Strukturisasi Sistem Pengembangan Agroindustri Bioetanol Str

Sub elemen kunci pendukung pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung adalah kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku industri bioetanol di Provinsi Lampung P-2, sarana dan prasarana prodksi yang mendukung P-3 dan dukungan pemerintah pusat dan daerah dalam pengembangan agroindustri bioetanol P-4 akan sangat menunjang berkembangnya agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung. Gambar 24 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Pendukung Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan kedudukan sub-elemen Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku di Provinsi Lampung P-2; Sarana dan prasarana produksi mendukung P-3; Dukungan pemerintah dalam pengembangan agroindustri bioetanol P-4; Kemampuan masyarakat dalam menerima inovasi baru P-5; Agroindustri bioetanol skala pabrik dapat dikembangkan di Provinsi Lampung P-10; Penunjukan Provinsi Lampung sebagai lumbung bahan bakar nabati nasional P-11; dan Peningkatan permintaan BBN Bahan Bakar Nabati, khususnya bioetanol yang diprediksi akan terus meningkat P-12 sebagai sub-elemen pendukung system pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dengan tingkat ketergantungan yang rendah dan daya dorong yang tinggi menempati level 5 dan 4. Level 1 Level 2 Level 3 Level 4 Level 5 94 Sub Lampu u u ung bioeta a a anol d P-3 dan bioeta a a ano no no no no no no no o o o o no o o no no o o o no no no o o o no no o no o o o o o o o n o o o o no no o n n o o l l l ll l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l Provin n n n n n n n i si si si si si si si si si si si si si s s si si si i si i si s s s si si si si si i si si si s si si si si s si s i si i i i L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L Gamb b b bar 24 Ke dan k k k keters prasar r r rana agroin n n n n du du du d du du du du du du du du u du du du du du du u du d d du du du du du du du du u du du u u du du u du du u du du d d du du d du d du du du du du d du d du u u u u d u du u du u u u du u u d u du du du d d u du u u u u u u u d d st st st st s s s s s st st st st s st st st st s t t st s s s st s s t s s s s s s s s s s s s s s P-5; ; Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag g A A Ag Ag Ag A Ag Ag Ag Ag A A Ag A Ag Ag Ag Ag A A A Ag Ag Ag Ag A Ag Ag Ag Ag Ag A g Ag Ag A Ag A Ag A Ag Ag Ag A A Ag A A g A A Ag Ag A A Ag g Ag A A g Ag A g A A A g r P-10 ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; P P P P P P P P P P P P Pe P P Pe Pe Pe P P P P P Pe P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P-11 ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; da da d da da da da d da d da da da da a da da da da da da da d da d d da da da da da d da d da da a da da da d da da da da da da da d da d d da da da da da da a da da da a da a a da da d d a da d da da da a a d da d d d d d d d d d d d n n n yang d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d ip ip ip ip ip ip ip i i ip ip ip ip p ip ip ip ip ip ip ip i ip p p p i p p p p p p p p p p p p ip p p p p p p p p p p p p p p p p p re r r re r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba ba b b b b ba b b b b ba b b b b b b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b n keterg g g g an an an an an an an an a an an an n n an a a a a an an an a a a a a a a a a a a a n a a a a an a a a a a a a a a a a a a a a tu tu tu tu tu tu tu tu t t t t t t t t tu tu t tu tu t t tu tu tu t tu t tu t tu t t t u u tu u u u tu u u u u u u u u tu tu u u t Keseluruhan sub-elemen pendukung sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dikelompokkan berdasarkan tingkat Driver Power dan tingkat dependency ke dalam empat kuadran yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent. Gambar 25 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Pendukung Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Matriks hasil pengelompokkan pada Gambar 25 menunjukkan bahwa tidak ada sub-elemen pendukung pengembangan yang tidak berkaitan dengan sistem sektor Autonomus = 0. Sub elemen P-2, P-3, P-4, P-5, P-10, P-11, dan P-12 yang berada di kuadran IV independent merupakan sub elemen yang memiliki ketergantungan yang rendah dan daya dorong yang tinggi, hal ini merupakan elemen yang sangat kuat pengaruhnya dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung. 2 Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol Elemen penghambat pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dalam hubungan kontekstualnya adalah sub elemen penghambat yang satu menyebabkan sub elemen penghambat yang lain. Berdasarkan hasil kajian 1 2, 3, 4 5, 10, 11, 12 6, 7, 9 8, 13, 14 1 2

3 4

5 6

7 8 9 10 11 12 13 14 15 1 2

3 4

5 6

7 8 9 10 11 12 13 14 15 D A Y A D O R O N G KETERGANTUNGAN Independent Linkage Autonomous Dependent Ke bioeta a a anol d tingka a a at de Depe e e ende n Gamb b b bar 25 M M M Matrik sub-el l l lemen Auton n n nomus kuadra a a an IV rendah h h h h h da da da da da da da da da da da da d da da da da da da da a da da da da da d da da a d da da da a da a da d da da da da da d d d da da da d d da d da da a a a a a d d d d da a d d d a d d d a penga a ar ar ar ar r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r uh uh uh uh h uh uh uh uh uh u uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh h uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh uh h uh h h uh uh uh uh uh uh uh uh h h uh uh uh h u uh uh uh uh uh h h h uh uh uh uh uh h h h uh uh h uh uh u uh u u u h h u h u uh uh u u h u uh h u n n n

2 E

E El El l l l l em em em em em em em em em em e em e em m m em em m m m em em em em m em em em em em em m m em m m m m m em em e em m m m em m m m m m m m m m m m m m m m m e El El El El El El El E El El El l El El El El El El E El El El El l El l l El El El l El El El l El l El El l l El El El El El El El E E El E E El El E El El l El E E l l El El E E l l E E E E E E E E E E E E E E e e e e Lampu un un un un un un n un n un n un n n un un u un u n n n un un n n n un g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g satu me me me me me me me me me me me me m me me me m me m m me me me me m m m m m me me me me me me me e m me me me me me e e m m m m m m e me m m m m m m e m m m m m m m n n n D A Y A D O R O N G analisis ISM-VAXO elemen penghambat pengembangan terdiri atas 14 empat belas sub-elemen, dibawah ini: 1 Keterbatasan Modal bagi pengembang bioetanol skala kecil K-1 2 Produktivitas bahan baku rendah K-2 3 Biaya produksi masih tinggi K-3 4 Harga bioetanol per liter berada di atas harga BBM subsidi K-4 5 Keterbatasan sumber daya manusia dalam penguasaan teknologi budi daya ubi kayu K-5 6 Minimnya sosialisasi penggunaan bioetanol sebagai bahan bakar alternatif untuk kendaraan bermotor K-6 7 Masih terbatasnya sumberdaya manusia yang ahli di bidang agroindustri bioetanol K-7 8 Bahan baku bersaing dengan industri pangan K-8 9 Kontinuitas bahan baku tidak terjamin K-9 10 Hambatan kelembagaan perijinan, birokrasi K-10 11 Hambatan perdagangan internasional K-11 12 Pesaing internasional yang telah lebih dahulu mengembangkan bioetanol K-12 13 Kekuatan pesaing pada basis bahan baku yang sama K-13 14 Belum adanya jaminan harga bioetanol K-14 Berdasarkan hasil analisis menggunakan teknik ISM, maka elemen penghambat pengembangan diperoleh hasil Reachability Matrix. Tabel 29 memperlihatkan hasil Reachability Matrix dan interpretasinya, Tabel 29, menunjukkan bahwa yang menjadi sub elemen kunci pada elemen penghambat pengembangan agroindustri bioetanol adalah keterbatasan modal bagi pengembangan agroindustri bioetanol skala kecil K-1, Produktivitas bahan baku rendah K2, Kontinuitas bahan baku tidak terjamin K9 Ketiga sub elemen diatas harus mendapatkan perhatian utama dalam pengembangan agroindustri bioetanol, supaya keberhasilan pengembangan dapat tercapai. Jika sub elemen kunci penghambat pengembangan ini tidak mendapat perhatian, maka dapat dipastikan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung sulit untuk berkembang. Keterbatasan modal bagi pengembangan bioetanol skala kecil, Produktivitas bahan baku rendah dan Kontinuitas bahan baku yang tidak terjamin akan sangat mempengaruhi faktor produksi bioetanol. analis i is IS sub-el l l lemen 1 K K K Keterb

2 P

P r rodu 3 B B B Biaya

4 H

H Ha Ha a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg g g rg rg rg r rg rg rg g rg g rg r g rg rg rg rg g rg rg rg rg r rg rg rg rg r rg rg rg rg rg rg rg rg g g rg rg g rg rg g a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a

5 K

K Ke Ke e e e e te te te te te te te te te te te te te te te t te te te te te te t te t te te te te te te te te te te t e t t e e e e e rb rb rb r r r rb rb r r r r r r r r r r r ka a a ayu yu yu yu yu yu yu u yu yu yu y yu yu yu yu yu yu yu yu yu y y yu yu yu u u yu yu yu y yu yu yu u u u y yu yu yu u u yu yu yu u u yu yu yu u u u yu yu yu u u u y u yu u y y u yu u u yu u yu u u u u u yu yu u u yu y yu u y u y yu u u u y yu u u y y 6 M M Mi Mi i i i ni ni ni n ni ni ni ni n ni ni ni ni ni ni ni n n ni n n n n n i n n ni n n n ni ni ni ni ni ni i n ni ni i ni n n n i n n n n n n n i n i i ni n ni i ni n n i n ni i n n n n n i i n n n m m m ke e e end nd d nd nd nd nd nd nd nd nd d nd nd nd nd d d d d d d d nd nd nd nd nd nd d d d nd nd d d nd nd nd nd nd nd nd d nd nd d nd d nd nd nd d nd nd nd nd nd nd nd nd d nd d d n n d d d n d nd nd n nd d nd n n nd d n d nd d d d nd d d d n n n d d d nd n d n nd d d d d d d n n d d a a a a a a a a 7 M M Ma Ma a a a a a a a a a a a a si si si si si si si i i si i s s s s i i si s si si s s s i s s s i i s s s s i si si s si s si s s i s i i i i i si i i s i s i i i i s i i h h h h K K K K - - - - - - - - - - - 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 8 B B B Ba aha ha ha ha ha ha ha h h ha ha h ha h h a a ha ha ha ha ha ha ha a h a h a h ha a h a h h ha a a ha h h h h ha a ha a ha h a ha h a a a a a a a n 9 K K Ko Ko o o nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt t nt t nt n nt n nt nt nt nt nt nt nt nt t nt t nt n nt t n nt n t t t nt nt t nt nt n t nt n n n nt n nt nt nt t t n n t n n n n nt n n n n t n n t n n n nt t nt nt t n n t n i in i i i i i 10 H H Ha Ha a a a mb mb mb m mb m m m b m m m m mb mb mb mb mb mb mb mb b m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m 11 H H Ha Ha a a a mb mb mb mb mb mb m m mb m m m mb m m m m m mb m m mb mb m m mb mb m mb m m m m m m mb mb b m b m mb m m m m mb m m m m m m m m m m mb m m m m m m m mb m m m m m m m m mb mb m m m m m m m m m m m m m m 12 P P e sa sa sa sa sa sa sa sa a a sa a a a a a sa sa a a a a a a a a sa sa a a s s sa a sa s s a sa s a a sa s s s a sa a sa sa a a s a a a sa sa s a a a a i in i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i 13 K K Ke Ke e e e ku ku ku ku ku k ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku k u ku ku k ku ku ku ku ku ku ku u ku ku ku ku k k k k k k k ku ku k k ku ku k k ku ku ku ku ku ku k ku ku ku ku ku ku u ku k ku ku k ku ku ku k ku k k ku ku ku k u k k ku ku ku u u ku k k ku k u u u k k k k k k ku k a 14 B B B Be lu lu lu lu lu lu lu lu lu u lu lu lu lu lu lu lu lu lu l lu lu u lu lu u lu lu lu u u lu lu l lu u u lu lu lu lu lu lu u u lu lu l u u u lu lu lu l lu u u u lu u lu lu l u u u u u lu u u u u u u lu u l lu u u u u u u u l l u m m m m Be Be Be Be B B Be Be Be B Be B B B Be Be Be B B Be B B B B B B B Be B Be Be Be Be Be B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B r pengh h h hamb mb mb mb m m m mb m mb mb mb m mb mb mb b mb mb mb b m mb mb mb mb m mb mb m mb m m mb mb mb mb m mb m m m m mb m mb m mb m m m mb b m m m m m mb m m m mb b m m mb mb m b m m b m m m m m m m m m m m mb b m m m m m m m m m m memp p p per er er er r r er r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r l l l l l li li li li li li l l l li li l l l l l li l l l l l l l l l li l l l l li l l l l l l l l l l l l l l l li l l li l l l l l l l l l l l l l l l l h h h Tab pengh h h hamb penge e mban rendah h h h K2 Ke penge e mban tercap p p pai. J perhat t t t ia ia ia ia ia a a a a ia ia ia a a ia ia a a ia i ia i a ia a ia a a ia a ia a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n, n, n, n n, n, n, n, n, n, n, n, n, n n, n, n, n, n, n, n n, n, n, n n, n n n, n, n n, n n n n n, n, n, n, n, n n n n n n, n n n, n n n, n n n n n, n, n n n n, n n n, n n n, n n n n untuk k be be be be b be be be be be be be be be be be be be be b be be be be be be be be be be b be be be be e be be be b be be b be e e e be b e be b be be be be be b b e e be e b e be b b e be be b b b be e e be b be e e b e be e b b e b b b b e e rk r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r Produ u uk uk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ti ti ti ti ti ti ti ti ti ti ti ti ti t ti ti ti ti ti ti t ti ti t t ti ti ti ti ti t ti ti t ti ti ti ti i ti ti ti ti ti i t i i ti t t i ti ti t ti ti ti i i i i ti ti vi v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v sangat t t t me me me me me me me m me me me me me me m me me me me me me me me me me me me me m me me me me me me me me me me me me m me e me me me m me me m me me me e me me me me e e me me me me me me e e e me me e me me e e e e me e e me e m e me me e me e e m m m m m m Tabel 29 Hasil Reachability Matriks Final dari Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Simbol Program Kaitan Antar Sub-Elemen Penghambat Pengembangan D P R K 1 K

2 K

3 K

4 K

5 K

6 K

7 K 8 K 9 K 10 K 11 K 12 K 13 K 14 K1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14 1 K2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14 1 K3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 2 K4 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 2 K5 1 1 1 1 1 1 1 7 3 K6 1 1 1 1 1 1

6 4

K7 1 1 1 1 1

5 5

K8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 2 K9 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 14 1 K10 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 2 K11 1 1 1 1 1 1

5 5

K12 1 1 1 1 1 1 5 5 K13 1 1 1 1 1 1

5 5

K14 1 1 6 D 3

3 7

7 8 9 13 7 3 7 13 13 13 14 L

6 6

5 5

4 3

2 5

6 5

2 2

2 1

. Berdasarkan pemisahan tingkat pada reachability matriks, maka dapat dilakukan penetapan hirarki melalui ranking dengan mengacu pada aspek driver power. Struktur hirarki hubungan antar sub-elemen pendukung terhadap sistem pengembangan agroindustri bioetanol terdiri atas 6 enam level seperti yang dapat dilihat pada Gambar 26. Sesuai dengan asumsi hubungannya bahwa sub-elemen penghambat yang satu mempengaruhi manfaat sub-elemen penghambat yang lain maka hirarki model menunjukkan bahwa sub-elemen pada suatu level didukung oleh terpenuhinya sub- elemen pada level dibawahnya. Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan keterbatasan modal bagi pengembangan Agroindustri bioetanol skala kecil K-1, kontinuitas bahan baku tidak terjamin K-9 serta produktivitas bahan baku rendah K-2 sebagai sub-elemen kunci penghambat sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung yang menempati level tertinggi level 6 dengan total DP terbesar . Tabel 29 Simb b b bol Progr r r ram K1 1 1 1 K2 2

2 2

K3 3

3 3

K4 4

4 4

K5 5

5 5

K6 6

6 6

K7 7 7 7 K8 8 8 8 K9 9 9 9 K1 K1 1 K1 2 K1 3 K1

4 D

D L L . . . . . . . B dilaku u u ukan power r r r. St penge e mban dilihat t t t pad S satu m m m memp menun n n njukk eleme e n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p keterb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b at at at at at at at at at at at at t t t t t t at a a a at t at at at a at a a a a at t at at at t a a at at at at a a a a a a a a a a a at at a a at at t t a a a at t at a a at at a a a a a a a t a a a a a a a as a as a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a as a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a kontin n n n n u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u it it it it it it it it it it it it it t it it t t it it t it it t t it t it it t t t t t t it it t t it it it it t it i i t t t t t it t i i i it it it it t i i i t it a a a a a a a a a s K-2 se se se se se se se e e se se se e se se se se se e e e e e se e e se se s se se e e se e e e se e e e se e e e se e e e e e e e e e e e e e e e e e e se se se se e e b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b bioeta a a a a a no no n n no n n n n no no n no no no n no n n no o no n n no n n n n no no no no no no no no n n no no no n o n o no o o o l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l d DP ter r r r r r be be be be be b be be be be be be be be be e be be be be be be be b b be be be b be be b be be be be b be b be be b b be be be e be be be b b b b b e be b e be b be e be e e e b e be b b b b s s s s s s sa s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s Gambar 26 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Keseluruhan sub-elemen pendukung sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung dikelompokkan berdasarkan tingkat Driver Power dan tingkat dependency ke dalam empat kuadran yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent. Hasil pengelompokkan pada matriks hubungan driver power-dependence Gambar 27 menunjukkan bahwa tidak ada sub-elemen penghambat pengembangan yang tidak berkaitan dengan sistem sektor Autonomus = 0. Tidak ditemukan sub- elemen yang berada pada sektor Linkage pengait dari sistem, dimana sub-elemen yang berada disektor tersebut harus dikaji secara seksama karena sifat hubungannya yang tidak stabil tapi sangat berkaitan sekaligus berdampak pada peubah lainnya terutama pada peubah Dependent. Analisis lebih lanjut pada sektor IV independent, menyatakan bahwa sub-elemen penghambat keterbatasan modal bagi pengembangan agroindustri bioetanol skala kecil K-1, Produktivitas bahan baku rendah K2, Level 1 Level 2 Level 4 Level 4 Level 5 Level 6 98 Gamb b b bar r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r 2

2 2

2 26

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 Ke bioeta a a anol tingka a a at dep Depe e e enden Ha Gamb b b ba ba ba ba ba r r 2

2 2

2 2

yang t t t t t t id d id id id d id id id id id id id id id d d d d id id id d d d id id id id d id id d id d d d d d d d d id d d d d id id id d d id d d id id id d d i d d i i d d id d d d i d d d d d d d i d i i i ak a ak ak ak ak a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a eleme e n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y a a a a yang b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b er er r r r r r r r r r r r r r r r r r r r er r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r a a a ad a a a a a a a a a a a a a a a a a a a yang t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t id id d id id id id d id id id id id id id id id id id d id id id id id id id id id d d d d id id id d d d d id id id id i id d i id d d id id id id id i d d id id id id d id d id i i i i id i i i i d id id d id d id id i d d d i d i d d d a a a a a ak ak ak a a a a a a a a a a a a a a a a a teruta a m m ma ma ma ma ma ma ma a a a a ma a a a a ma m m ma ma a m m m ma ma ma ma ma m m m m m m ma ma ma a m m ma p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p menya a at at at at t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t ak a k ak ak ak ak ak ak ak ak ak a a k k k k ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak k k k k k a a a a k a a agroin n n n n du du du d d du du du du du du du d d du d du d d d d d du d d d du d d du u d du d d d d d du d d d du d d d du d d d d d d du du u d d d d d d d d d d d d d d d du du u d d d d d d d s s s s s t st st st st s s st s s st s s s s s s s s s s s kontinuitas bahan baku tidak terjamin K-9, biaya produksi masih tinggi untuk skala industri kecil K3, Harga bioetanol pe liter di atas harga BBM subsidi K4, Bahan baku bersaing dengan industri pangan K8 dan Hambatan Kelembagaan K 10 merupakan peubah bebas. Oleh karena itu, ketujuh sub-elemen tersebut adalah kekuatan penggerak driver power yang besar dalam menghambat pengembangan, namun memiliki ketergantungan yang rendah pada sistem. Gambar 27 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Penghambat Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung 3 Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol Hasil analisis terhadap elemen pelaku stakeholder sistem pengembangan agroindustri bioetanol menghasilkan 7 enam sub elemen pelaku, sebagai berikut: 1 Masyarakat M-1 2 Asosiasi Bahan Bakar Nabati M-2 3 Pengusaha Bioetanol M-3 4 Industri terkait bahan pangan industri gula tapioka M-4 5 Pemerintah Daerah M-5 6 Balai Penelitian M-6 1, 2, 9 3, 4, 8, 10

5 6

7, 11, 12, 13 14 1

2 3

4 5

6 7

8 9 10 11 12 13 14 15 1 2

3 4

5 6

7 8 9 10 11 12 13 14 15 KETERGANTUNGAN D A Y A D O R O N G Linkage Dependent Independent Autonomous kontin n n nuitas indust t t tri ke baku bers merup p p pakan kekua a a at t an an an an an an an an an an an an an n an an an n n an an an an an an an an an an n an n an a an a an n an a n n n an n n a a a p p p p namun n n n n n n n me me me me me m me me me me me me me me me m me me me m m m me me m me m m m e me m m m e e e m m m m me me m m m m m m m m Gamb b b bar 27

3 E

E E Eleme Ha agroin n n n n du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du u du d u du d du du du d du du du du du du du du du du du du du u du d du d du u du du d du u u u du u u du u d u u u du du du u u u u du d st st st st st st s s st s s t st s st st st s s s st st st s st st st s t s s t s s s s s st s s s s s t s s s s s s s s s s s 1 M M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M Ma a Ma Ma Ma Ma M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M Ma Ma Ma Ma Ma M Ma Ma Ma M M a Ma Ma Ma M Ma M a a Ma Ma Ma a Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M Ma Ma M M Ma Ma M a a a Ma a a a a M M a a a a a M a M M a a a a sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy sy s sy y y sy sy y y sy sy sy y sy sy sy sy y sy sy y y sy sy y s sy sy y sy sy y y y y y y y y y s s y y y y a

2 A

A As As s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s os os os os os os os os os os os os os o os o o os s o s o o o o o os os os o os os os os os o o o s o os s s os os os s os s s s s o o s os o s s s s s i ia i i i 3 P P e e e e e e e e ng ng ng ng ng n ng ng ng ng g ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng g g ng ng ng ng ng ng n g g ng g ng ng n ng ng ng ng ng ng g ng g g ng ng ng ng ng g g ng g g g ng ng ng ng g ng g g ng ng ng ng ng g ng ng g g ng ng n n n n ng ng g n n n u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u 4 In n n n n n du du du du du du du u u u u u du du u u u du du u u d du du u du du u du u du d du d d d d du du du d d du d d d du du du d du d du u du d d u u u u u u u u u u u u s st s s s s s s s s s s s s s s s 5 P P e e e e e e e e e e e e e e e me me me m me me me me me me me me me m m m me me m m m m me me m me m me me me m m m me m me me me m m m me m m m me m me m me me m m me m m m m m m m m m m m m m m me me m m m e m r 6 B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a aa a la la la la l la la la la la a a la la a a a a a la la a a a la a l la l a a a la la l la a i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i D A Y A D O R O N G 7 Perguruan Tinggi M-7 Berdasarkan hasil analisis menggunakan teknik ISM, elemen pelaku pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung diperoleh Hasil Reachability Matrix. Berikut hasil Reachability Matrix dan interpretasinya, yang disajikan pada Tabel 30. Tabel 30, menunjukkan bahwa yang menjadi sub elemen kunci pada elemen pelaku pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung adalah Pemerintah Daerah M5. Dalam hal ini, Pemerintah Daerah merupakan pelaku kunci dalam pengembangan agrorindustri bioetanol di Provinsi Lampung. Dengan demikian, Pemerintah Daerah, mempunyai peran yang sangat penting dan strategis dalam upaya mengembangkan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung. Selain itu, pelaku lain yang terlibat diantaranya pengusaha bahan bakar nabati, perguruan tinggi dan masyarkat. Peran pelaku tersebut tidak dapat diabaikan dalam rangka pengembangan agroindustri bioetanol, karena pelaku ini bersentuhan langsung dengan agroindustri bioetanol. Tabel 30 Hasil Reachability Matriks Final dari Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Simbol Program Kaitan Antar Sub-Elemen Pelaku Pengembangan DP R M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M1 1 1 1 1

4 3

M2 1 1 2 5 M3 1 1 1 1 1 1

6 2

M4 1 1 2 5 M5 1 1 1 1 1 1 1 7 1 M6 1 1 1 3 4 M7 1 1 1 1 1 1

6 2

D 4 7 3 7 1

5 3

L 3 1 4 1 5

2 4

7 P P ergu Ber penge e mban Reach h h habili disajik k ka ka a ka a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p Ta Ta Ta T Ta Ta T Ta Ta Ta Ta Ta T Ta Ta Ta Ta Ta T Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta a Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta Ta T T Ta T T T T T T T T T T b b b b b a a pelaku u u u p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p e Pemer r r ri nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt t nt nt nt t nt nt t nt nt nt nt nt n t nt t nt t t nt n nt nt nt nt n nt nt nt n nt t t n n t nt nt t t t nt n n n n n n n n n nt t t t n n t nt n t t ah a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a kunci da da da da da a a a a a a a a a a a a a a a da a a a a a a a a a a a a a a l l l la la la l la l l l l l l l l l l l demik k k kian an an an an an an a an an an an an an n n n n n n n n an an an an an n n n n an n an n an n n n a a n n n n n an a an n n n an n n n a a n n n n a a an an an n n n n n n n , , , , , , , , , , , dalam m m m up up up up u up up up up up up up up up up up u u up up p p u up up u u u up u up p u u u up u up p up up p up p up p up u p u u u up up u u u p u p up up p p p p p p itu, pe e e ela a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a k k k k k ku ku k k k k k k ku ku ku ku k k k k k k k ku k k k ku ku k k k k k k ku ku k k ku ku k k k k k ku ku k k k ku ku u ku ku u k k k k k k k k k k k k k k k k k k k tinggi i d d d d d d da d d da da da da da d da da d da d d d d d d da d d d d d d d d d d d d d d d da d d d d d d d d da d d d da d d d d d d d d d da d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m b ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba b b ba b b b b b b b b b b b b ba ba b b b b b ba a a ba a ba ba a b ba b b b b b b b b b b b a b b b a n denga a a an a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a g gr g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g Tabel 30 30 30 30 30 S S S Simb b b b b Pr r r rogr M1 M2 M3 M4 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M5 M M5 M5 M5 M5 M M5 M M5 M5 M5 M5 M5 M M5 M5 M5 M 5 M5 M M5 M5 M M5 M M5 M5 M 5 M M M5 5 5 M5

5 M

M5 5 M M M5 M5 M5 M M M M M M M5

5 M

M5 M M M M5 M M M5

5 M

M M5 M M M5 M M M M6 M6 M6 M M6 M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M7 M M M M M M M M M M7 M7 M M7 M M M M M M M M7 M M M M M M7 M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L Berdasarkan pemisahan tingkat pada reachability matriks, maka dapat dilakukan penetapan hirarki melalui ranking dengan mengacu pada aspek driver power. Struktur hirarki hubungan antar sub-elemen pelaku terhadap sistem pengembangan agroindustri biotenaol terdiri atas empat level seperti yang dapat dilihat pada Gambar 28. Sesuai dengan asumsi hubungannya bahwa sub-elemen pelaku yang satu mempengaruhi manfaat sub-elemen pelaku yang lain maka hirarki model menunjukkan bahwa sub-elemen pada suatu level didukung oleh terpenuhinya sub-elemen pada level dibawahnya. Gambar 28 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan kedudukan sub-elemen Pemerintah Daerah M-5, Pelaku Industri bioetanol M-3 dan Perguruan Tinggi M-7 sebagai sub-elemen pelaku sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung yang menempati level 4 dan level5 dengan daya dorong yang tinggi dan tingkat ketergantungan yang rendahr. Keseluruhan sub-elemen pelaku sistem pengembangan dikelompokkan berdasarkan tingkat Driver Power dan tingkat dependency ke dalam empat kuadran Level 4 Level 3 Level 2 Level 1 Level 5 Ber dilaku u u ukan power r r r. penge e mban dilihat t t t pa pa pa pa pa p p p pa pa p pa p pa p p p p p p pa p pa p p p pa pa p p p pa p p p pa p p p p p p p p p p p p p p p p pelaku u u u u u y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y an an an a a a a a an a a a a a a an a a a a a a a a a an a a a a a a a a a a a a a a a model l l l me me me m m m m m me m m m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m sub-el l l lem m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m e e e e en e e e e e e e e e e e e e e e e e Gamb b b bar 28 Ke Ke Ke Ke Ke Ke K Ke Ke Ke Ke Ke K Ke Ke Ke Ke Ke Ke Ke K K K K K K K K Ke K K Ke Ke Ke Ke Ke Ke K K Ke K K K K K Ke K K Ke Ke Ke Ke Ke Ke Ke Ke Ke K K K K K Ke K Ke K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K Daera a ah ah ah h h h h h h h h h ah ah h h ah h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h M M M sub-el l l lem em em em em em em em em em e em m m m m em m m m em em m em m em em em em em m m m em m m m m m em em e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m en e e e e e Lamp p u u un un un n n un n n n un un un un n un n un n n n un n un un n n un n un un un un un n n un n n un n n n n n n n n n n n n n n un n n un u n n n n n n n n n n n u u g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g tingka a a a t t t t t t t t t t t t t t t t ke ke ke ke ke ke ke ke k ke k k ke ke ke ke ke ke ke ke ke ke e ke k ke ke k k ke e k e k ke ke k k k k ke ke ke ke k k k k ke k k ke ke k ke e e ke e k e ke e ke k k e e k k e e e k k e e t t Ke Ke Ke K K K K K K K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K berdas s s s s ar ar ar ar ar a ar a a a ar ar r a a a a ar ar ar a a a ar a a a ar a a ar a a a ar a a ar a a a a a a a ar a a a a a a a a ar a a ka ka ka ka ka ka k ka k k k k k k k k k ka k k k k k k k k ka k k k k k k k k k k k k k k k k k k k a k a k k a k k k k a k k k k k k yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent, yang dapat dilihat pada Gambar 29. Gambar 29 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Pelaku Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Hasil pengelompokkan pada Gambar 29 menunjukkan bahwa tidak ada sub- elemen pelaku pengembangan yang tidak berkaitan dengan sistem sektor Autonomus = 0. Sub-elemen Industri terkait bahan pangan industri gula tapioka M-4, Asosiasi bahan bakar nabati M-2 dan Balai Penelitian M-6 berada pada sektor Dependent, berarti bahwa ketiga sub-elemen pelaku merupakan pelaku yang memiliki ketergantungan yang tinggi dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung sehingga harus dikaji secara seksama. Hal ini disebabkan peubah pada sektor ini sangat tergantung dari input dan tindakan yang diberikan terhadap sistem terutama dari peubah linkage. 4 Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol Berdasarkan hasil diskusi pakar dan penelusuran pustaka mendalam yang relevan dengan substansi mengenai kebutuhan sistem pengembangan agroindustri bioetanol, menghasilkan 8 delapan sub-elemen kebutuhan pengembangan agroindustri bioetanol yaitu sebagai berikut: 1 Sumber daya manusia yang berkualitas U-1 1 2, 4 3, 7 5

6 1

2 3

4 5

6 7

8 1 2

3 4

5 6

7 8 KETERGANTUNGAN D A Y A D O R O N G Linkage Dependent Independent Autonomous yaitu : Sek IV In n n ndepe Gamb b b bar r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

9 Ha Ha Ha Ha H H H H H H H H H Ha Ha H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H eleme e n n p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p e e e e = 0. Su Su Su S Su Su Su Su Su S Su Su Su Su Su Su Su Su Su S Su Su Su Su u Su Su Su Su Su Su Su Su Su Su u u u u Su u u u u u u Su Su u u u S u S S u u u Su S Su Su u Su u Su u u u Su u u S Su u u S u u Su u u S Su u u u S S u u u u b b b b b b b b b b b b Asosia a a asi b Depen n n ndent keterg g g gantu Lampu u ung sektor r r r ini s teruta a m m m ma d

4 E

E El El El l El l El El l l l l l l l l l l l l em em em em em em em e em em em em em em em em em em em em e em e em em em m m em e em e em em em em em em em em m em e m em m em m em em e e m em m e em e em em e e em em m e e em em e m m m m m em em em e m m m m e e m m e Be Be Be Be B B B B B B Be B B B B B B B B B Be B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B r releva a a an n n n n n n de de d d d de de d de d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d bioeta a a a ano no no n no no no no no no no n no n n no o no no no no n n n n no no no no no no no no n n no no no n o n o no o o o l l l l l l, l, l l l l l, l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l agroin n n n n du du du du du du d du du du du du d du du du u du du du du du du du du du u u du du u d du d du u du du du du d du du du du d du du d d du du d u u du d d d d du du u d u u d d u d u u u du u d s s s st s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s 1 Su um um um um um um um um um um um um um um um m um um um m m m m m m m m m m m m m um u m m m m um m m u m u u u u u m u u m u m m m m b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b D A Y A D O R O N G 2 Peningkatan infrastruktur U-2 3 Intensifikasi dan ektensifikasi tanaman ubi kayu U-3 4 Kebijakan penetapan ekspor dalam hal kuota ekspor U-4 5 Jaminan keamanan investasi U-5 6 Peningkatan sumber daya teknologi industri bioetanol U-6 7 Jaminan pasar bioetanol dan kestabilan harga bioetanol U-7 8 Subsidi, insentif dan kemudahan-kemudahan dari pemerintah U-8 Berdasarkan hasil analisis menggunakan teknik ISM, maka elemen kebutuhan pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung, terdiri atas 8 delapan sub elemen, diperoleh hasil reachability matrix. Tabel 31 menggambarkan Reachability Matrix dan Interpretasinya. Tabel 31 Hasil Reachability Matriks Final dari Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Kaitan Antar Sub-Elemen Kebutuhan Pengembangan DP R U1 U2 U3 U4 U5 U6 U7 U8 U1 1 1 1 1 1

5 3

U2 1 1 1 1 4 4 U3 1 1 1 1 1 1 1 1 8 1 U4 1 1 2 5 U5 1 1 1 1

4 4

U6 1 1 1 1 1 1 1 7 2 U7 1 1 2 5 U8 1 1 1 1 1 1 1 7

2 D

4 6

1 8

6 3

8 3 L 3

2 5

1 2

4 1

4 Tabel 31, menunjukkan bahwa yang menjadi sub elemen kunci pada elemen kebutuhan pengembangan agroindustri bioetanol adalah Intensifikasi dan ekstensifikasi tanaman ubi kayu U-3. Sub elemen diatas merupakan elemen kunci yang dibutuhkan dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung sehingga perlu dikaji lebih hati-hati karena elemen ini akan mendukung sub elemen kebutuhan lain untuk pengembangan. Berdasarkan pemisahan tingkat pada reachability matriks, maka dapat dilakukan penetapan hirarki melalui ranking dengan mengacu pada aspek driver

2 P

P ening 3 In n n ntens 4 K K K Kebija 5 Ja a a amin 6 P P e e e e e ni ni ni ni ni ni ni ni ni ni ni ni n n ni ni ni n ni ni ni ni n ni n ni ni ni ni ni ni i ni n n n n n n n n i n ni ni i i n n n ng ng ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 7 Ja a a a a a mi mi m mi mi mi i mi mi mi mi m m mi i mi mi mi m m mi mi mi m mi mi mi mi mi mi mi mi m m mi mi mi i mi m mi mi mi mi mi mi mi mi mi m m n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 8 Su u u bs bs bs bs b bs b b bs bs bs bs bs b b b bs bs bs s bs bs bs bs bs s bs bs bs b bs bs bs bs b bs bs bs bs bs b b b bs b bs b bs bs bs bs bs b b s b bs b s b s b s s s b b b s s b b s b s s bs s b b bs bs b bs s bs b id i i i i i i i i i Be Be Be Be B Be Be B Be Be Be Be Be B Be Be Be B B B B B B B B B B B B B B B B Be B B B B B B B B B B B B B B Be B Be Be B B Be B Be Be e B e e B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B r penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b ba ba b b b b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b n sub e e el el l l l e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m Reach h ha ha a a bi bi bi bi b bi bi bi b bi b bi bi bi bi bi bi b bi i b b bi bi bi b bi bi bi i b i bi i b i b b bi i bi b bi b b bi i bi bi bi bi i bi i i b bi i i i i i bi b b i i i i b b i bi bi i l l l li l l l l l Tabel 31 31

31 1

31 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 U

U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 U

U U U U U U U 4

4 4

4 4

4 4

4 U5 U6 U7 U8 D L Tab kebutu u u u u u u u ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha h ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha a ha a ha a ha ha ha h ha a h ha ha ha h ha h ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha ha h h h ha h ha h ha h ha a h ha ha a a a h h ha ha h h h h h a h h h ha a h h a a n n n n n n eksten n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n si si si si si si si si si si si si s si si si s s s si si s s si s s i s si si s s s s si si s s si si si s s s si s i i s s s i i i s s s s s s s si si fi fi f fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi f fi fi fi fi f fi fi fi fi fi fi fi f f fi f f fi fi fi fi fi f fi fi fi f f fi f f fi f fi fi fi fi f f f f f f f f f fi fi fi ff fi fi fi fi f fi k k k yang di di di di di i di di di d di d d d di i di d di di di di d d d di di di d di d di i i i di di i i i bu bu bu b b bu bu bu b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b sehing g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga ga a a a ga g ga ga ga ga g a a ga ga ga g g ga g ga a a ga ga ga g g a a ga ga ga g ga g g ga g g g g ga g g g ga ga ga ga ga ga g g g g g g g g g g g g p p p p p kebutu u u u u u u u u ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha ha ha a a ha h ha ha ha ha h ha a a h ha ha ha a ha a a ha a a a ha a a ha a a a a a a a a a a a a ha a a a a a a a a a a a ha a ha ha n n n n n n n n n n n n n n n n B Be Be B B B B B B B B B B Be Be B B B B B B B B B B B B B B B B B Be B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B r dilaku u u uka ka ka ka ka ka ka ka k k k ka ka k k k k ka ka ka k k k ka k k k ka k k ka k a k k k k ka k k k k k k ka k k k k k k k k k k k k a a a ka a k k k n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n power. Struktur hirarki hubungan antar sub-elemen kebutuhan terhadap sistem pengembangan agroindustri biotenaol terdiri atas 4 empat level seperti yang dapat dilihat pada Gambar 30. Sesuai dengan asumsi hubungannya bahwa sub-elemen pendukung yang satu mempengaruhi manfaat sub-elemen pendukung yang lain maka hirarki model menunjukkan bahwa sub-elemen pada suatu level didukung oleh terpenuhinya sub-elemen pada level dibawahnya. Keluaran model ISM-VAXO menunjukkan kedudukan sub-elemen Intensifikasi dan Ekstensifikasi tanaman ubi kayu U-3 sebagai sub-elemen kunci kebutuhan sistem pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung yang menempati level tertinggi level 5 dengan total DP terbesar. Gambar 30 Struktur Hirarki Antar Sub-Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Keseluruhan sub-elemen kebutuhan sistem pengembangan dikelompokkan berdasarkan tingkat Driver Power dan tingkat dependency ke dalam empat kuadran yaitu : Sektor I Autonomus; Sektor II Dependent; Sektor III Linkage dan Sektor IV Independent. Level 4 Level 3 Level 2 Level 1 Level 5 104 power r r r. Str penge e mban dilihat t t t pad pendu u u ukung maka hi hi hi hi hi hi hi hi hi hi hi h hi hi hi hi hi hi hi hi hi h hi hi i hi h hi hi hi hi h i h h hi h hi i hi hi h h hi i h h ra ra ra r ra r r r r r r r r r r r r r oleh te e er er er er r r r r r r r r r r r r r r er r r r r r r r r r r r r r r r r r pe pe pe pe pe pe pe pe e pe pe pe pe e pe e pe pe pe pe e pe pe pe p pe pe pe pe e pe pe p pe e e e pe p pe pe pe pe pe p p e p p p p n n n n n Ke K K K K K K Ke K K K Ke K K K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K Intens s s s if f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f ik ik ik ik ik i ik ik ik ik ik ik ik ik i ik k ik ik ik ik k k ik ik ik ik k k ik ik i ik k ik ik k k ik i i i ik k k k ik ik k ik ik ik k ik ik i ik i k ik i i ik k ik ik ik k k k i i k ik i i i ik i i k k k i ik ik ik ik k ik i ik k ik i k i i i i k ik k i i k k i i i i k k ik k a kebutu u u uha ha ha ha ha ha h ha ha a ha ha ha a ha ha a ha ha ha a a ha ha h ha a ha ha h h h h h h ha a a h h ha ha h a h h ha h a a a a a a a h ha a ha n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n menem m mp mp mp p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p at a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a Gamb b b bar ar a ar a a 30 30 30 3 Ke Ke Ke K K K K K K K K Ke Ke Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K berdas s s sar ar ar ar ar r r r r r r r ar r r r r r ar ar r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ka ka ka ka ka ka k ka ka ka ka ka k ka k ka k k k k k k ka k k ka ka ka k k k k k k k k k k ka k k k k ka k ka ka k k k k k k k k k k k k ka k ka k k k a k k k k k a k k k ka k k k k k a k k k k k k k yaitu : : : : : : : : : Se Se Se Se Se Se Se Se Se Se S Se S Se Se Se e S Se Se Se Se e S S S e S S Se Se Se Se S e Se Se S S S S S S Se S S Se Se Se e e Se e e e S S e e S k IV I n n nd nd d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d ep ep ep ep ep ep ep ep ep ep ep p p p ep ep p ep ep p ep ep ep ep ep ep ep p ep p ep p ep ep ep ep ep p ep ep p ep p ep ep ep p ep e p p ep e p ep e ep e ep p e ep p p p p e II Gambar 31 Matriks Driver Power-Dependence Elemen Kebutuhan Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Matriks hubungan driver power dan dependence pada Gambar 31 menunjukkan bahwa bahwa sub elemen Peningkatan infrastruktur U-2, Jaminan keamanan investasi U-5, Kebijakan penetapan ekspor U-4 U-6, dan Jaminan pasar bioetanol dan kestabilan harga bioetanol U-7 masuk dalam golongan sektor dependent. Sub elemen pada sektor diatas merupakan sub elemen terikat yang akan berdampak pada sistem jika mendapat dukungan dari sub elemen lainnya. Sub elemen Intensifikasi dan Ekstensifikasi pertanian U-3, Peningkatan sumber daya teknologi indus tri bioetanol U-6, Subsidi dan kemudahan-kemudahan dari pemerintah U-8 dan Peningkatan mutu sumber daya manusia U-1 berada pada sektor independent. Sub elemen pada sektor ini mempunyai kekuatan penggerak atau daya dorong yang sangat tinggi driver power dalam strategi pengembangan agroindustri bioetanol, namun memiliki tingkat ketergantungan yang kecil terhadap pengembangan agroindustri bioetanol, sehingga dapat mempercepat pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung. 1 2, 5 3 4, 7 6, 8 1 2

3 4

5 6

7 8 9 1 2

3 4

5 6

7 8 9 KETERGANTUNGAN D A Y A D O R O N G Linkage Dependent Independent Autonomous Gamb b b bar r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 1

M M M M M M M M M M M M M Ma M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M menun n nj nj j j uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk uk k k uk uk uk uk uk uk uk u k uk uk u uk uk uk uk k uk u k k k uk uk uk uk uk k uk uk u k uk uk uk uk k uk uk k k k uk uk uk k uk uk uk uk k k uk u u u uk u k uk u u uk uk u uk uk uk u u u uk k u k keama a an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n an an an an an an an an an an an an an n a an an an an an an n a an an an an an n an an n an an an an an an an n n a an a n an n an a a a a a a a a a an a a a a a a a a a a a a an an a a a a a a a a a a a a a a a pasar bi bi bi bi bi bi bi bi i i b i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i o o o o o o o o oe o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o depen n nd d d d d d d d d d d d d d d d d d d en en en en en en en en en en en n en en en en en en e e en en en n en en en en n en en en en en e en e en e e e en n en en e en e e en e en n n e en e en n e n en en e e e e n n en e en e e en e n t berdam m m mpak eleme e n In teknol l l logi pemer r r rintah sektor r r r ind atau d d d daya agroin n n ndust penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba a ba ba ba b ba a ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba b b b b b b b ba ba ba ba ba ba b b b a b ba ba a a a b a b a a b b a a ba a ba b b a b b b a n n n agroin n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n du du du d du du du d du du du u du du du du du du du du u du d du du du d du du u du du d du du d du du du du du d du d du du du du d du du du u du du u u du d du du d du du u d d du u du du u u u u u u u u u d d du du du d d u d d u u u u du d s st s s s s s s s s s s s s D A Y A D O R O N G Tabel 32 Elemen – Elemen Kunci Sistem Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung Nama Elemen Sub Elemen Kunci Pendukung Pengembangan Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku industri bioetanol di Provinsi Lampung P2, Sarana dan prasarana produksi pendukung P3, Dukungan pemerintah dalam pengembangan agroindustri bioetanol P-4 Penghambat Pengembangan Keterbatasan modal bagi pengembangan bioetanol skala kecil K-1, Produktivitas bahan baku rendah K- 2,Kontinuitas bahan baku yang tidak terjamin K-9 Pelaku Pengembangan Pemerintah Daerah M-5 Kebutuhan Pengembangan Intensifikasi dan Ekstensifikasi tanaman ubi kayu U-3 Hasil analisis sub elemen berdasarkan matriks drver power – dependence elemen pendukung pengembangan, penghambat pengembangan, pelaku pengembangan dan kebutuhan pengembangan yang berada di Independent dengan ISM di jadikan sebagai landasan dalam analisis faktor Internal kekuatan dan kelemahan dan faktor Eksternal peluang dan ancaman dalam menentukan strategi pengembangan agroindustri bioetanol di provinsi Lampung. Dari hasil analisis ISM terlihat bahwa pengembangan agroindustri bioetanol di provinsi Lampung sangat dipengaruhi dengan Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku industri bioetanol di Provinsi Lampung , Sarana dan prasarana produksi yang mendukung, dan adanya dukungan pemerintah baik pusat maupun daerah dalam pengembangan agroindustri bioetanol, kemampuan masyarakat dalam menerima inovasi baru, agroindustri bioetanol skala menengah dan besar dapat dikembangkan, penunjukan Provinsi Lampung sebagai lumbung bahan bakar nabati nasional dari pemerintah pusat dan peningkatan permintaan BBN yang diprediksi akan terus meningkat, dan dengan ketersediaan bahan baku, teknologi, pasar tujuan dan dukungan finansial.

5.3 Formulasi Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi

Lampung Berdasarkan Analisis ISM Pada tahap penyusunan formulasi strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung diarahkan pada : 1 evaluasi lingkungan strategis Tabel 32 Pr Nam m m ma El Pend d d duku Peng g g gemb Peng g g gha ha ha ha ha h h h ha ha h ha ha ha ha ha ha h h ha ha ha ha h ha a a ha ha h ha ha a a ha ha h ha a a ha h h h ha ha ha ha ha a a a a ha a a ha ha h ha a ha ha h a a a h a a ha ha a ha a a a h h a a ha h h a a a h a a h a h a m m m m m m m Peng g g gem em em em em em em em em em em em e e m m m em em m m m em em m em m em m m m em e m em m m m m m m m m m em m m m m m m m em m m m m m m em m m m m m em m m m m m m m m m m m em m m m m m m m m m b Pela a a aku ku u u u u u u u u u u ku ku u u u u u ku u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u Peng g g gem em em em em em em em em em em em m m m m m m m m m em em em m em m m m m m m m m em m m m e em m m m m m m e em m m m em m m m e e m m m m e e m m m m m m m m m m m m m m m m b Keb b b u u tu tu tu tu tu tu tu tu u tu tu tu t t t tu tu tu tu tu t tu tu tu u tu tu u u tu u tu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u h Peng g g gem em em e em m em m em em em em m m m em em em m m em m em em m m m m m m em m m em m m m m em em e m em em m m m m e em m m m m m m e e b Ha Ha Ha H H H H H Ha Ha H Ha Ha H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H Ha H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H eleme e n n p penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba ba ba b b b b b b ba ba ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b n ISM di di di di di di di di di i di i di d d di di di di di i di di di di di i di di di di d d d di di di di di d d d di i i di d d i di di di di d i d d d d di di d di d di di di i i i di d i di i i i i di i i i i i i i d d i i i d di d i d d i j kelem m ma ma ha ha ha ha ha a h ha ha ha ha ha ha ha ha h ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha ha a ha ha ha ha ha a ha ha ha h ha ha ha h ha h h ha h ha h h ha h ha h ha a ha ha a ha ha a h h ha a h h ha a a h ha h h a ha h h h a h h h h a h h h n penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba b ba ba ba ba ba ba ba ba ba b b b b b b b b b b b b b b b ba ba b ba b ba b b b b b b b ba b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b a a a a n terliha a a at ba dipeng g g garuh bioeta a a anol d adany y y ya du agroin n n ndust agroin n n ndust Provin n n nsi L pusat da da da da da da da da d da da d da da da da da da da da da d a da da da da da da da da da da d da a da a d da da a da a da da d da a da da a d d da da d da da d d da d d da a da a da a a a da a a a d d da d d d d d da a d a d d d d n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n denga a an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n k ke k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k

5.3 Fo

Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo F F Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo Fo o o Fo Fo Fo Fo Fo o o o Fo Fo Fo o o Fo Fo F o o F Fo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o rm rm rm rm rm rm r r rm r rm r r rm rm rm rm r r rm r r r r r r r rm r r r r r r r r r r r r r r r r r r r m r r m m r r r r m r r r r r r m r r m La La La La La La L La La La La La La La L L La La La La La La La L La La La La La L L L La L La La La La L L La La La La La L La L La La La L L L La La La L La a a a L La L L L L a L L L a La La La L L L L L L L La La m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m Pa Pa Pa Pa Pa Pa Pa Pa P P P P P P P P Pa Pa P P Pa P a Pa Pa Pa P P P Pa a P P P P P P a a d bioeta a a ano no n no no no n no no n o no o no o no o n n n no o no o no n no no no no n n n no n n no n n n n n no o no o no o o n n no n n n n n n n n n n n l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l d d d dan 2 penetapan alternatif strategi. Tahapan penetapan alternatif strategi ini didapat dari elemen kunci strukturisasi sistem pengembangan agroindustri bioetanol, digunakan analisis diagram alir tahap formulasi strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung disajikan pada Gambar 32. Penentuan strategi pengembangan agroindustri bioetanol yang dipilih untuk tujuan pengkajian dekriptif dan formulasi strategi adalah agroindustri bioetanol yang mewakili kategori unggulan yang dapat diartikan sebagai agroindustri dengan bahan baku lokal yang potensial dari segi ketersediaan lahan, produksi, teknologi, potensi pasar, kebijakan pemerintah dan modal.

5.3.1 Evaluasi Lingkungan Strategis

Faktor-faktor lingkungan strategis yang mempengaruhi dalam perumusan strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung terdiri atas Identifikasi Faktor Strategis Pengembangan Agroindustri ISM Formulasi Strategi Pengembangan Agroindustri bioetanol Evaluasi Lingkungan Strategis Analisis SWOT Penetapan alternatif strategi dengan AHP - Penetapan Sasaran - Perumusanpenetapan - Kriteria dan Alternatif Fokus Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol Agroindustri Bioetanol Analisis IFE EFE Visi Misi Dinas Energi Sumber Daya Mineral Gambar 32. Diagram Alir Tahapan Formulasi Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung dan 2 2 2 2 pen dari elem diguna a a akan bioeta a a anol d P tujua a an an an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e mew w wa wa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ki ki ki ki ki ki ki ki i ki k i ki ki ki ki ki k ki k k k k k ki ki k k k ki ki ki k k ki ki ki k ki ki ki ki ki k ki k ki ki ki k i k i k k ki k k k k ki ki ki k ki ki i ki ki ki ki i ki i i i i ki i i i k i k ki k li l l baku u u u u l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l ok o o o o o o o ok ok ok o o o o o o o o o o o o o o o ok o o o o ok o ok o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o pasa a a a r, r, r, r r , r, r, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k e e e

5.3.1 Ev

Ev Ev Ev Ev Ev Ev Ev Ev Ev v Ev Ev Ev Ev v v Ev Ev Ev v Ev Ev Ev Ev Ev Ev Ev v Ev Ev Ev v v Ev Ev Ev Ev v v E Ev v E Ev Ev v E Ev Ev E Ev Ev Ev Ev v E Ev Ev E v v v v E E a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a Fa Fa a Fa Fa a a Fa Fa Fa Fa F Fa a Fa Fa Fa Fa Fa F F F Fa F F F Fa F F F F F F F F F F F F Fa a a a a a k strateg g gi gi gi gi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i p Ident t t tifi fi fi fi i fi fi i fi i i i i i i i i i i i fi fi i i i fi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ka ka ka ka k ka ka ka k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k St t t t t t t t t t t t t t t t t t t ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra a ra ra ra r ra ra ra ra ra ra ra ra a ra a ra ra a ra a a ra r r r r r r r r a ra r a a ra ra a a a a a a a a a ra r a ra r r r a a r a a r r r r t Pen n ng ng g g g em em em em em em em e em em em em em em m m m m m m m m em em em em em m m m m em m em m em m m m e e m m m m m em e em m m m em m m m e e e e e m e e em em em e m m m m m b Ag g g gro ro ro ro o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o in in n in in in in i i i n i i i i n i i i i n i i i i i n i n I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I S S S S S SM S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S Visi M M M M M M is is is is is is is is s is is is i i i i i is is is is is is s s is is is s is s s s s s s is s s s s s is is s s s s s s is s s s s s s s s s i is s s is i i s s i s i s s i is i s s i i s s s s i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i Energ g g gi S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u Daya a a a Mi Mi Mi Mi M M M M M M Mi Mi M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M n Gam m m mba r 3 m lingkungan internal dan eksternal yang saling berkaitan satu sama lain menurut ISM. Lingkungan Internal yang berpengaruh terhadap pengembangan agroindustri biotetanol di provinsi Lampung terdiri dari faktor kekuatan dan faktor kelemahan. Faktor - faktor lingkungan internal yang menjadi kekuatan adalah : 1 Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku, 2 Sarana dan Prasarana produksi yang mendukung, 3 Dukungan pemerintah baik pusat maupun daerah dalam pengembangan agroindustri bioetanol, 4 Kemampuan masyarakat dalam menerima inovasi baru. Faktor-faktor lingkungan internal yang menjadi kelemahan adalah : 1 Keterbatasan modal bagi pengembangan agroindustri skala kecil, 2 Produktivitas bahan baku rendah, 3 Biaya produksi masih tinggi untuk skala industri kecil, 4 Harga bioetanol per liter berada di atas harga BBM subsidi. Sedangkan faktor-faktor srategis eksternal terdiri atas peluang dan ancaman. Faktor-faktor yang menjadi peluang dalam pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung adalah 1 Agroindustri bioetanol skala menengah dan besar dapat dikembangkan 2 Penunjukan Provinsi Lampung sebagai lumbung Bahan Bakar Nabati Nasional dari pemerintah pusat, 3 Peningkatan permintaan BBN yang diprediksi akan terus meningkat. Faktor yang menjadi ancaman adalah 1 Bahan baku bersaing dengan industri pangan, 2 Kontinuitas bahan baku tidak terjamin, 3 Hambatan kelembagaan.

5.3.2 Analisis Faktor Internal IFE dan Faktor Eksternal EFE

Analisis faktor internal IFE dan faktor eksternal EFE pengembangan agroindustri bioetanol dilakukan menggunakan pendekatan analisis SWOT. Faktor internal adalah kekuatan dan kelemahan yang mempengaruhi agrindustri bioetanol di Provinsi Lampung, sedangkan faktor eksternal adalah peluang dan ancaman. Berikut uraian hasil analisis faktor internal dan eksternal. Analisis Faktor Internal IFE Kekuatan 1 Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku Ubi kayu dapat tumbuh pada berbagai kondisi iklim dan tanah yang cukup bervariasi. Provinsi Lampung sebagai salah satu penghasil ubi kayu terbesar di lingku u u ungan ISM. Ling bioteta a anol Faktor r r r - f dan k k ke ke ke ke e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e te te te te te te te te te te te t te t te te te t te te te te t te te te te te te te t e e e t e e e e te t t t e e e e e e e e e r r r r r r mendu u uk uk uk uk k uk k k uk uk uk k uk k k uk uk uk k k k uk k k k k k k k k k k k k uk k k k uk k uk k k k k uk uk k k k k k k k k k k k k k k k un un un un un un un un un un un un un un un un un un un u un un u u n un un u un n n n u u un un un un u u u u u un u u u u u penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba ba ba a ba b b ba ba ba ba b ba b b b ba b b b b b b ba ba ba b b b ba b ba b b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b ba b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b ba a aa b b ba b b b a b b n inovas s s si b ba ba ba ba b b b b ba b ba ba b b b b b b b b b b b b b b ba ba b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b Keterb b ba ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a ta t ta ta t ta ta ta ta ta ta ta t a ta a ta t t t t t ta a ta t t ta ta ta a ta a t ta ta a a t a t a a a a t t t ta a a t t a a s bahan n n n ba ba ba b b b a ba ba a a a ba a ba a ba ba a a ba a b a a a ba a a a b a a b a a b a a a b a a a a a a a a a k k ku k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k bioeta a a ano o no o o o o no o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l p ekster r r r na a na na na a na a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l t dalam m m m p p pe pe pe pe pe pe p p pe pe p pe p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p Agroi i n n du du du d d du du u du du du u du du du d du du du du u du du du du d d du d du du du d d du u u u d d du u du du u d d du u d d d d du du u u u du u u u u u u u u u u u u u u s Provin n n nsi si si i i i i i i i i i i i i i i i si i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i L pusat, ,

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

Faktor r r r ya y ya ya ya ya ya ya ya ya ya y y ya ya ya ya ya ya y y y y y ya ya ya y y y y ya y y ya y ya y ya y ya y y y y ya a ya y y y y y y y ya ya y ya y ya y y y y y a y y y y y ya a y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y n 1 Ba a a aha ha a a ha a a a ha a a a a a a a a a ha a ha a a ha a a a a a a a a a ha a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n terjam m m min, 3

5.3.2 An

An agroin n n ndust intern n a al a di Pro o o ovins Beriku u u u u u t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t ur ur ur ur ur ur ur ur u u ur ur ur u ur ur r ur ur u u u u u ur ur u ur u ur u r ur ur ur ur ur u u u u u u u ur ur r u u ur ur u ur ur u u u ur ur u u u ur u u u u u u u u u u Keku u at at at at at at at t t t t t at at t t t at t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t an an an an an a a an an an an an an an an a a an an an an an an an an an an an n n an an an an an a a n a an an a an n an a an a an a n an an an n n n an an a an an n n a n an n an an n n n n n an n n n an n a a n an an a n an an n n a 1 K K Ke Ke e e e e e e e Ke e e e e e e e e e se se se se e se e e se se se se e e e se e se se se se se se se se e e e e e e e se e e e e e e e se e e e e e e e e se e e e e e e e e e e e e e e e e e e e se se s s s s s s s s s s U U Ub Ub b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i k k k bervar r r r ia ia ia i ia a ia i a ia ia ia ia i a ia ia ia ia i a a a i ia ia ia ia ia ia ia i ia i i ia i a a ia ia ia a a a ia a i a ia ia a i ia i a i a i i i a i a si si i i s si s s s s s s s s s s s s s . Indonesia mempunyai kesesuaian agroklimat untuk dijadikan sebagai wilayah pengembangan tanaman ubi kayu. Badan Perencanaan Daerah BAPEDA Provinsi Lampung tahun 2008 menyebutkan bahwa pengembangan pertanian tanaman pangan ubi kayu, secara kemitraan dengan petani 2 Sarana dan Prasarana produksi mendukung merupakan peluang investasi yang telah dikembangkan di Provinsi Lampung. Dalam upaya pembangunan tanaman pangan dan hortikultura Provinsi Lampung, salah satu di dalamnya adalah ubi kayu, maka pemerintah Provinsi Lampung telah berupaya untuk menyediakan sarana dan prasarana pendukung bagi kelancaran agribisnis di Provinsi Lampung. Beberapa hal diantaranya adalah 3 Dukungan Pemerintah dalam pengembangan agroindustri bioetanol Fasilitasi percepatan pembangunan Terminal Agribisnis dan Sub Terminal Agribisnis di Provinsi Lampung, pengembangan promosi dan peluang investasi agribisnis komoditas unggulan pertanian Provinsi Lampung, Pemasyarakatan pengembangan produk dan pemasaran mocaf Modified Cassava Flour. Dalam pembangunan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung, sangat diperlukan dukungan dari pemerintah, karena suatu pengembangan tidak akan dapat dilaksanakan jika dilakukan sendiri oleh masyarakat. Dukungan yang diberikan oleh pemerintah daerah Lampung berupa penyediaan sarana dan prasarana untuk pembangunan industri, dan terciptanya rasa aman untuk berinvestasi, sehingga para investor tertarik untuk berinvestasi di Provinsi Lampung. 4 Kemampuan Masyarakat dalam menerima inovasi baru Masyarakat di daerah Lampung, khususnya petani dan masyarakat di Lampung Tengah dan Lampung Utara yang tergolong tenaga kerja, sangat terbuka dengan adanya inovasi-inovasi baru. Hal ini dapat dilihat dari adanya kelompok- kelompok masyarakatpetani dalam inovasi pembuatan bioetanol skala kecil Indon n e esia penge e mban Lampu u u ung panga a a n ub

2 S

S ara ra ra ra ra ra ra r r ra ra ra a ra r r r ra ra ra ra ra a ra r ra a r ra a a r r a a r r ra ra a a a a a a a a a a n n n n n n n n telah d d di di di i i di i i i i i i i i i i i i i i ke ke ke ke ke ke ke ke ke ke ke k ke k ke ke ke k ke ke ke ke ke k ke ke ke ke ke ke ke k ke k ke ke ke k ke ke ke k k k ke e k k e e e e e e e m m m m m m D D Da Da a a a la la la la la a a la a la la l l l la la la la l l la a a la la a la a a la a a l la la a a la la la a la la a l la a a la l a a a l l la a a a la a l a la l la a la l l a a a a a l la a a a a m m m m salah sa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a tu tu tu tu tu tu t tu tu tu tu tu tu tu t t tu tu t tu tu tu tu tu tu tu tu t tu tu tu t tu u u u tu t tu u t tu t tu tu tu tu tu t t t t t t t t t tu t t t t t t t u t t t t t u t t t t t tu t t t u t t berupa a a aya ya ya ya ya ya a ya ya ya y y y ya ya ya ya ya ya ya ya a a ya y y a a a a ya ya ya y a ya y y y ya y a a a a a a a ya a y ya a ya y ya y y y agribi i sn sn n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n s is s is is is is is is is is is is s s is is is is s s s is is s s is s s is i s s s is

3 D

D Du Du u u k k k ku ku ku k ku ku ku ku k k k k k k ku k ku k ku ku k ku ku ku ku k k k ku k ku k k ku ku ku ku ku ku k u k k k ku ku k ku k ku u u k ku ku ku u u k ku k ku u k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k percep p p pat at at at t at at t t at at t t t t t at at t t t t at at t t at at t t t t t t t t t t t at at at a t t at at t t at t t at t t a a a a a a a an a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a Provin n n nsi i si si si i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i si i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i L komod d di di i i i i i i i ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta t ta ta t t t ta t ta t t ta t ta t ta t t t t ta a a a ta ta a t ta a ta ta ta ta a a a a a a ta a ta t t t ta ta a a a ta a ta t a a a a a a ta t a t t t t a a s s s s s produ u u k d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d an a a a a D D Da Da a a la la la la la la la la la la la la la la l l a la a la la la la la la la la l la a la la l la la la l la la a la a l la la l la la l la a a a la a la a la la la a a a a a a a la a a a la a a a a a a la a l la a a a a a a la a l a m m m m m m m m m m m m m m m m m m m diperl l u uk uk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k an an a an a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a aa a a a a a a a a dilaks s anak pemer r r rintah pemba a a angu invest t t t or te

4 K

K K Kema M M M Masya Tenga a ah ah h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d a a a a a a adany y ya a ya a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i no n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n masya a ar ar r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak k k ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak k a k k ak k k ak ak ak ak ak k ak k k k ak k ak ak ak ak ak a ak a ak ak ak ak k k ak k ak k k k k k a