L
L L
a La
La La
L L
L L
L L
L La
La m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m
Pa Pa
Pa Pa
Pa Pa
Pa Pa
P P
P P
P P
P P
Pa Pa
P P
Pa P
a Pa
Pa Pa
P P
P Pa
a P
P P
P P
P a
a d
bioeta a
a ano
no n
no no
no n
no no
n o
no o
no o
no o
n n
n no
o no
o no
n no
no no
no n
n n
no n
n no
n n
n n
n no
o no
o no
o o
n n
no n
n n
n n
n n
n n
n n
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l d
d d
dan 2 penetapan alternatif strategi. Tahapan penetapan alternatif strategi ini didapat dari elemen kunci strukturisasi sistem pengembangan agroindustri bioetanol,
digunakan analisis diagram alir tahap formulasi strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung disajikan pada Gambar 32.
Penentuan strategi pengembangan agroindustri bioetanol yang dipilih untuk tujuan pengkajian dekriptif dan formulasi strategi adalah agroindustri bioetanol yang
mewakili kategori unggulan yang dapat diartikan sebagai agroindustri dengan bahan baku lokal yang potensial dari segi ketersediaan lahan, produksi, teknologi, potensi
pasar, kebijakan pemerintah dan modal.
5.3.1 Evaluasi Lingkungan Strategis
Faktor-faktor lingkungan strategis yang mempengaruhi dalam perumusan strategi
pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung terdiri atas
Identifikasi Faktor Strategis
Pengembangan Agroindustri
ISM
Formulasi Strategi Pengembangan Agroindustri bioetanol
Evaluasi Lingkungan Strategis
Analisis SWOT
Penetapan alternatif strategi dengan AHP
- Penetapan Sasaran - Perumusanpenetapan
- Kriteria dan Alternatif
Fokus Strategi
Pengembangan Agroindustri
Bioetanol Agroindustri
Bioetanol Analisis IFE EFE
Visi Misi Dinas Energi Sumber
Daya Mineral
Gambar 32. Diagram Alir Tahapan Formulasi Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
dan 2 2
2 2 pen
dari elem
diguna a
a akan
bioeta a
a anol d
P tujua
a an
an an
an n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
mew w
wa wa
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a ki
ki ki
ki ki
ki ki
ki i
ki k
i ki
ki ki
ki ki
k ki
k k
k k
k ki
ki k
k k
ki ki
ki k
k ki
ki ki
k ki
ki ki
ki ki
k ki
k ki
ki ki
k i
k i
k k
ki k
k k
k ki
ki ki
k ki
ki i
ki ki
ki ki
i ki
i i
i i
ki i
i i
k i
k ki
k li
l l
baku u
u u
u l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l ok
o o
o o
o o
o ok
ok ok
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o ok
o o
o o
ok o
ok o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o pasa
a a
a r,
r, r,
r r
, r,
r, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k e
e e
5.3.1 Ev
Ev Ev
Ev Ev
Ev Ev
Ev Ev
Ev v
Ev Ev
Ev Ev
v v
Ev Ev
Ev v
Ev Ev
Ev Ev
Ev Ev
Ev v
Ev Ev
Ev v
v Ev
Ev Ev
Ev v
v E
Ev v
E Ev
Ev v
E Ev
Ev E
Ev Ev
Ev Ev
v E
Ev Ev
E v
v v
v E
E a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
Fa Fa
a Fa
Fa a
a Fa
Fa Fa
Fa F
Fa a
Fa Fa
Fa Fa
Fa F
F F
Fa F
F F
Fa F
F F
F F
F F
F F
F F
F Fa
a a
a a
a k
strateg g
gi gi
gi gi
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i p
Ident t
t tifi
fi fi
fi i
fi fi
i fi
i i
i i
i i
i i
i i
i fi
fi i
i i
fi i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
ka ka
ka ka
k ka
ka ka
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k St
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
ra ra
ra ra
ra ra
ra ra
ra ra
a ra
ra ra
r ra
ra ra
ra ra
ra ra
ra a
ra a
ra ra
a ra
a a
ra r
r r
r r
r r
r a
ra r
a a
ra ra
a a
a a
a a
a a
a ra
r a
ra r
r r
a a
r a
a r
r r
r t
Pen n
ng ng
g g
g em
em em
em em
em em
e em
em em
em em
em m
m m
m m
m m
m em
em em
em em
m m
m m
em m
em m
em m
m m
e e
m m
m m
m em
e em
m m
m em
m m
m e
e e
e e
m e
e em
em em
e m
m m
m m
b Ag
g g
gro ro
ro ro
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
in in
n in
in in
in i
i i
n i
i i
i n
i i
i i
n i
i i
i i
n i
n I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
S S
S S
S SM
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S
Visi M M
M M
M M
is is
is is
is is
is is
s is
is is
i i
i i
i is
is is
is is
is s
s is
is is
s is
s s
s s
s s
is s
s s
s s
is is
s s
s s
s s
is s
s s
s s
s s
s s
i is
s s
is i
i s
s i
s i
s s
i is
i s
s i
i s
s s
s i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
Energ g
g gi
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S S
S u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u Daya
a a
a Mi
Mi Mi
Mi M
M M
M M
M Mi
Mi M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M n
Gam m
m mba
r 3 m
lingkungan internal dan eksternal yang saling berkaitan satu sama lain menurut ISM. Lingkungan Internal yang berpengaruh terhadap pengembangan agroindustri
biotetanol di provinsi Lampung terdiri dari faktor kekuatan dan faktor kelemahan. Faktor - faktor lingkungan internal yang menjadi kekuatan adalah : 1 Kesesuaian
dan ketersediaan lahan untuk bahan baku, 2 Sarana dan Prasarana produksi yang mendukung, 3 Dukungan pemerintah baik pusat maupun daerah dalam
pengembangan agroindustri bioetanol, 4 Kemampuan masyarakat dalam menerima inovasi baru. Faktor-faktor lingkungan internal yang menjadi kelemahan adalah : 1
Keterbatasan modal bagi pengembangan agroindustri skala kecil, 2 Produktivitas bahan baku rendah, 3 Biaya produksi masih tinggi untuk skala industri kecil, 4 Harga
bioetanol per liter berada di atas harga BBM subsidi. Sedangkan faktor-faktor srategis eksternal terdiri atas peluang dan ancaman. Faktor-faktor yang menjadi peluang
dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung adalah 1 Agroindustri bioetanol skala menengah dan besar dapat dikembangkan 2 Penunjukan
Provinsi Lampung sebagai lumbung Bahan Bakar Nabati Nasional dari pemerintah pusat, 3 Peningkatan permintaan BBN
yang diprediksi akan terus meningkat. Faktor yang menjadi ancaman adalah
1 Bahan baku bersaing dengan industri pangan, 2 Kontinuitas bahan baku tidak terjamin, 3 Hambatan kelembagaan.
5.3.2 Analisis Faktor Internal IFE dan Faktor Eksternal EFE
Analisis faktor internal IFE dan faktor eksternal EFE pengembangan agroindustri bioetanol dilakukan menggunakan pendekatan analisis SWOT. Faktor
internal adalah kekuatan dan kelemahan yang mempengaruhi agrindustri bioetanol di Provinsi Lampung, sedangkan faktor eksternal adalah peluang dan ancaman.
Berikut uraian hasil analisis faktor internal dan eksternal.
Analisis Faktor Internal IFE Kekuatan
1 Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku
Ubi kayu dapat tumbuh pada berbagai kondisi iklim dan tanah yang cukup bervariasi. Provinsi Lampung sebagai salah satu penghasil ubi kayu terbesar di
lingku u
u ungan
ISM. Ling
bioteta a
anol Faktor
r r
r - f dan k
k ke
ke ke
ke e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
te te
te te
te te
te te
te te
te t
te t
te te
te t
te te
te te
t te
te te
te te
te te
t e
e e
t e
e e
e te
t t
t e
e e
e e
e e
e e
r r
r r
r r
mendu u
uk uk
uk uk
k uk
k k
uk uk
uk k
uk k
k uk
uk uk
k k
k uk
k k
k k
k k
k k
k k
k k
uk k
k k
uk k
uk k
k k
k uk
uk k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
un un
un un
un un
un un
un un
un un
un un
un un
un un
un u
un un
u u
n un
un u
un n
n n
u u
un un
un un
u u
u u
u un
u u
u u
u penge
e m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
ba ba
ba a
ba b
b ba
ba ba
ba b
ba b
b b
ba b
b b
b b
b ba
ba ba
b b
b ba
b ba
b b
b b
b ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b ba
b b
b b
ba b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
ba a
aa b
b ba
b b
b a
b b
n inovas
s s
si b
ba ba
ba ba
b b
b b
ba b
ba ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
ba ba
b b
b b
ba b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
Keterb b
ba ba
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
ta t
ta ta
t ta
ta ta
ta ta
ta ta
t a
ta a
ta t
t t
t t
ta a
ta t
t ta
ta ta
a ta
a t
ta ta
a a
t a
t a
a a
a t
t t
ta a
a t
t a
a s
bahan n
n n
ba ba
ba b
b b
a ba
ba a
a a
ba a
ba a
ba ba
a a
ba a
b a
a a
ba a
a a
b a
a b
a a
b a
a a
b a
a a
a a
a a
a a
k k
ku k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k bioeta
a a
ano o
no o
o o
o no
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l p
ekster r
r r
na a
na na
na a
na a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
t dalam
m m
m p
p pe
pe pe
pe pe
pe p
p pe
pe p
pe p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
Agroi i
n n
du du
du d
d du
du u
du du
du u
du du
du d
du du
du du
u du
du du
du d
d du
d du
du du
d d
du u
u u
d d
du u
du du
u d
d du
u d
d d
d du
du u
u u
du u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u s
Provin n
n nsi
si si
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i si
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i L
pusat, ,
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
Faktor r
r r
ya y
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya y
y ya
ya ya
ya ya
ya y
y y
y y
ya ya
ya y
y y
y ya
y y
ya y
ya y
ya y
ya y
y y
y ya
a ya
y y
y y
y y
y ya
ya y
ya y
ya y
y y
y y
a y
y y
y y
ya a
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y n
1 Ba a
a aha
ha a
a ha
a a
a ha
a a
a a
a a
a a
a ha
a ha
a a
ha a
a a
a a
a a
a a
ha a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n terjam
m m
min, 3
5.3.2 An
An agroin
n n
ndust intern
n a
al a di Pro
o o
ovins Beriku
u u
u u
u t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t ur
ur ur
ur ur
ur ur
ur u
u ur
ur ur
u ur
ur r
ur ur
u u
u u
u ur
ur u
ur u
ur u
r ur
ur ur
ur ur
u u
u u
u u
u ur
ur r
u u
ur ur
u ur
ur u
u u
ur ur
u u
u ur
u u
u u
u u
u u
u u
Keku u
at at
at at
at at
at t
t t
t t
at at
t t
t at
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t an
an an
an an
a a
an an
an an
an an
an an
a a
an an
an an
an an
an an
an an
an n
n an
an an
an an
a a
n a
an an
a an
n an
a an
a an
a n
an an
an n
n n
an an
a an
an n
n a
n an
n an
an n
n n
n n
an n
n n
an n
a a
n an
an a
n an
an n
n a
1 K
K Ke
Ke e
e e
e e
e e
Ke e
e e
e e
e e
e e
se se
se se
e se
e e
se se
se se
e e
e se
e se
se se
se se
se se
se e
e e
e e
e e
se e
e e
e e
e e
se e
e e
e e
e e
e se
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e se
se s
s s
s s
s s
s s
s
U U
Ub Ub
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
k k
k bervar
r r
r ia
ia ia
i ia
a ia
i a
ia ia
ia ia
i a
ia ia
ia ia
i a
a a
i ia
ia ia
ia ia
ia ia
i ia
i i
ia i
a a
ia ia
ia a
a a
ia a
i a
ia ia
a i
ia i
a i
a i
i i
a i
a si
si i
i s
si s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
.
Indonesia mempunyai kesesuaian agroklimat untuk dijadikan sebagai wilayah pengembangan tanaman ubi kayu. Badan Perencanaan Daerah BAPEDA Provinsi
Lampung tahun 2008
menyebutkan bahwa pengembangan pertanian tanaman pangan ubi kayu, secara kemitraan dengan petani
2 Sarana dan Prasarana produksi mendukung
merupakan peluang investasi yang telah dikembangkan di Provinsi Lampung.
Dalam upaya pembangunan tanaman pangan dan hortikultura Provinsi Lampung, salah satu di dalamnya adalah ubi kayu, maka pemerintah Provinsi Lampung telah
berupaya untuk menyediakan sarana dan prasarana pendukung bagi kelancaran agribisnis di Provinsi Lampung. Beberapa hal diantaranya adalah
3 Dukungan Pemerintah dalam pengembangan agroindustri bioetanol
Fasilitasi percepatan pembangunan Terminal Agribisnis dan Sub Terminal Agribisnis di
Provinsi Lampung, pengembangan promosi dan peluang
investasi agribisnis komoditas unggulan pertanian Provinsi Lampung, Pemasyarakatan pengembangan
produk dan pemasaran mocaf Modified Cassava Flour.
Dalam pembangunan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung, sangat diperlukan dukungan dari pemerintah, karena suatu pengembangan tidak akan dapat
dilaksanakan jika dilakukan sendiri oleh masyarakat. Dukungan yang diberikan oleh pemerintah daerah Lampung berupa penyediaan sarana dan prasarana untuk
pembangunan industri, dan terciptanya rasa aman untuk berinvestasi, sehingga para investor tertarik untuk berinvestasi di Provinsi Lampung.
4 Kemampuan Masyarakat dalam menerima inovasi baru
Masyarakat di daerah Lampung, khususnya petani dan masyarakat di Lampung Tengah dan Lampung Utara yang tergolong tenaga kerja, sangat terbuka dengan
adanya inovasi-inovasi baru. Hal ini dapat dilihat dari adanya kelompok- kelompok masyarakatpetani dalam inovasi pembuatan bioetanol skala kecil
Indon n
e esia
penge e
mban Lampu
u u
ung panga
a a
n ub
2 S
S ara
ra ra
ra ra
ra ra
r r
ra ra
ra a
ra r
r r
ra ra
ra ra
ra a
ra r
ra a
r ra
a a
r r
a a
r r
ra ra
a a
a a
a a
a a
a a
n n
n n
n n
n n
telah d d
di di
di i
i di
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
ke ke
ke ke
ke ke
ke ke
ke ke
ke k
ke k
ke ke
ke k
ke ke
ke ke
ke k
ke ke
ke ke
ke ke
ke k
ke k
ke ke
ke k
ke ke
ke k
k k
ke e
k k
e e
e e
e e
e m
m m
m m
m
D D
Da Da
a a
a la
la la
la la
a a
la a
la la
l l
l la
la la
la l
l la
a a
la la
a la
a a
la a
a l
la la
a a
la la
la a
la la
a l
la a
a la
l a
a a
l l
la a
a a
la a
l a
la l
la a
la l
l a
a a
a a
l la
a a
a a
m m
m m
salah sa
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a tu
tu tu
tu tu
tu t
tu tu
tu tu
tu tu
tu t
t tu
tu t
tu tu
tu tu
tu tu
tu tu
t tu
tu tu
t tu
u u
u tu
t tu
u t
tu t
tu tu
tu tu
tu t
t t
t t
t t
t t
tu t
t t
t t
t t
u t
t t
t t
u t
t t
t t
tu t
t t
u t
t berupa
a a
aya ya
ya ya
ya ya
a ya
ya ya
y y
y ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya a
a ya
y y
a a
a a
ya ya
ya y
a ya
y y
y ya
y a
a a
a a
a a
ya a
y ya
a ya
y ya
y y
y agribi
i sn
sn n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n s
is s
is is
is is
is is
is is
is is
s s
is is
is is
s s
s is
is s
s is
s s
is i
s s
s is
3 D
D Du
Du u
u k
k k
ku ku
ku k
ku ku
ku ku
k k
k k
k k
ku k
ku k
ku ku
k ku
ku ku
ku k
k k
ku k
ku k
k ku
ku ku
ku ku
ku k
u k
k k
ku ku
k ku
k ku
u u
k ku
ku ku
u u
k ku
k ku
u k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k
percep p
p pat
at at
at t
at at
t t
at at
t t
t t
t at
at t
t t
t at
at t
t at
at t
t t
t t
t t
t t
t t
at at
at a
t t
at at
t t
at t
t at
t t
a a
a a
a a
a an
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a Provin
n n
nsi i
si si
si i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i si
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
L komod
d di
di i
i i
i i
i i
ta ta
ta ta
ta ta
ta ta
ta ta
ta ta
ta ta
ta t
ta ta
t t
t ta
t ta
t t
ta t
ta t
ta t
t t
t ta
a a
a ta
ta a
t ta
a ta
ta ta
ta a
a a
a a
a ta
a ta
t t
t ta
ta a
a a
ta a
ta t
a a
a a
a a
ta t
a t
t t
t a
a s
s s
s s
produ u
u k
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
an a
a a
a
D D
Da Da
a a
la la
la la
la la
la la
la la
la la
la la
l l
a la
a la
la la
la la
la la
la l
la a
la la
l la
la la
l la
la a
la a
l la
la l
la la
l la
a a
a la
a la
a la
la la
a a
a a
a a
a la
a a
a la
a a
a a
a a
la a
l la
a a
a a
a a
la a
l a
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m diperl
l u
uk uk
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k an
an a
an a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
aa a
a a
a a
a a
a dilaks
s anak
pemer r
r rintah
pemba a
a angu
invest t
t t
or te
4 K
K K
Kema
M M
M Masya
Tenga a
ah ah
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
a a
a a
a a
adany y
ya a
ya a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
no n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n masya
a ar
ar r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak k
k ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak k
a k
k ak
k k
ak ak
ak ak
ak k
ak k
k k
ak k
ak ak
ak ak
ak a
ak a
ak ak
ak ak
k k
ak k
ak k
k k
k k
a