Saran Sa KESIMPULAN DAN SARAN

Renewable Fuels Association, Industry Statistics, 2007 http:www.ethanolrfa.orgindustrystatisticsE Saaty TL. 1996. Pengambilan Keputusan Bagi Para Pemimpin. Proses Hirarki Analitik Untuk Pengambilan Keputusan Dalam Situasi Kompleks. Terjemahan. Jakarta: PT. Pustaka Binaman Pressindo Saaty. R.W. 2004. Why Brazilai’s Criticisms of AHP are Incorrect. Indonesia Symposium on Analysis Hierarchy Process III. ITB. Bandung. Saxena J.J.P., Sushil dan Vrat, P. 1992. “Hierarchy and Classification of Program Plan Elemunts Using Interpretive Structural Modelling.” System Practice, vol. 5 6, 651: 670 Seksas Papong, Pomthong Malakul. September 2009. Life-cyle energy and environmental analysis of bioethanol production from cassava in Thailand. Journal home page: www.elsever.comlocatebiortech Shrivastava P. 1994. Strategic Management: Concepts Practices. Cincinnati Ohio: South-Western Publishing Co. Sinaga, B.M. 1998. Peluang Perekonomian Indonesia melalui Pemahaman Konsep dan Peran Agribisnis. Dies Natalis XI STIE IBII. IBII, Jakarta Soekartawi. 2000. Pengantar Agroindustri. Jakarta: Raja Grafindo Persada. Soekardono. 2009. Ekonomi Agribisnis Peternakan. Teori dan Aplikasinya Akademika Presindo, Jakarta Suparno, B., J.H Nugroho, and Howeler, 1990. Effect of soil preparation on cassava yierd and erosion. Nat. Seminar on Cassava Pre and Post Harvest Tech. Res. And Development, Held in Lampung, Indonesia; p 248-264 Susilowati, S.H., B.M. Sinaga, Wilson,H, Limbong dan Erwidodo. 2007. Dampak Kebijakan Ekonomi di Sektor Agroindustri terhadap Kemiskinan dan Distribusi Pendapatan Rumah Tangga di Indonesia: Analisis Simulasi dengan Sistem Neraca Sosial Ekonomi. Jurnal Agro Ekonomi, Volume 25 No. 1 Mei 2007: 11-36 Supriyanto dan B. Purnomo. 2008. Pengembangan Agroindustri Bioetanol Berbasis Sorgum Secara Terpadu dan Berkelanjutan. Jakarta: Penerbit Supriyati dan Suryani E. 2006. Peranan, Peluang dan Kendala Pengembangan Agroindustri di Indonesia. Forum Penelitian Agro Ekonomi.Volume 24 No. 2, Desember 2006: 92-106 Supriyati. 2007. Peranan Agroindustri Pedesaaan Dalam Perekonomian dan Perspektif Pengembangannya. Laporan Penelitian. Pusat Analisis Sosial Ekonomi dan Kebijakan Pertanian, Bogor. Renew w w wable h Saaty TL. Un PT P PT P Saaty. . . . R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R W W .W W W W W Sy Sy Sy Sy Sy Sy Sy Sy Sy S Sy Sy S Sy Sy S Sy S S S S Sy Sy Sy Sy Sy S Sy Sy y Sy S S S S Sy Sy S S Sy Sy Sy S y y Sy Sy Sy S y S S S S y y y y S Sy S S S S S S S S S S S S y S S S S y y y m Saxen n n na J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J . . .J . . . . . . . . . . . . . Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl Pl P P l Pl P P P Pl P l P Pl P P Pl P Pl P Pl Pl P Pl P P P Pl P P Pl Pl Pl P P P Pl P P Pl P P P Pl Pl Pl P P P P P P Pl Pl P P P P l l l l Pl P P Pl l l l P Pl Pl P P P l P P P P P P P P P P P P a a a a a 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

6 Seksa a s P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P en en en en e en en en en en en en n n en e n en n en e en n n en en n en e en en en n n n en en en n n n en n n n e en en n n en n n n n n en n n n n n n n n e e n v Jo Jo Jo Jo Jo Jo Jo Jo J J J J J Jo Jo Jo Jo Jo Jo Jo Jo Jo J J J J J Jo Jo Jo J Jo Jo Jo o Jo Jo Jo J Jo J J J Jo Jo Jo o Jo J J Jo Jo J J J J Jo Jo Jo Jo J J J Jo Jo J Jo Jo J J Jo Jo o Jo o Jo J o o J J J J Jo J J J o J Jo o o u Shriva a a ast st st t t t t t t t t t t t st t t t t t t t t t t st t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t a a a av av av a a a av av av a a a a a a a a av a av a a a a a a a a a a a a av a a a a a a a a a av a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a So So S So So S So S S S So So So So So S S So S So o So S So So S S So So S S S S S So S S S S S S S S S S S S o S S S o S S S So o S S S S S S S S S S S S S o S S o S S u Sinaga a a a, , , B B B B. B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B Pe Pe Pe P Pe P Pe Pe P Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe P Pe P Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P P Pe P P P P Pe P P P Pe P P P Pe P P P P P P P P P P P P P P P P P P Pe P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P e P P P P P P r Soeka a a ar ta ta a a a ta a ta ta ta a ta a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w Soeka a a ar do do do do d do do do do o do do do do do do d do d do do do d d do do do do do do do o do do do do do d do do do do o do do do d do do do d do do do d d do o d d do do o do o do do do do d do o d do d d o d do o o o d d o o d d o do do do d d d do o d d do d d o d d o o n n n Ak Ak Ak Ak Ak A A A A A A A A A A Ak Ak A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A Supar r n no, B yie An Susilo o o owati Keb Dis Sis

200

Supriy y y y y y an an an an an an an a an a a a an an a a a an a an a an an an a an a a an an n a n n n n n a n n n to to to to to to to o o to to t t t o tto to to o o t t t to to t t to t t t t t So So So So So So S So So So So So S So So S S So So So S S S S S S So S So So So So So So S S So S So So S S So So So So So So So So S S S So So S So S S So S S S S S S S S S So S S S S S S So S S S S S S o o r r r r Supriy y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y at at at at at at at at t at at at at at at at a at at at at at at a a at at at at at at at t a at at at t t t at at a at a a a a at a a a t t at t t at a at a a at t i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i Ag Ag A Ag Ag Ag A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A Ag A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A De De De De De De De D D D D D D D D D D D D D De D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D De D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D Supriy y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y at a at at at at at at at at at at at a at a at at at a at a at a a at a a a a a at at tt at a at a a a a at a a t a at t t t t at t a t t at a a a a at i i. i. i i i i i i i i i. i i i i i i i i i i i. i i i i. i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe e Pe Pe Pe Pe Pe Pe P e Pe Pe Pe Pe Pe P P e Pe P Pe Pe Pe e P Pe Pe Pe e e Pe Pe P e e e Pe Pe e e P Pe e e P P Pe Pe e e e P P P P P P P e P P P n n n n n n n n n n n n n Ke K Ke Ke Ke K K K K K K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K b Suryana, A. 2005. Arah, Strategi dan Program Pembangunan Pertanian 2005-2009. Badan Pertanian dan Pengembangan Pertanian. Departemen Pertanian. Jakarta Taharuddin, E. Purba, H. Rustamaji, N. Chai, D. Tri Antari, R. Supriyanto dan Admi Syarif. 2007. Pemetaan Potensi Energi Terbarukan Berbasis Hasil Pertanian Land Farming di Provinsi Lampung. Lembaga Penelitian Universitas Lampung. Lampung Tim Nasional Pengembangan Bahan Bakar Nasional, 2008. Biofuel Renewable Energy Investments in Indonesia. Jakarta. Tim Prima Tani. 2006. Inovasi Teknologi Unggulan Tanaman Pangan Berbasis Agroekosistem Mendukung Prima Tani. Puslitbangtan Bogor; 40 hal Tonglum, A., P. Suriyanapan, and R.H. Howeler, 2001. Cassava agronomy research and adoption of improved practices in Thailand – major achievement during the past 35 years. Cassava’s potyential in Asia in the 21; Presentation and future research and development needs. Proc. Of the Sixth Regional Workshop, held in Ho Chi Minch City, Vietnam; p 228-258 Triwiyono.B dan Supriyanto. “Strategy for the Development of Starch-Based Agroindustry in Indonesia”, Presented on the Symposium: Direction of Starch Innovation, Januari 26-27, 2004 at Bandung Umar, H. 2009. Studi Kelayakan Bisnis. Edisi-3. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka Utama. Wargiono.J., A. Hasanuddin, dan Suyanto, 2006. Teknologi Produksi Ubikayu Mendukung Industri Bioetanol. Puslitbangtan Bogor; 42 hlm Wargiono. J. 2007, Skenario Pengembangan ubikayu Mendukung Program Penyediaan Bahan Baku Biofuel. Risalah Seminar 2006. Penelitian dan Pengembangan Tanaman Pangan. Puslitbangtan Bogor: 1-14 hlm Wahyudi. 1996. Analisis Struktur dan Kinerja Perdagangan Internasional Indonesia Khususnya Produk Primer dan Non Primer Pertanian. [Disertasi]. Program Pascasarjana. Institut Pertanian Bogor. Wahid. L.M. 2008. Pemamfaatan Bioetanol Sebagai Bahan Bakar Kendaraan berbahan Bakar Premium. http:www.beoeties.commarkalbpptpblishbiofbbmbiwahid.pdf . Wallace, R. 2002. Feasibillity Study for Bioethanol Co-Location With a Coal Fired Power Plant. Subscontractor Report. BBI International dan National renewable Energy Laboratory NREL. Colorado. Wallace, R, K. Ibsen, A. Mc Aloon, dan W. Yee.2005 Feasibility Study for Co=Locating and Integrating Ethanol Production Plants from Casava Starch and Lignocellulosic Feedstock. National Renewable Energy Laboratory NREL dan Eastem Regional Research Center Agriculturel Research Service. www.osti.govbridge . 14 Juli 2007 Surya a n na, A Bad Taharu ru u uddin Sya L a La L La L m Tim N N Na Na Na Na a a a a Na Na a a a Na a a a a a a a a Na a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a si si si si si si si si si si si i i si si s si si i i i si si si si i i si si si si i i s si i i si si si si si si i s i i s s o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o In In In I In In In In In In I I In In In In n I I I I I I In n In In In In In In In In In n In n In In n n In n I I n n n n In n n In In I n I I In In In In n n I In In I I In I In I n I In I n I n In n n v v v v v v v Tim P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r im im im im i im im i i im im im im im im i im im im i m im im im im im im im im i im im im im im im m m i im im im i i im m im i im m im im m im m i im m m i i m m im i m m i i m m m i m im i i m m i im m m i m m m m m m Ag Ag Ag Ag A A A A Ag Ag Ag Ag Ag A A Ag A A A A A A A A A A Ag A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A Ag A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A g g g A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A Tongl l lu lu m, m, m, m m m, m, m, m m m, m, m m m m m m, m, m, m m m m m, m, m, m, m, m m m, m m m m m m m , m m m m m m, m m m m m , m m, m m m, m , , , , , an an an an an an an an an an an an a an an a a an an an an an a a an an an an an n an n n n an an an an an n a a n an a n a a a n n a a n n n a a a a a an n an a a an n an a a an n an n n a n a a n a a n a a a n an a a a d th th th th th th th th th th h th th th th h h h h th th th th th th th th th h th t h t h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h th th h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h tt t e e e e e e e e e fu fu fu fu fu fu fu fu fu u fu u fu fu fu fu f f fu fu fu f fu fu f f fu f f u f f fu f f fu fu f f f u f f fu u fu f f fu fu f f fu fu fu fu f f fu f fu u u f f f fu u u fu f f u f fu fu fu f f u u u u u tu t t t t t t he he he he he he he he h he he h he h he he he he h he he he h h he he e h he h h he he he h h he h h h he h h he he e e he e h he h he h he h he h h he h h h h h e h e h h h h h h h h he h e he h h he e l Triwiy y y yon on on o on on on n on on n on on o o on on n on on on on o n on n n on o o n n n n n o on o o o o on o o on o o n n n n n n n o o n n n o n n o o n n o o o o o Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag A Ag Ag Ag g Ag A A Ag Ag Ag g Ag A Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag Ag A A g g A A A A A A A Ag g A Ag A Ag g g Ag Ag g Ag A A g Ag Ag Ag A A g A Ag Ag A A g g g Ag A A A g g g r In In In I In In In In In In I In In n In In In In In In n In n In In In I I I n I n n In n In In I I In n I In In In I In n In I In In In In In In In In I I In I I I n n n n n n n n n n n n In n n n n n n Umar, , , , H. H. H. H. H H H H H H H H H H H. H H H H H H H H H H H H H H H H H. H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H Ut Ut Ut Ut U U U U U U U U Ut Ut U U U U U U U U Ut U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U a Wargi i io io o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o no no no no no no n n no n no no no no no n no no no n n no no no n n n n n n no n n no no n n n n no n n no no n no o no n n n n n no n n no no n n n n n n o n n n n n n n n n n n n n n n n n n o n n n no o n . Me M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M Wargi i i iono. Pen Pen Wahy y y y u udi. Kh Pas Wahid d d d. L.M Bak ht ht ht ht ht ht ht ht ht h ht h h ht ht h h ht ht ht h ht ht ht h ht h ht h t h h h h t tp tp tp t t t t t t t t t t t tp t t t t t t t t t t t t t t t t t t Walla ac ac ac a ac c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c e, e, e, e, e, e, e, e, e e e, e e, e e e e e e e e e e e, e, e e e, e e e e e, e, e, e e e e, e, e, e e e e, e e e, e e e e e e, e e, e, e e e e e e e R Po Po Po Po Po Po Po Po Po P P P P Po Po Po Po P P Po Po Po Po Po P P P P P P P Po Po P Po Po Po Po Po P P P P P Po Po P Po Po P P P Po P P Po P P Po P Po P P Po P o Po P P P o P w En En En En E E En En En En En E n En En En En En n En n E En E E En E En En En En E E En n En E E En E E E E En En En E E E E E En E E E n n En n En n E n E n E n n En n E E n e Walla a ac ac ac ac c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c e, e, e, e, e, e, e, e e e, e, e, e e, e, e e e, e, e e e e, e, e e e, e, e, e e e, e e, e, e, e e e e e e, e e e e e, e, e, e e e e, e e e e e e e e e e e, e , , , e , , e, e C C C Co Co C C C C C C C C Co Co C C C C C Co C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C Co C C C C C C C Co Co C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C an an an an an an an an an an an a a an an a a a a an an a an an an an an an a a n an n an an an n an n a n an an n a a an an an an an an a an an an an n a n n an a n n n n n n n n d d d d d d d d d d d d d d d d d N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N R ww ww ww ww w ww ww w w w w ww w w w w w w ww ww ww ww ww ww w ww w ww ww w w w ww ww w w w ww ww ww w ww w w ww w w ww ww w w w w Yamamato.H, et al. 2007 An Analysis of Strategic about Bioethanol in world using a global energy system model: www.elsever.comlocatebiortech www.elsever.comlocatebiortech Yudiarto, A. dan Djumali. 2006. Menimbang Kelayakan Bioetanol sebagai Penggati Bensin. www.bppt.go.id 18 Agustus 2007 http:www.media-indonesia.comberita.aspd=103001 Yama a a a mato glo ww Yudia a a arto, Ben http: w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w ww ww ww ww w ww ww ww ww ww ww ww ww ww ww ww ww w ww ww ww ww w ww ww w ww ww ww ww w w ww w ww w ww w ww w w ww ww ww w w w w w w w w w LAMPIRAN Lampiran 1. Hasil Analisis MPE Penentuan Bahan Baku Unggulan Industri Bioetanol No Bahan Baku Kriteria Total Nilai Ranking 1

2 3

4 5

6 7

8 9 10 A Ubi Kayu

4 4

4 3

3 4

3 3

4 3

35 1

B Tebu 4

3 3

4 4

3 3

3 3

3 33 2 C Jagung

4 3

3 3

3 3

3 3

3 3

31 3

D Ubi Jalar 3

2 3

3 3

3 2

2 2

2 25 4 E Sorgum

3 2

3 3

2 2

2 2

2 3

24 5

F Nira Aren 3

2 2

2 2

2 2

2 2

2 21 6 Bobot 4

4 2

2 3

3 3

3 3

2 Keterangan : 1 = Luas Lahan yang ada untuk ke enam komoditas 2 = Ketersediaan Areal untuk Pengembangan 3 = Produktivitas Lahan 4 = Kemudahan dan Ketersediaan Sarana Produksi 5 = Keterampilan Petani dalam Menanam dan Memanen 6 = Permintaan Pasar 7 = Aksesibilitas Pasar 8 = Kebijakan PEMDA 9 = Nilai Jual dari enam komoditas tersebut 10 = Ketersediaan Modal 147 Lampir r an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 . No Ba B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B A U U Ub Ub b Ub Ub b b Ub Ub Ub Ub b b b Ub Ub Ub b Ub U b b Ub U Ub b Ub b Ub U b b b Ub Ub Ub b Ub b b Ub b b Ub b b b Ub U Ub U U U Ub b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ii i i i i K B T Te Te Te e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e bu b b b b bu bu bu b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b bu b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b C J Ja Ja aa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a gu gu g gu gu gu gu gu g gu gu gu g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g D U U Ub Ub b Ub b b b b Ub b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i J E So So o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o r r r rg rg rg rg rg rg rg rg r r r r r r r r r r r r r r r r r r r rg r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r F N N Ni Ni i i i i i i Ni N i i i i i i i i Ni i i Ni i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i Ni i i i i i i i i i i i i r r r r r ra ra ra r r r r r ra r r r r r r r r r r r r r r ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r B Bo Bo Bo Bo o o Bo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o b bo b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b Keteran n n nga ga ga ga a ga ga ga ga a ga ga a ga a ga ga ga a ga ga ga ga a ga a ga a a a ga ga a a ga a a ga a a a a a ga a a a a a a a a a a a ga a a a a ga a a a a a a ga ga a ga a a a a ga g g a a ga a ga g a a a a a a g g g g g n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 1 = L L Lu u as as as as a as as as as as as as as s as a as as as as a s s s s as as as as as s as s as as as as s s s as as a as a as as s as as a as as s as a a s as s s a as as s s a s s as a s a as as a L 2 = K K K Ke t t te t t t t t t t t t t t t t rs 3 = Pr r rodu 4 = K K K Kemu 5 = K K K Ketera 6 = P e ermi 7 = A A A Akses 8 = K K K Kebija 9 = N N N Nilai J 10 = K K K Keters Lampiran 2. Evaluasi Lingkungan Strategis – Analisis SWOT No Analisis SWOT Sub-Elemen Kekuatan Bobot nilai tertinggi s.d terendah : 9 -1 Rangking P1 P2 P3 ™ 1 Ketersediaanbahan baku untuk industri bioetanol di Provinsi Lampung 8 7 7 22 3 2 Kesesuaian dan ketersediaan lahan untuk bahan baku di Provinsi Lampung 9 8 8 25 1 3 Sarana dan Prasarana produksi mendukung 8 8 7

23 2

4 Sifat kepemilikan lahan pertanian sebagai petani pemilik lahan 7 7 5 19 4 5 Dukungan pemerintah pusat dan daerah dalam pengembangan agroindustri bioetanol 9 7 7 23 2 6 Kemampuan masyarakat menerima inovasi baru 6

6 6

18 5 7 Motivasi petani 7 7 5 19 4 Keterangan: P1 = Pakar 1 P2 = Pakar 2 P3 = Pakar 3 L L L amp N N No No No No No No No o o o o o No o o o o o o No No No No o No No No No No No o o o o No No o No o o o o No o N o o No No N o N N No o o N N N N o o N N 1 1 1 1

2 2

2 2

2 2

3 3

3 3

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 5

5 5

5 5

5 5

6 6

6 6

6 7

7 7 7 7 K K Ke Ke te te te t te te te te te te te te te te te te te te te t t te te e te te te te te e te te te e e te te e e e e e te e e e e te e e e e e e te te e e t t t t t te te e te e te e e e te t e e e t te e t te e e e t t e e e e e e r ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r P 1 = P P2 2 2 = P P 3 3 = P Lampiran 2. lanjutan No Analisis SWOT Sub-Elemen Peluang Bobot nilai tertinggi s.d terendah : 9 -1 Rangking P1 P2 P3 ™ 1 Ketersediaan teknologi Proses 7

6 7

20 3

2 Potensi pasar lokal, regional dan global

6 5

5 16 5 3 Peluang meningkatkan pendapatan daerah di sektor pertanian 7 5 7 19 4 4 Peningkatan permintaan BBN bioetanol yang diprediksi akan terus meningkat 7 8 8

23 1

5 Penunjukan Provinsi Lampung oleh pemerintah pusat sebagai lumbung bahan bakar nabati nasional 7 8 7 22 2 6 Agroindustri bioetanol skala menengah dan besar bisa dikembangkan 8 7 7

22 2

7 Peluang peningkatan kesejahteraan masyarakat dari nilai tambah yang diperoleh dari pengembangan agroindustri bioetanol 7 7 6

20 3

Keterangan : P1 = Pakar 1 P2 = Pakar 2 P3 = Pakar 3 L L L amp N N No No No No No No No o o o o o No o o o o o o No No No No o No No No No No No o o o o No No o No o o o o No o N o o No No N o N N No o o N N N N o o N N 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 K K K Ketera P 1 = P P2 2 2 = P P 3 3 = P Lampiran 2. lanjutan No Analisis SWOT Sub-Elemen Kelemahan Bobot nilai tertinggi s.d terendah : 9 -1 Rangking P1 P2 P3 ™ 1 Keterbatasan Modal bagi Pengembangan bioetanol skala kecil 7 7 7

21 3

2 Produktivitas bahan baku rendah 7 7 7

21 3

3 Biaya produksi masih tinggi untuk skala industri kecil 8 8 8 24 2 4 Minimnya sosialisasi penggunaan bioetanol sebagai bahan bakar alternatif untuk kendaraan bermotor 7

6 6

19 5 5 Harga bioetanol per liter berada di atas harga BBM subsidi 8 8 9 25 1 6 Keterbatasan sumber daya manusia dalam penguasaan teknologi 7 6 7 20 4 7 Keterbatasan modal bagi pengembangan agroindustri bioetanol skala kecil 7

5 5

17 6 Keterangan: P1 = Pakar 1 P2 = Pakar 2 P3 = Pakar 3 L L L amp N N No No No No No No No No No o o No No o No No No o o No No No No No No No No No No No o o No No N N N No N N No o o No N o N N o N N o N N N N o N N N N N N N N N 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 K K K Ketera P 1 = P P2 2 2 = P P 3 3 = P Lampiran 2. lanjutan No Analisis SWOT Sub-Elemen Ancaman Bobot nilai tertinggi s.d terendah : 9 -1 Rangking P1 P2 P3 ™ 1 Kontinuitas bahan baku tidak terjamin 9 8 8 25 1 2 Bahan baku bersaing dengan industri pangan 8 9 8

25 1

3 Kekuatan pesaing pada basis bahan baku yang sama

6 7

5 18 4 4 Hambatan kelembagaan perijinan, birokrasi 8 8 8

23 2

5 Belum adanya jaminan harga yang stabil

6 7

5 18 4 6 Kekuatan pesaing internasional yang telah lebih dulu mengembangkan bioetanol

5 5

7 17 5 7 Hambatan perdagangan internasional tariff barriers non tariff barriers 8 7 7 22 3 Keterangan: P1 = Pakar 1 Bambang Triwiyono P2 = Pakar 2 Bambang Purwanto P3 = Pakar 3 Udin Hasanudin L L L amp N N No No No No No No No No o o o No No o o No No o o No No o No No No No No No No No No No o N No No N N o o o No No No o N N o N N o N N N N o N N N N N N N N N 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 K K Ke Ke te te te te te te te te te te te te te te e te te te te te te te te te te te te e te te te e te e e e te te t te e t te e t e te te e e e e te e e e e te te t e te e te e te e t te t e te te te e te t t e t te e t e e e e e e e e e t ra r r r r r r r P 1 = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = P P2 2 2 = P P 3 3 = P Lampiran 3. Hasil Analisis AHP Pembobotan Kriteria Pengembangan, Alternative Pengembangan dan Pelaku Pengembangan Industri Bioetanol L L L amp P e enge Lampiran 3 Hasil Analisis AHP Lanjutan L L L amp Lampiran 3 Hasil Analisis AHP Lanjutan L L L amp Lampiran 4. Asumsi-asumsi Analisis Kelayakan Agroindustri Bioetanol No Uraian Satuan Gunakan Nilai Perubahan? FALSE Nilai Perubahan Nilai Akhir 1 Umur Proyek Tahun 20 20 2 Produktivitas Kapasitas Pabrik Bioetanol Kilo litertahun 60.000 60.000 Jumlah hari kerja HOKbulan 22 22 Produksi per hari Kilo liter hari 227,27 227,27 Harga singkong Rpkg 550 550 Kandungan Pati 29 29 Kebutuhan singkong per hari Tonhari 1.477,255 1.477,255 Kebutuhan singkong per bulan Tonbulan 32.500 32.500 Kebutuhan singkong per tahun Tontahun 390.000 390.000 Harga bioetanol Rpliter 7.000 7.000 2 Pembiayaan Asam Sulfat Rpkg 2.450 2.450 Asam Posfat Rpkg 5.250 5.250 NaOH Rpkg 1.750 1.750 Amoniak Cair Rpkg 4.375 4.375 Zat Antibusa Rpkg 21.000 21.000 Alfa Amylase Rpkg 70.000 70.000 Gluco Amylase Rpkg 87.500 87.500 Nutrient Rpkg 2.600 2.600 Direktur 1 Per bulan 15.000.000 15.000.000 Wakil Direktur 1 Per bulan 10.000.000 10.000.000 Manager 3 Orangbulan 6.000.000 18.000.000 Tenaga Ahli 2 Orangbulan 5.000.000 10.000.000 Staff 15 Orangbulan 2.000.000 30.000.000 Tenaga Kerja Kontrak 200 Orangbulan 750.000 150.000.000 3 Pendanaan Modal Sendiri 40 40 Jangka Pengembalian Pinjaman Th 15 15 Bunga Pinjaman th 14 5 Lain-lain Pajak Penghasilan 15 15 Nilai Sisa 90 90 Biaya Pemeliharaan 2 2 Diskon Faktor th 14 14 L L L amp N N No No No No No o No o o o o o o o o No o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

2 2

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 5

5 Lampiran 5. Capital Investment Hard Cost Allocation Conventional Equipment Calculations Installation Factor Kapasitas 60.000 kl tahun Major Equipment Field Tanks 40,00 Rp 54.325.080.000,- Equipment Freight Handling 1,00 1.358.127.000,- Instrumentation Controls 2,70 3.666.904.290,- Electrical 7,70 10.457.577.900,- Protective Coverings 1,00 1.358.127.000,- Machanical 10,40 14.124.520.800,- Steel Structures 2,80 3.802.755.600,- Concrete 5.20 7.062.260.400,- Buildings 3,40 4.617.631.800,- CivilSite 4,40 5.975.758.800,- Equipment Rentalconsumables 1,30 1.765.565.100,- Subtotal Construction 80,00 108.650.160.000,- Constrution Contingency 7,00 9.506.889.000,- Process Licensing Fees 1,20 1.629.752.400,- Detailed Engineering 6,00 8.148.762.000,- DCS Engineering 0,20 271.625.400,- Procurement Services 0,20 271.625.400,- Construction Management 3,00 4.074.381.000,- Field Expenses 0,60 814.876.200,- EPC Feels 1,90 2.580.441.300,- Total Conventional Equipment EPC Cost 100,00 135.812.700.000,- L L L amp C C C Conv M M Ma Ma Ma M Ma Ma M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M Ma Ma M Ma M M M M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M M Ma Ma M M Ma Ma M Ma M M Ma M M Ma a Ma a a Ma a Ma Ma a M M a Ma M M M M M M M M M M M a jo jo jo jo jo jo jo jo jo jo j jo jo jo jo jo jo jo j jo jo j jo jo jo jo jo j jo jo jo jo jo jo jo jo j jo jo j jo jo jo jo jo j j jo jo j j jo j j o o o jo o o o o o o o j j j j j E E Eq Eq q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q u u u u u u ui u ui ui i ui ui u ui u u u u u u u u ui u u u u u u u u u u u u u ui u u u u u u u u u u u u u u p I I In In n n n n n n st t st s st st st st s st st st t st t st st t s t st st st t t s t t s s st st st s t st st st st s s st st t s st t t s t t st s s s t st st s s s s st s s st s t t st s t s s t t s s s ru r r r r E E El El l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l ec ec ec ec ec ec ec c ec c c e e e ec e e ec ec e ec ec ec e e c c c ec e e c c ec c ec c ec c ec c ec e e c c c ec e c e e e e e e e e e e e e e e e e e e e t P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r o o ot o ot ot o o o o ot ot ot ot ot o o ot t o o o t ot ot o o o ot o o ot o o ot o o o o ot o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e M M Ma Ma Ma a a a a a Ma a a Ma Ma a a a Ma a a a a a a a Ma a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a c ch c c c c c c c c c S S St St t t t t t ee ee ee ee ee ee e ee ee ee ee ee ee ee ee ee e e e ee e ee e ee ee e ee e e e e e e e e e ee ee ee ee e e e ee ee e e e e e e e e e ee ee e ee e e e e ee e e e e e e e e l C C Co Co o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o n n n n n n nc n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n B B Bu Bu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u il il il il il il il il il i i i i i i il il il i i il il i il l i il i il i il i i il i il i i i i l i il i i i i i i il i i i il i il il i i il i l i l i i i i i d C C Ci Ci i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i vi vi vi vi vi vi i vi vi i vi vi i i v vi vi i i vi vi i i i i v v vi i vi vi v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v l E E Eq Eq q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q u u u u u u u u u u ui u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u p S S Su Su u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u b bt b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b C C Co Co o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o n n n n ns n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r o o o o oc o oc o o o oc o o o o oc oc o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e D D De De De e e e e e e e e e e De e De e De e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e t ta t ta ta t ta ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t D D DC DC DC DC C C C C C C C DC DC C C C C C C C C C C C DC DC C C C C C C C C C C C C DC C DC C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C S S S S S S S P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r o o oc oc oc o o o oc oc oc oc c oc oc oc oc o o o oc o oc o o o o o o oc c c o o o o c c c o o oc o o o o o o o oc o o o o u C C C Cons F F F Field E E E EPC T T T Total Lampiran 5. Lanjutan Pretreatment and Conventional Equipment Calculations Installation Factor Kapasitas Produksi 60.000 kltahun Major Equipment Field Tanks 44,00 Rp 73.037.052.000,- Equipment Freight Handling 1,00 1.659.933.000,- Instrumentation Controls 6,00 9.959.598.000,- Electrical 8,00 13.279.464.000,- Protective Coverings 2,00 3.319.866.000,- Mechanical 15,00 24.898.995.000,- CSA 2,80 4.647.812.400,- Construction Contingency 7,00 11.619.531.000,- Process Licensing Fees 1,20 1.991.919.600,- Detailed Engineering 6,00 9.959.598.000,- DCS Engineering 0,20 331.986.600,- Procurement Services 0,20 331.986.600,- Contruction Management 3,00 4.979.799.000,- Field Expenses 1,60 2.655.892.800,- EPC Fees 2,00 3.319.866.000,- Total Preatment Conditioning EPC Cost 100,00 Rp 165.993.300.000 L L L amp Pr M M Ma Ma Ma M Ma Ma M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M Ma Ma M Ma M M M M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M M Ma Ma M M Ma Ma M Ma M M Ma M M Ma a Ma a a Ma a Ma Ma a M M a Ma M M M M M M M M M M M a jo jo jo jo jo jo jo jo jo jo j jo jo jo jo jo jo jo j jo jo j jo jo jo jo jo j jo jo jo jo jo jo jo jo j jo jo j jo jo jo jo jo j j jo jo j j jo j j o o o jo o o o o o o o j j j j j E E Eq Eq q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q ui ui ui ui ui ui ui u u u u u u u u u ui ui ui u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u p I I In In n n n n n n n st st t st st st st st st st st st s st st t st st st t t st s st st st st t t t st st st s st s st st st st st st t t st st s st st st s s t t s s st t s st t s t t t s s s t s s s s s st s st s t t s t r r ru r r r r r r r r r r r r r E E El El l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l ec ec ec ec ec ec ec e ec ec e e ec ec ec e ec e e e ec ec e ec e ec ec ec e e e e e e e e e ec e ec e e ec ec e e e e e e e e e e e e ec e c c e e e ec c c e c ec c c c c c c t P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ot ot o o o o o o ot o ot ot ot ot ot ot o o o ot ot o ot ot ot o o ot o o ot o ot ot o ot o o o o ot t t t o o t o o o ot ot ot o ot o o o ot ot o o o t o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e M M Me Me Me Me Me Me Me Me e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ch c c c c c c c c c c c c c c c C C CS CS S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A C C Co Co o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ns n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r oc o oc oc oc oc oc oc oc oc o o o o o o o c o o o oc oc o oc o oc oc oc oc o oc o c o oc o o oc o oc o o o oc o o oc o o o o o o o c oc o oc o oc o o o o o o o c o o o o o o o o o o o c o c o o o o o o o o e D D De De De De e e e e e e De e e De D e De e D e e e De De e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e t t t ta ta t ta t ta ta ta ta ta t t t ta ta t ta ta t t t ta ta ta t ta ta t t ta a ta a a a a a a a a t t ta t t t t t t t t t D D DC DC C DC C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S P P Pr Pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r oc oc oc oc oc oc c o o o o o o o o o o o o o o o o o oc o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o u C C Co Co o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o nt n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n F F Fi Fi i i i i e el el el el el el e el l el e l el el el e el el el l el el el el el el l l el l e e el e e e el el e e el el el el e e e el e e l e e l el e el e e e e e e e el e e e l l e l l l e d d d d E E EP EP P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o t t ta ta ta t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t l E E EP EP P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C Lampiran 5. Lanjutan Capital Investment Soft Allocation Financing and Development Cost Installation Factor Kapasitas Produksi 60.000 kltahun Legal, document preparation,etc 10,30 Rp 3.454.002.000,- Bank Legal 1,80 603.612.000,- Other due deligence 1,10 368.874.000,- Consultants 7,10 2.380.914.000,- Closing – legal and misc closing costs 0,30 100.602.000,- Title insurance recording fees 0,70 234.738.000,- Subtotal 21,30 7.142.742.000,- Preliminary permitting and site design 0,80 268.272.000,- Site office 1,20 402.408.000,- Owner utilities allowance 0,80 268.272.000,- Owners project manager bank’s enggineer 2,90 972.486.000,- Legal and accounting 0,60 201.204.000,- Travel 0,50 167.670.000,- Insurance- liability, workman’s comp 0,30 100.602.000,- Builders risk insurance 1,00 335.340.000,- Project construction interest 18,40 6.170.256.000,- Project construction commitment fee 9,00 3.018.060.000,- Directors fee’s and travel expenses 0,90 301.806.000,- Subtotal 6,40 12.206.376.000,- L L L amp C C C Capit F F Fi Fi Fi Fi Fi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i Fi i i i i i i i i i i i i i i i i na na na na na na na na na na na na na n na n n na n na na na na na na na na na na na na na na n na na na n na na na n n n a a n na a a a a a a a a n a a a n a n n n n n n L L Le Le e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ga ga ga ga ga ga ga g g g g g g g g g g g g a a ga g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n nk n n n n n nk n n n n n nk n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n O O Ot Ot Ot Ot t t Ot Ot t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t h h he he h he he h h h h h h h he he he he h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h C C Co Co o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ns n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n C C Cl Cl l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l os os os os s os os os os os os o os s os s o s s os os os s os os o os o s o os s os o os s s o o o o o o o o s s i c c co co o o o o o o o o o o o o o o o o o o o st st st st st st st st st t t st t st st s s st st st st st st st st s st t s st st s s t t t st s t st st s t st st s s s s st st t s st s s s s s s s s t s t s st s s s t st s s s s s t s s T T Ti Ti i i i i i i i i i i i i i i i i tl tl tl tl tl tl tl tl tl l l l tl tl tl tl tl tl tl l t t t t t tl l l tl tl l t tl l l l tl t tl l t t t tl tl tl t l l l l l l tl l l l l l l l l l t t tl t t t l l t l e e e e e e e e e S S Su Su u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u bt bt bt bt bt bt bt b b b b bt b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b bt b b b b b b b b b b b b b b b b b b t b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b o P P Pr Pr r r r r r r el el el el el el el el e el el el el l el el el l el el el el el el el e e e el el l l el e el el l el l el el l el e l e el e e el el l e l el e e el l el e el e e l e e l l e e e e e e e e e e e im d d de de e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e si si si si si s s s si si si s si si si si s si si si si si si s si s s s si si s s s s s s s s s si s s s s s i s i s s s s i s s s si si s s i s s s i s si s s i s s g S S Si Si i ii i i i te te te te te te te te te te t t te t t t te e te te te te te e te te t te t e e e e e te te t te t e e e e e e e e e e e e e e e e te e e e e e t e e e e t e t e e t e e e te t te te e o O O Ow Ow Ow Ow w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n O O Ow Ow Ow w w w w w w w Ow w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w n n n n n n n n e e e engg L L L Lega T T T Trav I I I Insur c c c comp B B B Build P P P Proje P P Pr Pr Pr Pr Pr Pr r r r r r r Pr r r r r Pr r r r r r r r r r oj oj j oj oj oj oj oj oj oj oj oj oj oj j oj oj oj oj o oj oj oj oj oj oj oj o oj o o oj o oj o oj o oj oj oj oj j oj o o o j j oj o o j j j j j j j j j j j j j e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e f f fe fe fe fe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e D D Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di Di D D D D D D Di D D D D Di Di D D D Di D D Di D D Di Di Di Di Di D Di Di D D Di Di Di D D D D D D D D Di D D D D D D D i D D D D D D D D D D D D D D D D D D D D Di D D D i D D re re re re re re re re r re re re re re re re re r re re re re re re e re re e re re r r r re re r r e r r re r r e r e e e r re e e e re r r r re r e c S S Su Su Su u u u u u u Su Su Su u u u u Su u u Su u u u u u u u u u u u u u b b b b b bt bt bt bt bt b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b bt b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b o Lampiran 5. Lanjutan Owner Supplied Construction Assets Installation Factor Kapasitas Produksi 60.000 kltahun Owner discretionary project cost 7,20 Rp 2.414.448.000,- Land 2,10 704.214.000,- Spare parts inventory, hand lools 2,90 972.486.000,- Vehicies,forklift maintenance equipment 1.30 435.942.000,- Office equipment 1,30 435.942.000,- Prepaid insurance premium 1,90 637.146.000,- Sales tax 0,40 134.136.000,- Plant management 5,90 1.978.506.000,- Other staff 3.30 1.106.622.000,- Operations training contract 1,70 570.078.000,- Utilities, telephone, travel, supplies misc 0,40 134.136.000,- Plant utulities – miscellaneous startup prep 4,80 1.609.632.000,- Cassava Stover 6,50 2.178.710.000,- Chemicals 1,90 637.146.000,- Denaturant 0,70 234.738.000,- Total Capital Investment Soft Cost 100 33.534.000.000,- Capital Investment Summary Total Project Hard Cost Allocation 90 Rp 301.806.000.000,- Total Capital Investment Soft Cost 10 33.534.000.000,- Total Capital Invesment Cost 100 335.340.000.000,- Capital Investment per liter 5.589,- L L L amp O O O Ow Ow Ow Ow Ow Ow Ow w w w w w Ow w w w Ow w w Ow Ow w Ow Ow Ow w Ow Ow Ow w Ow Ow w w Ow w w Ow Ow w O Ow w w Ow w Ow O Ow w Ow Ow w Ow Ow w Ow w w O O O w O O n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n L L La La La La a a a a a a a a a a a a a a a a a n n nd nd nd nd nd nd nd nd n n n n n n n n n n d d n n S S Sp Sp p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p a a a a a a a a a ar a ar a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ar a a a a a a a a a e V V Ve Ve Ve e e e e e e e Ve e e e e e e e Ve Ve e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e h hi h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h e e eq eq q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q q ui ui u ui u ui u u u ui u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u p O O Of Of Of Of Of f Of f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f ff f f f fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi f fi fi fi fi fi fi f fi fi fi fi fi f fi fi f fi fi fi fi fi fi f fi fi fi f fi fi fi fi f fi f fi fi i fi fi fi i fi fi i fi fi fi f fi fi fi fi c P P Pr Pr r r r r r r r r ep ep ep ep ep ep ep ep ep ep e ep ep e ep ep ep ep ep ep e ep p ep ep p e p p e e ep p ep e ep e e ep p p ep ep e ep p ep p p e ep ep p p p p e p e e e p p ep e p e p p p p p p p a S S Sa Sa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a le le le e le le le le l le le le le le le le le le e l le e le e e e e l e le e le e e e e l l l l l l le l l e l e e e e e l e l e s P P Pl Pl l l l l l l an an an an an an a an n an an n a an an an an a a a a a a an an an an an an a a an n n a an an an an n an a a n an a an a a an n an a an n n n a an n a a a a a n n an a a a a a n a a n n t O O Ot Ot Ot t t t t t Ot t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t h h h h he he he he h h h h h h h h he h h h h h h h h h h h h he h h h h he h h h h h h h he h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h O O Op Op p p p p p Op p p p Op p p p p p p p p p p p Op p p p p p p p p p p p p p p p p p Op p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p e e e e er e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e U U Ut Ut Ut Ut Ut Ut t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t il il il il il il il i i i i i l l il il i i i l l il il l l l i i l il i il i i i l il i il i i i i i il i l i l il il l l il l i il i l l i i i i i i l l i i i i i i i i it i i i m m mi mi mi i i i i i mi i i i i mi i i i i i i i mi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i s sc s s s s s s s s sc sc sc sc sc sc s s s s c sc s s s s s s sc s s s s s s sc s s s s s sc s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s P P Pl Pl l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l an an an an an a an a an an an an an an an an a a a a a an an a a a a a a a a a a an n an an an a a a a an n an a an a a an an a a a a a an a a a an a a a n an an an n a a a a a a a a a an a a a t p p p pr r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ep ep ep ep e ep ep p p ep ep ep e e ep p ep e e p ep p p ep ep ep p p p p p p ep ep p p ep p ep ep p ep e p ep e ep e e p ep ep ep ep p p e e e e p p p p p p p p p e e e e e e e e C C C Cass C C C Chem D D D Dena T T T Total C C C Capit T T To To To To To To T To To To To To To To To To To To To To To To To To o To To To To To To To To o To o o o To o To o o o To T To o To o o To T T To o o To T To o To To T o T o T o T o To To T T T To To T To o o o o T t t t t t ta ta ta t ta t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t l T T To To To To To To To To T T T T To T To o To To T T o T T To T o o o o To o o o ta ta ta ta t ta ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t l T T To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To T To To To To To To To T To To o To To o To T T T T T o o o To To To To To To To To To To T To To T T o To T T T To To o o o To T o o T T T o o o T T o T ta ta ta ta ta t t t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t l C C Ca Ca Ca Ca C Ca Ca Ca Ca Ca C C Ca Ca Ca a Ca Ca a a Ca a Ca Ca a a Ca a a Ca Ca a Ca a Ca a Ca Ca Ca a a a Ca C C a Ca C a a C a a a C a C a C C pi p p pi pi pi p pi p p p p pi p pi p p i i p p p i pi pi pi p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p t t t Lampiran 6. Biaya Investasi, Penyusutan, dan Perawatan Agroindustri Bioetanol No Uraian Satuan Volume Harga Rp Sub Total Umur Tahun Penyusutan Rp Pemeliharaan Rp 1 Pra-Proyek Paket 1 650.000.000 650.000.000 0 2 Tanah dan Bangunan Processing Plant Paket 1 60.250.000.000 60.250.000.000 0 3 Boiler Paket 1 9.120.000.000 9.120.000.000 20 9.120.000 4.560.000 4 Penanganan Air Limbah, Cooling System WTP Paket 1 45.500.000.000 45.500.000.000 20 5 Tangki Paket 1 14.250.000.000 14.250.000.000 20 14.250.000 7.125.000 6 Penyokong, Infrastruktur Paket 1 9.053.500.000 9.053.500.000 0 7 Keperluan lain Paket 1 9.000.500.000 9.000.500.000 0 8 Biaya Tim Pelaksana Proyek Paket 1 4.750.000.000 4.750.000.000 0 Biaya Proyek 1-8 152.574.000.000 9 Modal Kerja Paket 1 12.349.698.009 12.349.698.009 Total Investasi 164.923.698.009 23.370.000 11.685.000 169 Lampir r an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

6 6

. No 1 P P P Pr a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a - - - - - - - - - - - - - - - - - P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P 2 T T Ta Ta a a a na na na na na n na n n na na na na n a na na na n n n n n n n n na na na n n na n n n a n n n n n na n n a na n n n na a a n n na n na na n a a n n na n n n n n n n n n na n n n n na na n n n a n n a n n n h P P P P ro ro ro ro ro ro ro ro ro ro ro o ro o o ro o ro ro r ro ro ro r ro o ro o r ro r ro o o o o ro o ro o o o o ro o o ro o o o ro o ro o o o o o ro r ro r r r o o o o o o o ro o o o o o r r c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c 3 B B Bo Bo o o o o il il il il l il il il il il il i il l il il il il il il il il il i il il l l l l il l il i i il il il l il il l l il il i i il il i il i i i i il l l il il i l il l i i i l i i il i il l l l il i il il i il i i l il l i i l l i er e e e e e 4 P P Pe Pe e e na na na na na na na na n na na na na na na na na na n na na na a na n n na a a na na n n n n na na a a na na n n na na n n n na na na n na na na a n na a na na n n na a n a a n na na a n n n na a a na n n n a n na a n n n n a a n n n n n a n n n n a na n n C C Co Co o o o o ol ol ol ol ol ol o o o o o o ol ol ol ol o o ol o ol o ol o o o ol o o o o o o o o o o o o ol ol o o o o o o ol o o o ol l l l l l ol l l ol ol l o l l o o o o o o o i 5 T T Ta Ta a a a ng ng ng n ng ng ng ng ng ng n ng ng ng ng n n ng ng n ng ng ng n ng ng ng ng ng ng n ng ng ng g ng ng ng ng g ng ng ng n n g g g n n g n g n ng ng ng ng ng n n ng g g g ng ng g ng ng ng n n ng n n n n g ng g n g n n n n n n n n ng n n g g g k 6 P P Pe Pe e e e e e e ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny y ny ny y y ny y y y ny y ny ny y n n y ny y ny ny ny ny ny y ny ny ny y ny ny n ny ny ny y ny y ny n ny n ny ny ny ny ny n n n n y y y ny y ny y n y ny n n y y y n n n y o 7 K K K Keper 8 B B B Biaya B B B Biaya 9 M M M Moda T T T Total Lampiran 7. Perkiraan Arus Kas Pabrik Bioetanol Kapasitas 60.000 KLTahun Umur Proyek 20 Tahun No Uraian Tahun ke- 1 80 2 90 3 – 20 100

4 5

1 Penjualan - 268.800.000.000 280.500.000.000 336.000.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 2 Pembiayaan a.Total Investasi 335.340.000.000 b.Biaya Operasional 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 c.Bahan Baku 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 d.Bahan Pendukung 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 e.Pemeliharaan Peralatan 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 f.Biaya Penyusutan 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 g.Angsuran Bunga 28.037.028.662 36.717.223.294 35.241.590.206 33.765.957.119 32.290.324.031 3 Laba Sebelum Pajak -335.340.000.000 142.586.949.088 133.906.754.456 135.382.387.544 136.858.020.631 138.333.653.719 4 Pajak Penghasilan 21.388.042.363 20.086.013.168 20.307.358.132 20.528.703.095 20.750.048.058 5 Laba Bersih 121.198.906.725 113.820.741.288 115.075.029.412 116.329.317.537 117.583.605.661 170 Lampir r an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 7 7 7. 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 No 1 Pe e e enj j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j ua ua ua ua ua u ua ua u ua u u ua a u u u u u u u u a a ua u u u ua ua ua ua a a a ua u ua ua ua a a a a a ua u a u u u ua la l l l l l 2 Pe e e emb mb mb mb mb b b mb mb mb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b mb b b b b b b b b mb b b b b b b b b b b b b mb b b b b b b b b b b ia ia i i i i i ia ia ia i i i i i i i i i i i ia i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i y a.T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o ta t t ta ta t ta ta ta t t ta ta ta t t t t t ta ta t ta ta ta ta t t t t a ta ta ta a a a t t t a ta a a ta a a a a a a ta ta ta ta t t t a a a a ta t l l l l l l l l l l l l l l l l l I b.B Bi Bi i i i i ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay a ay ay ay ay ay y y ay ay ay ay y ay y ay ay a a ay a a ay ay y ay ay y y ay y y y ay y y y y ay ay ay y y y y ay ay y y y y ay y ay y y ay y y y ay y y y y y y y y y y y y y a a aa c.B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a ha h h ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha h h ha a ha ha ha ha h ha ha h h ha h h h ha h h h h h h h h h ha h h h ha h h h a ha h h ha h h h h h h h h h a h h h h a a h h h h h h h h h h n n n d.B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha ha ha ha ha h ha h h ha ha h h h h h ha ha h h ha ha ha h h h h ha h h h h h h ha ha h h ha h h ha h h h h h h h h ha ha h h h ha h h h h h ha h h a h a h a n e.P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e me me me m m m m me m m me m m me me m m m me me me m m me m me m m m m m m me me me m me m m me m m m m me m m m m m me m e e e e e e me me e me m me m m me m m m m m m m m m m m me e e e e l f.B B B Biaya g.A A A Angsu 3 La a a aba Se 4 Pa a a ajak Pe 5 La a a aba Be Lampiran 7. Lanjutan No Uraian Tahun ke- 6 7 8 9 10 1 Penjualan - 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 2 Pembiayaan - a.Total Investasi 164.923.698.009 b.Biaya Operasional 164.923.698.009 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 c.Bahan Baku 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 d.Bahan Pendukung 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 e.Pemeliharaan Peralatan 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 f.Biaya Penyusutan 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 g.Angsuran Bunga 30.814.690.944 29.339.057.856 27.863.424.769 26.387.791.681 24.912.158.594 3 Laba Sebelum Pajak 139.809.286.806 141.284.919.894 142.760.552.981 144.236.186.069 145.711.819.156 4 Pajak Penghasilan -164923698009 20.971.393.021 21.192.737.984 21.414.082.947 21.635.427.910 21.856.772.873 5 Laba Bersih 118.837.893.785 120.092.181.910 121.346.470.034 122.600.758.158 123.855.046.283 171 Lampir r an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 7 7 7. 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 No 1 Pe e e enj j j j j j ua ua ua ua ua ua ua ua ua ua ua u ua ua ua u u u u u u ua u u u u u ua ua u u u ua ua a u ua a a ua u a a u ua u u a a ua u u u u u u u u ua u u u a a u u u u a u u u a a u u la l l 2 Pe e e emb mb mb mb mb b b b b mb mb b mb b b b b b b b b mb mb mb b mb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b mb b b b i i ia i i i ia ia ia ia ia i i i i ia ia ia ia i i i i ia ia i i i i i i i i i i i i i i i i i i y a.T T To To o o o o o o o o o o o ta ta ta ta ta ta ta ta ta t ta t ta ta ta t t ta ta ta ta a t a ta ta a t t ta a ta ta t ta t t ta ta ta t a a a ta ta ta a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l I b.B Bi Bi i i i i ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay a ay ay ay y ay a ay ay y y ay ay a a a a ay ay y y ay ay a ay ay ay a a a ay ay ay a ay ay ay y a ay y ay ay ay a ay y a y y a ay ay y a ay a ay y y ay a a y y ay ay ay y a a a a y y a a y a a y y y y a a a a a a a c.B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a ha ha ha h h h ha ha h h h ha ha h ha ha h h ha ha ha h h ha h h h ha h ha ha h h h a ha h h h ha h ha ha h h h h h ha h h h ha h ha h h h ha h h h h h h h h h h h h h h h ha h h h a h h h h h h h h h h h h h h h n n d.B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ha h ha ha ha h ha ha h ha ha ha ha h ha ha h ha ha h h ha h h h ha ha ha h h h ha ha ha ha h h ha ha ha ha h h h h h h h ha a h h ha ha ha ha ha h h h a ha a h ha a ha h h h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h ha a n e.P P Pe Pe e e e e me me me m m m m m me me m m m me m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m l f.B B B Biaya g.A A A Angsu 3 La a a aba Se 4 Pa a a ajak Pe 5 La a a aba Be Lampiran 7. Lanjutan No Uraian Tahun ke- 11 12 13 14 15 1 Penjualan - 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 2 Pembiayaan 164.923.698.009 a.Total Investasi 164.923.698.009 b.Biaya Operasional 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 c.Bahan Baku 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 d.Bahan Pendukung 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 e.Pemeliharaan Peralatan 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 f.Biaya Penyusutan 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 g.Angsuran Bunga 23.436.525.507 21.960.892.419 20.485.259.332 19.009.626.244 17.533.993.157 3 Laba Sebelum Pajak -164923698009 147.187.452.243 148.663.085.331 150.138.718.418 151.614.351.506 153.089.984.593 4 Pajak Penghasilan 22.078.117.837 22.299.462.800 22.520.807.763 22.742.152.726 22.963.497.689 5 Laba Bersih 125.109.334.407 126.363.622.531 127.617.910.656 128.872.198.780 130.126.486.904 172 Lampir r an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 7 7 7. 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 No 1 Pe e e enj j j j j ua ua ua ua u ua ua ua ua ua ua ua ua ua u ua ua u ua ua u ua a a ua ua u u u u u u u u ua ua u u ua ua u a a u u u u u a a ua u u u a a u ua u u ua u a a ua u ua u u ua u a u a a u u u ua ua ua l la l l 2 Pe e e emb mb b b b b b b b b b mb mb mb mb mb b b mb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b i i i i ia ia i i ia i i i i i ia ia ia ia ia ia i ia i i i ia i ia i i i ia i i i i i ia i a a i i ia ia a a ia i i i i i a i i i i i i i i i y a.T T To To o o o o o ta ta ta ta ta ta ta t ta ta t t ta a ta t t ta ta ta ta t t ta t t ta a t ta t ta t t ta ta ta a a a a ta ta ta a a a a ta a a a a a l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l I b.B B Bi Bi i i ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay a a ay ay y ay ay ay ay a a ay ay y a ay ay y ay ay ay ay ay a y a a ay ay ay ay y a ay ay ay y a y y ay a a a ay ay y ay a a ay a a ay ay a y ay y a a y y y y y y y y y y y y y y y y a a a a a a a a a a a a c.B B Ba Ba a a a a a a a a a a ha h ha h ha ha ha ha ha h a ha h h ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h h h ha ha h h h h h ha h h ha h h h h a a h h h a h h ha h a ha ha h h h h h ha h h h h ha ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h n n n d.B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ha ha ha ha h ha ha h ha ha ha ha ha ha ha ha ha h ha ha ha ha ha h ha ha ha h ha ha h h h ha ha h h ha h ha a h h ha h h h ha ha h h ha h h h a ha a ha h h h ha h ha ha a ha h h a a a h h a h h h a a a a a ha h h h h n e.P P Pe Pe e e e e me me me m m m m m m m me me m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m l f.B B B Biaya P g.A A A Angsu 3 La a a aba Se 4 Pa a a ajak Pe 5 La a a aba Be Lampiran 7. Lanjutan No Uraian Tahun ke- 16 17 18 19 20 1 Penjualan - 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 280.500.000.000 2 Pembiayaan 164.923.698.009 a.Total Investasi 164.923.698.009 b.Biaya Operasional 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 2.896.440.000 c.Bahan Baku 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 90.338.820.000 d.Bahan Pendukung 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 16.477.172.250 e.Pemeliharaan Peralatan 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 140.220.000 f.Biaya Penyusutan 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 23.370.000 g.Angsuran Bunga 16.058.360.069 14.582.726.982 13.107.093.894 11.631.460.807 10.155.827.720 3 Laba Sebelum Pajak -164923698009 154.565.617.681 156.041.250.768 157.516.883.856 158.992.516.943 160.468.150.030 4 Pajak Penghasilan 23.184.842.652 23.406.187.615 23.627.532.578 23.848.877.541 24.070.222.505 5 Laba Bersih 131.380.775.029 132.635.063.153 133.889.351.277 135.143.639.402 136.397.927.526 173 Lampir r an an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n 7 7 7. 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 No 1 Pe e e enj j j j j ua ua ua ua ua ua ua ua a ua ua ua a ua ua ua u u ua ua ua u ua ua ua u ua u ua ua ua ua ua a a u a ua u ua u u a a ua u u u u u u u ua ua u ua u a a u u u u a u u u a a u u u u u a a u ua u u u l la l l 2 Pe e e emb mb mb mb mb b b b b b mb b b b mb b b b b b b b b b b b mb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b ia ia ia ia i i a ia ia ia ia i i ia ia ia ia i ia i i i i i i ia ia ia i i i i ia ia ia i ia i ia i i i i i a i i i a a i i i i i i i i i i i i i y a.T T To To o o o o o o o ta t t ta t t t ta ta ta ta ta t t t t t ta ta t ta t t t ta a t t t ta ta t t t l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l I b.B B Bi Bi i i ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay ay y ay ay ay ay ay ay y ay ay y y ay ay ay ay y ay y ay y ay ay y ay ay y y y ay y y ay ay a a ay y a a ay ay y a ay y ay ay a a a ay ay ay y a ay ay ay y a y y a a a ay y a a y y y y y a a a a a a a a a a a a c.B B Ba Ba a a a a a a a a a ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha a h h ha ha ha ha ha a ha ha ha ha ha h h ha a a ha ha ha ha h h h h h h h h h h h h h ha ha h h h ha h h h a h h ha h h h h h h h h h a h h h a a h h h n n n n n d.B B B Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h ha ha ha ha h ha h h ha a ha ha h h ha ha ha ha ha ha h ha ha a ha h ha ha ha h h ha a a h h h ha h h ha ha a h h ha h a ha a h h h ha h h h h h h h h h a a n e.P P Pe Pe e e e e e me m me m m m m m m m m m me me me me m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m l f.B B B Biaya P g.A A A Angsu 3 La a a aba Se 4 Pa a a ajak Pe 5 La a a aba Be Lampiran 8. Ketersediaan Sumber Daya Pada Setiap Strategi Pengembangan di Kabupaten Lampung Tengah dan Tulang Bawang Pengembangan Agroindustri Bioetanol Berbasis Bahan Baku Tanaman Ubi KayuSDM Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Angkatan kerja 1 1 Tingkat pendidikan memadai 1 1 Keterampilanpengalaman kerja 1 1 Pelatihan 1 1 Sekolah Khusus Total 4 4 Pengembangan Agroindustri Bioetanol Berbasis Bahan Baku Tanaman Ubi KayuSDA Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Bahan Baku 1 1 Bahan Pendukung 1 1 Penanganan Bahan Baku 1 1 Penanganan Bahan Pendukung 1 1 Pasokan 1 1 Total

5 5

Pengembangan Agroindustri Bioetanol Berbasis Bahan Baku Tanaman Ubi KayuSDS Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Lembaga Formal 1 1 Lembaga Non Formal 1 Peran Pemerintah 1 1 Peran Swasta 1 Respon Masyarakat 1 1 Total

4 4

L L L amp P e eng g e K K Ka Ka a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu u u yu yu yu yu yu yu yu u yu u yu yu y u yu yu yu yu yu yu yu yu u yu yu yu u yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu u u yu u yu yu y A A An An An n n n An An n n n n n An n n n n n n n n n n n n n n n n n An n n n n n n n n n n n n n n A n n n gk g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g T T Ti Ti i i i i i i i i i i i i i i ng ng ng ng ng ng ng ng n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n ng n n n n n n n n ng n n n n n n n ng n n n n n n ng n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n k K K Ke Ke Ke e Ke e Ke Ke e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e te te t t t te te te t t te te t t t te te t t t t t te t t t t t t te te t t t te t t t t t t t t t t t t t t t t t t t te t t t te t t te t t e e t t e e t t r P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e la la la la la la la la la la la la a la la la la a l la la la a a a a a la l l l la la la la l l l l a l l l l la l la l a l a a a l l l a a l l l a l l l l a l l l l l a a a a a a t S S Se Se e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ko ko ko ko k k ko ko ko ko k k ko k k ko ko ko k ko ko k ko k k ko o k k o k k ko k k k k k k ko k k ko k k k ko k o k k ko o ko ko ko k k k k k k k k k o o k k ko k k k k k T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta t t t ta ta ta ta ta t t t t t t ta ta t t t t t t ta t t a ta t t a ta a t t ta ta a a t t ta a t a a a a a a a a a a ta a a a a a a a t t l P e e ng ng ng ng ng g ng ng g ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng g ng g n ng ng g ng g ng g g ng g ng n g ng g ng ng n g g n ng g g n n ng ng g g g g ng ng g ng ng ng n ng ng g g n g g n g g g g g g g g g g g g e e e e e K K K Ka a a yu yu yu yu yu y yu yu yu yu yu u yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu y yu y yu yu yu y yu yu u yu yu y yu u yu yu yu yu y u yu yu y u yu u y y yu yu yu y y yu u u yu y y yu yu yu yu y y y u yu y yu yu u yu y u u u y y u u y y yu y yu u yu u yu yu y y y y y y y y B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a h h h h h ha h ha ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a h h h h h h h ha h ha ha ha h h h h h h h ha ha h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h P P P Pena P P P Pena P P P Pasok T T T Total P e enge K K K Kayu L L Le Le Le L Le Le L Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le L Le Le L Le Le Le Le Le Le Le Le Le L Le Le Le Le Le Le Le Le L Le Le L L Le e L Le Le L e e L L Le e e Le Le L Le e L Le L e Le L L L L L e e e e e e e m m m m mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m L L Le Le Le Le Le Le Le e Le e Le Le e e e Le Le Le Le Le e Le Le e Le Le e e e L Le Le m m m m m m m m m m m m m mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m P P Pe Pe Pe Pe Pe e e e e Pe P e e e e e e e e Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e ra ra ra ra ra r r ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra r ra ra ra ra ra ra ra ra r ra r ra r ra ra a ra ra ra ra ra a a ra ra ra r a a ra ra r ra a ra r ra ra ra ra r a a a ra ra a a a a a a a a a a a a a ra a a a a a a a ra a n n n n n n n n n P P Pe Pe Pe Pe Pe P P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe P Pe e Pe P P Pe Pe Pe Pe P P P Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe e P Pe Pe Pe e e Pe P P Pe P e e Pe Pe Pe Pe e Pe Pe P Pe P e Pe P P P e e P P P e e P P Pe Pe P e e e ra ra ra ra ra ra r r ra ra ra ra ra r ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra r ra ra a ra ra r r a ra r r a r ra r r a r a a r r ra r r a r r r r r r r a a r ra a a a n R R Re Re Re Re Re Re Re Re Re R R Re e R R Re Re Re Re Re e Re Re R Re e Re Re Re e e R R Re e e e e e e e sp sp sp sp sp sp sp sp s sp sp sp sp sp sp sp s sp sp s s p sp p p sp s sp s sp p p sp sp p s sp sp sp s s sp s s sp sp s s p sp s s s s T T To To To To To To o To To o To To To o To To o o To To To To o o o o o o To To o o o o o o o o o o o To T o o o To o T o o o o o o o To o o T T ta t t t t t t t t ta ta t t ta t t t t t t t t t t t t t t ta ta ta t t t t t t t l Lampiran 8. Lanjutan Pengembangan Agroindustri Bioetanol Berbasis Bahan Baku Tanaman Ubi KayuSDT Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Infrastruktur 1 1 Sistem Informasi Alat Mekanisasi Pertanian 1 1 Mesin Pengolahan 1 Peralatan Transportasi 1 1 Total 4 3 Kebijakan Pemeritah Dalam Subsidi, Tarif dan Non Tarif SDM Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Angkatan kerja 1 1 Tingkat pendidikan memadai 1 1 Keterampilanpengalaman kerja 1 1 Pelatihan 1 1 Sekolah Khusus Total

4 4

Kebijakan Pemeritah Dalam Subsidi, Tarif dan Non Tarif SDA Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Bahan Baku 1 1 Bahan Pendukung 1

1 Penanganan Bahan Baku

1 1 Penanganan Bahan Pendukung 1 Pasokan 1 1 Total

5 4

L L L amp P e enge K K Ka Ka a a a yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu y yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu yu y yu yu yu y yu u y y y y y y y y y y y y y y y I I In In n n n n n fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr r fr fr fr fr f fr fr fr fr fr fr r fr fr fr fr fr fr fr fr fr f f f fr fr fr fr fr fr r fr f r fr f f fr r f fr fr fr fr fr f f f fr fr fr fr fr f fr r r fr fr f f fr fr f fr r f f fr fr r f fr r a a a S S Si Si i i i i i i st s st st st st st st st st st t st st st s st st st t s st st st st st st st s st st st s st st s t t t s st st st t s t st st st s s st t s s st st s st t s st s t s s t t st t t t s s s t t t st s t s st st s st t t t s s s t e e e e e e e A A Al Al Al l Al Al l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l at at at at a at at at at a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a M M Me Me Me e e Me e e e e e e e e Me e e e Me e e e Me e e e e si s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ra ra ra ra a ra ra ra ra ra ra ra ra a ra a ra a a ra ra ra a ra ra r ra a a r ra a ra r ra a a r ra a a a r r ra r a r ra a a a l T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ta ta t ta ta t ta ta ta ta ta t ta t ta ta t ta t t t t t t t a t t t t t t t t t t t t ta t ta t t t t t t ta t t t t t t t t t t t t t t t l K K K Ke bi bi bi bi bi bi bi b bi bi bi bi bi b bi bi bi b bi bi bi i bi bi i bi bi b b i i b b b bi b i i i i bi bi i i b bi i i i i i b i i i bi b i bi bi i b i i i i i b b b i i ja j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j A A An An An An n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n g gk g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g T T Ti Ti i i i i i i i i i i i ng ng ng n n n n n n n n n ng ng ng ng n n n n ng n n n n ng n n n n n n n n ng ng n n n n n n n n n n n ng n n n n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n k K K Ke Ke Ke e Ke Ke e Ke e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e t t t te te te te t t t t t t t t te t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t tt t t r P P Pe Pe l l l la l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l t S S S Seko T T T Total K K K Kebija B B B Ba B Ba ha a ha a a B B Ba Ba Ba Ba Ba Ba Ba a B a Ba Ba a a Ba a Ba Ba B Ba Ba a Ba Ba a Ba a Ba a Ba a a Ba Ba a B a a a B a a a a Ba B a a a Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ha ha ha ha h ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha h h ha h h ha ha h h h h h h h h h a h ha h h h h ha h ha h h h h h h h h ha h ha h h ha h a h h ha h a h h h h h h h P P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe e e Pe e e Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe e Pe e e e e Pe Pe Pe Pe Pe Pe e e Pe Pe Pe Pe Pe Pe e e e e e e P P e Pe Pe Pe P P P e Pe P P e Pe Pe e Pe P Pe Pe P P n n n n n n n n n n n n na na na n n n n n n n n na n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n P P Pe Pe Pe Pe Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e n n n n n n n n n n na na n n n n n n n n n n na na na n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n P P P Pa Pa P Pa P P P so so so so s s s so s o so so s s o so so s so s s o o s so so so o o s o so so s s s s o so s s s o s o s s s s o s o s s s o k T T To To To o o o o o To o o To o o To To o o o o o o o o To o o o To o o o o o o To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o T T o o ta ta ta ta ta ta a ta a ta ta ta ta ta t t ta t ta ta ta ta ta ta t t t ta ta ta a ta ta ta ta ta ta ta ta ta t ta t a ta ta ta ta a a a a a ta ta ta a ta ta a a a a t t a ta ta t a ta a a a a t a t t t t t l l l l Lampiran 8. Lanjutan Kebijakan Pemeritah Dalam Subsidi, Tarif dan Non Tarif SDS Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Lembaga Formal 1 1 Lembaga Non Formal 1 Peran Pemerintah 1 1 Peran Swasta 1 Respon Masyarakat 1 1 Total

4 4

Kebijakan Pemeritah Dalam Subsidi, Tarif dan Non Tarif SDT Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Infrastruktur 1 1 Sistem Informasi Alat Mekanisasi Pertanian 1 1 Mesin Pengolahan 1 Peralatan Transportasi 1 1 Total

4 3

Pengembangan Teknologi Ramah Lingkungan Budidaya Tanaman Bahan BakuSDM Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Angkatan kerja 1 1 Tingkat pendidikan memadai 1 1 Keterampilanpengalaman kerja 1 1 Pelatihan 1 1 Sekolah Khusus Total 4

4 L

L L amp K K K Kebija L L Le Le e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e m m m m m mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m L L Le Le e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ra ra r r r r r r ra r ra ra ra ra ra ra r r r r r ra ra ra r ra r ra ra r r r ra r r ra r ra ra ra ra a a a a ra ra ra ra a r r r ra ra r r a a r r r r r r r r r n P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ra ra ra ra ra ra ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ra ra ra r r r r r r r r r r r a r r ra r r r r a a r r r r r r r r r r r r r a r r n R R Re Re e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e sp sp s sp sp sp sp sp sp sp sp p sp sp sp sp sp sp s sp s s s s sp p p sp s s s p s s s p s s s p sp s p s s s p p s sp s p sp p p s sp s sp p T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o t ta ta ta ta t ta ta ta ta ta a ta a ta a ta ta a ta ta a a ta a ta ta t ta t a ta a t ta ta a a t t t t t t t t t a a l K K Ke Ke bi bi bi bi bi bi bi i bi bi bi bi bi bi i bi bi bi i bi i i bi bi bi bi i bi i bi i bi bi bi bi bi b bi b b b b b bi bi bi bi b bi bi bi i bi b b i bi i b bi b b i bi bi b b b b b b b i i i b i bi bi b b i i b b b b i b i i b i b b b bi i b i b ja j j j j j j j I I In In n n n n n n fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr f fr fr fr fr fr fr fr fr f fr f fr f fr f fr fr fr fr fr fr fr f fr fr fr fr fr f f fr fr fr fr r f fr f fr fr fr fr fr f f fr fr r fr f fr fr f r f f fr fr f f fr fr r f f fr fr f f fr r f f fr r r fr fr r f r f fr r a a a a a a a a a a a a a a S S Si Si i i i i i st st st st t st t st st t st st st st st st s st t st t t t st st t st st st st st st t t st st s st s t st st st st t s s st st t st t t t s t st t t s st t t st st s t s s t t t s s t t e e e e e e e e A A Al Al Al l l l l l l Al l Al l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l at at at at a a at at a at at a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a M M Me Me Me Me Me Me Me e e e e e e e e Me e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e s si s s s s s s s s s s s s s s s s s s s P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e r r ra ra ra ra ra ra ra r r ra r ra ra r r r r r r r r r r r r ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r l T T T Total P e enge B B B Baku A A A Angk T T Ti Ti Ti Ti Ti Ti Ti T Ti i T Ti Ti i i T Ti ii Ti Ti Ti Ti i Ti i i i i i i ng ng ng ng ng ng ng g g ng ng g g ng g ng ng ng ng g ng ng ng ng ng g ng n g g ng n n n g n g n g g n g g k k k k K K Ke Ke Ke Ke Ke K K e Ke Ke Ke Ke Ke Ke e Ke Ke Ke e Ke K Ke Ke Ke Ke Ke Ke e e Ke Ke Ke Ke Ke e Ke e e Ke Ke Ke Ke Ke Ke K Ke Ke Ke Ke K Ke Ke e Ke e e Ke Ke Ke K K K K K K K te t te te te te t te t t t te t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t r P P Pe Pe Pe P Pe Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe e Pe e e Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe P Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe P P e e Pe e P e e P P Pe e Pe e e e e P e P P e P P Pe e e Pe e e P P P la la la la a la la la la la la la la la l la la la la la la la l l l la la a la la l la a l la la l a la la a a a a a a a a la a a a a a a a a l a l l l l a a a aa a a a t S S Se Se Se Se e e e e e Se e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ko ko k k k k k k k ko k ko k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ko k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k T T To To To To To To To To To To T To To To o o o o To To o o o To o o o o o o o o o o o o o o To o o o To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ta ta ta ta ta t ta t t ta t ta ta t ta t ta ta t ta t t ta ta ta ta t ta t ta t t t t ta ta t t ta ta ta a a a ta a a t t t t a a t t a t t a a a a l l l Lampiran 8. Lanjutan Pengembangan Teknologi Ramah Lingkungan Budidaya Tanaman Bahan BakuSDA Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Bahan Baku Bahan Pendukung 1 1 Penanganan Bahan Baku 1 1 Penanganan Bahan Pendukung 1 1 Pasokan Total

3 3

Pengembangan Teknologi Ramah Lingkungan Budidaya Tanaman Bahan BakuSDS Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Lembaga Formal 1 1 Lembaga Non Formal Peran Pemerintah 1 1 Peran Swasta Respon Masyarakat 1 1 Total

3 3

Pengembangan Teknologi Ramah Lingkungan Budidaya Tanaman Bahan BakuSDT Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Infrastruktur 1 1 Sistem Informasi Alat Mekanisasi Pertanian 1 1 Mesin Pengolahan 1 Peralatan Transportasi 1 1 Total 4

3 L

L L amp P e enge B B Ba Ba a a ku ku ku ku ku ku ku ku ku k ku ku ku k ku ku ku k ku ku ku ku ku k ku ku ku ku ku u ku ku ku k u ku ku k u u B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a h ha h h h h ha h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a h h h ha h ha h h h ha h h h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e na na na n n n n na na n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ee e e e na n na a na na na na na na n n n na na na n n n a na na na n na a na n na a a n na na na n n n n na a n n n a n n n n a n n a a a P P Pa Pa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a so so so so o o o so so o o o so so so o so o o o so o o so o o o so o s so o o o k T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ta ta ta ta ta ta ta a ta ta ta ta ta ta ta ta t t t t t t a t t ta ta t ta t t ta ta t ta t t t ta t t ta t t t t a t t ta ta t a t t t t a t t t t t t ta t a t t t t t t t t t t l P e eng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng ng g ng ng ng ng ng ng g n ng ng g g ng ng g ng ng n g g g n n n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g e e e e e e e e e B B Ba Ba ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku u ku ku ku k k ku ku u u ku ku k ku ku k ku u k k k ku ku u ku k ku ku k ku k ku ku ku ku k ku k ku k ku k k ku ku u ku u k k ku u k ku ku k k k u ku k ku ku ku ku u ku k ku u k u ku k k k k k k k k ku u u L L Le Le e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e m m mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m L L Le Le e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e m m m m m m m m m m m mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m P P Pe Pe e e ee ra ra ra ra a r n P P P Peran R R R Resp T T T Total P e enge B B B Baku I I In In In In In In n In In n n In In n n In n In n n In n In n n n In n In n n In n n In In n In n n n n In In n n n n n n n In In n In n n n n n n n n n n In n In I In n fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr f fr fr fr r f fr fr fr f fr fr fr fr fr fr fr r f fr fr f fr f fr fr fr fr f fr f fr f f r fr f fr fr fr f f f fr f f fr fr fr fr f fr f f fr f f f f f f fr f f f f fr fr r f f fr fr fr r a a a a S S Si Si Si Si i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i st st st st st st st st st st t t st st st st st st st st st st st st st s st st st t st t s t st t t t st t st st st st st s s st st s st s s st t st t t t t t t t e e e A A Al Al Al Al A Al A A Al A Al A A A A A A Al A Al a t at a at a a t a at at at at at at at a a a at a at at a at at t at at t a t a t at at t t a a at at a a a a a a a a a at a at a a a M M Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me e Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me Me e Me Me Me Me e e Me Me Me e Me Me Me Me Me Me e e Me Me Me Me e e M e Me M e e Me Me e M Me e e e e Me M M M M M M M M M si si s s s s s s s si si si si s si s s i s s s s s si s i s si i s si s s s i s s s s s s P P Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe Pe P P Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe P P P Pe e e Pe Pe Pe P P Pe P e Pe P P P P P Pe P e P e P P P P P P P e e P e P e P P P P P e e e ra ra ra ra ra ra a ra ra a ra r ra ra a ra ra a ra r ra a ra a ra ra ra ra r ra r r a a a a r r r a r a r ra a a l T T To To To To To To To To To To To To To To o o o o o o o o o o o To To To o o o o o o To o o To o o To T To o o o o o o o To To T o T To T ta ta ta ta ta ta ta ta t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t a t t t t t a t t t l l l Lampiran 8. Lanjutan Inovasi Teknologi Sederhana Pengembangan Agroindustri Bioetanol Skala KecilSDM Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Angkatan kerja 1 1 Tingkat pendidikan memadai 1 1 Keterampilanpengalaman kerja 1 1 Pelatihan 1 Sekolah Khusus Total

4 3

Inovasi Teknologi Sederhana Pengembangan Agroindustri Bioetanol Skala KecilSDA Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Bahan Baku 1 1 Bahan Pendukung 1 1 Penanganan Bahan Baku 1 1 Penanganan Bahan Pendukung Pasokan 1 1 Total Inovasi Teknologi Sederhana Pengembangan Agroindustri Bioetanol Skala KecilSDS Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Lembaga Formal Lembaga Non Formal 1 1 Peran Pemerintah 1 1 Peran Swasta 1 1 Respon Masyarakat 1 Total 4

3 L

L L amp In n n novas K K Ke Ke e e ci ci ci c ci c ci ci ci c ci c c c ci ci ci c ci c ci ci ci c ci ci ci ci ci i ci ci c i c ci c c l l l l l l l l l l l A A An An An An n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n g g g g g g g g gk g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g T T Ti Ti i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ng ng ng n ng ng ng ng ng ng ng ng ng n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n ng n n ng n n ng n n n n n n n ng n n n n n n ng ng n n n n n ng n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n ng n n n n ng n n ng n n g g g g g g g g k K K Ke Ke Ke Ke e e e e e e e Ke e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e t t t t t t t te te te t t te t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t r P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e la la la la l l la la la la l l la la la l l l la la l l l la la a la la a l a l la la l a la a a a a a a a a a a a a la a a a a a la la a a a a t S S Se Se e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ko k k k ko ko ko ko k k k k k k k k ko ko k k k k k k k k k ko ko k k k k k k k k k ko k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ta ta ta ta ta ta ta ta t ta ta ta t t ta ta ta ta t t t ta t ta t t t ta t ta t ta ta a ta a ta ta t a t t t a t t a a ta a a t t t t a t t t t t t t l In n n nov ov ov ov ov ov ov ov v v v v ov v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v a a a as a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a K K Ke Ke ci ci ci ci ci ci i ci ci i ci ci ci ci ci ci ci ci ci ci i i ci i ci i i ci ci ci ci ci i i ci ci i i i i i ci c i i i ci ci ci c i c ci c c ci i i ci c i ci i c c c i c ci c c i ci ci i c c i i l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a h h ha h ha h h ha h h h h h ha ha h h h h h h ha h h h h h h h h h h h h h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h B B Ba Ba a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a h h h h h h h ha ha h ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e na na na na na na na na na n na n na na a a n n n n na na na n n n n n na n n n n n n n n n a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n P P P Pena P P P Pasok T T T Total In n n novas K K K Kecil L L Le Le Le Le Le Le Le L Le e L Le Le e e L Le e e Le Le Le Le e Le e e e e e mb mb mb mb m m m m m m m m m m m m m m m m mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m L L Le Le Le Le Le e Le e e e Le Le Le e Le Le e Le Le e Le e e e Le Le Le e e e Le Le Le e e e e e Le e e e Le e e e e e e e e e e e e Le e e e e e Le e e L e L L e m m m m m mb mb mb m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m P P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe P Pe Pe e Pe Pe P Pe Pe Pe Pe P P Pe Pe Pe Pe Pe e Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe P P P Pe Pe P Pe P Pe e e Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe P P Pe Pe P e e e Pe e e P P e e e e P e P P e P Pe e e e P ra ra ra ra ra ra ra ra r ra ra ra ra ra ra ra ra r ra ra ra ra ra ra a ra ra a ra ra r r r ra ra r r a r r ra r r a r a a a r r a a a ra r r r r r n P P Pe Pe Pe Pe e e e e e e Pe Pe e e e Pe e e e e e e e e e e e e Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ra ra r ra ra ra ra ra ra ra ra ra ra r ra r ra ra r r ra ra ra ra ra ra a ra ra r ra ra r a r a a r r r ra r r ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r n R R Re Re Re Re Re Re Re Re Re Re R Re Re Re Re R R R Re Re Re R e e Re Re e e e e e e e e e e e e e e Re e e Re Re Re Re Re Re Re Re e e e e e e e e e e e e sp sp sp sp sp s sp s sp s sp sp s sp s sp sp s sp s s sp sp sp sp s s s sp s s s s sp sp p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p T T To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To To o To o To To To To To To To To To To To To T To To To To o To T T T o o o To To To To To To T To T T o T T T To o o o o o o T o o T T T o o T T o ta ta ta ta ta t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t a l Lampiran 8. Lanjutan Inovasi Teknologi Sederhana Pengembangan Agroindustri Bioetanol Skala KecilSDT Kriteria Ketersediaan Lampung Tengah Tulang Bawang Infrastruktur 1 1 Sistem Informasi Alat Mekanisasi Pertanian 1 1 Mesin Pengolahan Peralatan Transportasi 1 1 Total

3 3

Lampiran 9 : Prediksi Permintaan Etanol Dunia Tahun 2010 – 2019 Tahun Prediksi Permintaan juta liter Prediksi Permintaan juta galon 2010 65.983 17.433 2011 70.978 18.752 2012 76.183 20.128 2013 81.598 21.558 2014 87.223 23.044 2015 93.057 24.586 2016 105.356 27.835 2017 111.820 29.543 2018 118.493 31.306 2019 125.377 33.125 Sumber: Pengolahan data berdasarkan permintaan etanol dunia tahun 1980 - 2019 L L L amp In n n novas K K Ke Ke e e ci ci ci c ci c ci ci ci c ci c c c ci ci ci c ci c ci ci ci c ci ci ci ci ci i ci ci c i c ci c c l l l l l l l l l l l I I In In n n n n n fr fr fr fr fr fr fr fr fr fr r fr fr fr fr f fr fr fr fr fr fr r fr fr fr fr fr fr fr fr fr f f f fr fr fr fr fr fr r fr f r fr f f fr r f fr fr fr fr fr f f f fr fr fr fr fr f fr r r fr fr f f fr fr f fr r f f fr fr r f fr r a a a S S Si Si i i i i i i st s st st st st st st st st st t st st st s st st st t s st st st st st st st s st st st s st st s t t t s st st st t s t st st st s s st t s s st st s st t s st s t s s t t st t t t s s s t t t st s t s st st s st t t t s s s t e e e e e e e A A Al Al Al l Al Al l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l at at at at a at at at at a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a M M Me Me Me e e Me e e e e e e e e Me e e e Me e e e Me e e e e si s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s P P Pe Pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ra ra ra ra a ra ra ra ra ra ra ra ra a ra a ra a a ra ra ra a ra ra r ra a a r ra a ra r ra a a r ra a a a r r ra r a r ra a a a l T T To To o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ta ta t ta ta t ta ta ta ta ta t ta t ta ta t ta t t t t t t t a t t t t t t t t t t t t ta t ta t t t t t t ta t t t t t t t t t t t t t t t l S ABSTRACT Rr. Erlina: Bioethanol Agro-Industry Development Strategy in Lampung Province, under the Supervision of E. Gumbira Said, Machfud, Sukardi, and Zainal Mahmud. Agro-industry development is an important part of the industrialization process. Agro-industrial development based on potential agricultural areas in Indonesia plays an important role in driving the economy of Indonesia. Based on the potential areas of Lampung province, there are some superior agricultural commodities such as sugar cane, maize, cassava, sweet sorghum, sweet potatoes, and palm juice that can be utilized as raw materials for bio-ethanol industries. The objectives of this study aimed to: a Get the superior commodity that can be used as feedstock for bio-ethanol industry in Lampung Province, b determine the key elements of the bio-ethanol agro-industry development in Lampung Province, and c determine the bio-ethanol agro-industry development strategy in Lampung province. Analyses were performed by utilizing the Exponential Comparative Method ECM, Interpretive Structural Modeling ISM, and analysis of Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats SWOT. The results of the Exponential Comparative Method MPE analysis showed that cassava is the most superior raw materials. The analysis of ISM-VAXO found that the key elements of bio-ethanol development of agro-industry in Lampung Province is as followed: a supporting the development of key elements: 1 the suitability and availability of land for raw materials, 2 Infrastructures production, 3 Support local governments in developing agro-bio-ethanol. b Inhibiting the development of key elements: 1 limited funding for the development of small-scale agro-industries, 2 low productivity of raw materials, 3 Continuity of raw materials that are not guaranteed. Based on the analysis of IE EF-SWOT, the strategy for agro-industry development of bio-ethanol in Lampung province are: 1 Intensification and extensification of agricultural land to meet the needs of raw materials, 2 Making the Lampung province as a source of national bio-fuel, 3 Promote technological innovation and institutional innovation to accelerate the delivery and adoption of bio-ethanol technology, and 4 Develop agro-industry cluster bio-ethanol which is supported by facilities and infrastructure cluster. Key words: superior raw materials, agro bioethanol, cassava, strategy development, Lampung province

I. PENDAHULUAN

1.1 Latar Belakang

Kebutuhan dan konsumsi bahan bakar minyak BBM dari tahun ke tahun semakin meningkat. Menurut Hayun 2008, kebutuhan bahan bakar minyak BBM di Indonesia pada Tahun 2010 diperkirakan mencapai 97.100.000 kiloliter dengan total impor sekitar 52.600.000 kiloliter. Sementara itu produksi minyak dan gas dunia terus menurun dengan rata-rata 4 - 6 per-tahun, sehingga jika tidak ditemukan sumber-sumber cadangan baru, diperkirakan cadangan minyak bumi Indonesia akan habis pada tahun 2030. Salah satu upaya pemenuhan energi alternatif terbarukan sebagai pengganti bahan bakar minyak bumi, sebagaimana tertuang dalam Peraturan Presiden Perpres Republik Indonesia Nomor 5 Tahun 2006 tentang Kebijakan Energi Nasional, adalah melalui pengembangan energi terbaru berbasis nabati. Untuk mengurangi impor dan ketergantungan terhadap BBM, pemerintah telah berupaya dengan mengeluarkan kebijakan yang dituangkan dalam Instruksi Presiden Inpres Republik Indonesia Nomor 1 Tahun 2006, Instruksi Presiden Republik Indonesia Nomor 2 Tahun 2006 dan Peraturan Presiden Republik Indonesia Nomor 5 Tahun 2006. Inpres dan Perpres tersebut mengamanatkan pengembangan dan penggunaan bahan bakar alternatif. Bahan Bakar Nabati BBN adalah bahan bakar berbasis sumber hayati. BBN berjenis biodiesel dan bioetanol saat ini telah menjadi pilihan untuk dipergunakan sebagai sumber energi pengganti minyak bumi. BBN berperan penting dalam menganekaragamkan penggunaan energi dan memberikan sumbangan terhadap peningkatan ketahanan energi. Berdasarkan laporan International Energy Agency IEA diperkirakan bahwa pada tahun 2050 BBN dapat menurunkan kebutuhan bahan bakar minyak bumi sebanyak 20 - 40 Azahari, 2008 Pengembangan agroindustri merupakan paradigma yang tepat dalam strategi industrialisasi di Indonesia ke depan. Soekartawi 2000, menyatakan bahwa pengembangan agroindustri berbasis potensi daerah memiliki peran yang penting sebagai sektor andalan penggerak ekonomi. Berdasarkan potensi daerah, salah satu komoditas agroindustri yang penting untuk dikembangkan di Indonesia 1 . .1 L se e e emak B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM B BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM BM B BM BM BM B BM BM BM BM B B BM BM BM BM BM BM B BM BM M BM BM BM M B M BM B B BM B BM BM M B BM M B B B M M de d e eng ng ng ng ng ng g ng n ng ng n n n ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g a a a a a a a da d a an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g ti i i da da a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k bu u u umi mi mi mi mi mi mi mi i mi m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m I pe e e eng ng ng ng ng ng g ng ng ng g g ng ng ng ng ng ng n n ng ng ng ng ng g g g n ng ng ng ng g ng ng ng g ng ng ng g g g g n g g g n g ng ng g g g ng g g ng ng ng g ng g g g n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g P P res es es es es s s es es es s es s es s s s e es s s e es s s s s s s s s es s s s s es s s es s s s s es s s s s s s s es es s e e s s s s e s s es s s s s s s i i i i id id i i id i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i E E En En n n n n er er er er er er r er er r er r er r r er er r er er er er er er er er er r r er er r e e e e er e er r er er e er er r e r e er e e r e e er r r r r e e r e er r er r er r r e e e e e e r e e r e g g g g g g g g g g g g g g g g g U U Un Un n n tu tu tu tu t tu tu u u tu t t tu tu tu tu u tu tu tu tu u tu t t tu u tu t tu t t tu tu tu u u tu u u tu tu tu u u u u tu tu u u u u u u u u u u u u tu u u u u u tu u u u u u u u u u u tu u u u u k k k k k k k k be e e eru ru ru ru u u ru u u u u ru u u u u ru u u ru u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u ru u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u p pa p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p P P r es es es e es s es s es s s es es s s es e es s s s es s s es es s es s s s es s e s es s s s s s s s s es es s s s s e e e e es s e s s s es e e s es es s s s e es s id id id i id i i i id i i i i i i i i i i i i i i i i i i R R R Re pu pu pu pu p pu pu pu pu pu pu pu pu pu pu u pu u pu pu u pu pu pu pu pu pu pu pu pu pu pu pu pu pu u pu p pu pu pu pu pu u u pu pu pu u pu pu u pu p pu pu p pu u pu p p p u u pu pu pu p u p u p p p p p p pu u pu p p pu u u p p p p p p p p p p p p b In n n ndo do do do o do do o do do o do do do do o do do o do do do do do do o do do o o d do do do d do o do o do do o o do do o o o o o do do do o do o o d o o o o o o o o o o o do o o o d o o d d o d o o n n n n n n pe e e enge B B B BBN d d i iperg pe e entin su u u umba In n n ntern da d a a a a a a a pa pa pa pa pa pa pa pa pa p pa pa pa pa pa pa pa pa pa pa pa pa p p p pa pa a pa pa pa pa pa pa a pa pa pa pa p pa pa pa pa pa pa a pa pa p pa pa pa a a pa p pa pa pa p a pa a pa p a p a a p a a a a p pa p p pa a p p p p p p p t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A A za za za za za za za za za za za za za za za za za za za za a za za za za za za z za za za za za za za za za a a z a z za a a za za za z z a a za z a za a a za z a z z za a a z za a z za za a h h h st t t tra ra ra ra a a a a a a a a a a a ra a a ra a a a a a a a ra a a a a a ra ra a a a ra a a a a a a a a a a a a a te te te te te te te te te te te te te e e e te te te te te t te te te te te te te te e te te te te te t te te te te te te te te t te te e te e te e te e e e te e e te e e e e e e te e te t e e te t e e t e te e t te t t t e t t t t t g g g g g ba ba a a a a a a a hw hw hw hw hw hw hw w w hw hw hw w w h w hw hw hw h h h hw hw hw hw h hw h hw hw w h hw hw hw w hw hw w w hw h h w w w w hw w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w a pe e e e e e e n nt nt nt nt n nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt nt t n nt t nt nt nt nt nt t nt n n t nt n nt t nt nt nt nt nt nt t nt n nt nt n n nt nt nt nt n t nt nt n nt n t nt t n n n n n n n n n n n i i i i i i i in in i i i in i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i sa a al al al l l l l l l l l l l al l l al l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l ah h ah ah ah h ah ah h h h ah ah ah ah ah h h ah h h h ah h ah ah h h h h h ah ah h h h ah a ah h h h h h ah h h h ah ah ah ah h adalah ubi kayu, tebu dan jagung yang dapat digunakan sebagai bahan baku industri bioetanol. Mengacu pada rencana pengembangan penggunaan bahan bakar nabati di Indonesia Gambar 1, bioetanol merupakan salah satu bahan bakar yang cukup penting, setelah biodiesel, untuk dikembangkan produksinya di Indonesia. Lampung merupakan salah satu provinsi yang memiliki potensi bahan baku bioetanol yang sangat baik, mengingat provinsi Lampung memiliki lahan produksi ubi kayu, tebu dan jagung. Badan Pusat Statistik BPS 2008, mencatat bahwa pada tahun 2007 total produksi ubikayu mencapai 6.394.906 ton, jagung 1.340.821 ton serta tebu 35.730 ton untuk produksi Negara dan 641.511 ton untuk produksi Swata. Selain itu, sejak tahun 1983 Balai Besar Teknologi Pati BBPT pada Balai Pengkajian dan Penerapan Teknologi BPPT Lampung telah melakukan penelitian pengembangan bioetanol yang menghasilkan produk bahan bakar yang bermerek Gasohol BE 10, suatu campuran 10 etanol dengan 90 bensin. Bahkan, beberapa perusahaan di Lampung telah menanamkan investasinya untuk memproduksi bioetanol, baik dari bahan baku tetes tebu maupun ubi kayu. Djatnika 2007 menyatakan bahwa Lampung berpotensi menjadi penghasil bioetanol terbesar di Indonesia dengan pabrik yang bersifat multi feed stock design dengan bahan baku tetes tebu, jagung dan ubi kayu. Gambar 1. Rencana Penggunaan Bahan Bakar Nabati Di Indonesia Tim Nasional Pengembangan Bahan Bakar Nabati 2008 adalah ubi industri i i i bio bakar n n n nabat bakar y y y yang c Indones s si si i i i a. a. a. a. a. a. a. a a a a. a a a. a. a a a a a. a. a. a. a a. a. a. a. a a a a . a. a a a a a a. a. . a a a a La L L La La La L La La La La La La La a La La La La La La La La La La La L L L La L L L La La La La La La La La La L L La L L La a a L L L a a a L a a L a a m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m baku bi i io io o o o et et et et et et et et et et et et et et et et et et et et e e et t t et e e e et et e et t et et e e e e e e t t t et et t e e e e e e t t e e e t t t e e et t e t e et e t tt t e e e et et e e e t t t et e e a a a a a a a produks s si si i i i i i i u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u b mencata a at at t t t t b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b a a a jagung 1 1 .3 .3 .3

3 3

.3 3 3 .3 .3 .3 .3 3 .3 3 3 .3

3 3

3 .3 .3 .3

3 3

3 .3 .3 .3 .3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

.3 3

3 3

3 3

3 3

3 .3

3 .

. 3 . . .3 .3

3 3

3 3

3 3

3 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 ton unt t tu uk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k p p p p p p p p p Pati BB B B B B B B B B B B B B PT PT PT PT PT PT PT PT PT PT T PT PT PT PT PT P PT PT P PT PT PT P P P PT PT PT PT T T P P P P PT PT PT P P PT P PT PT P PT P T T T T T PT PT PT P T P P PT P P P P P P P PT P P P P P P telah m m me me e e e la la la la la la la la la la la la l la l la la la la a l l la l a la l l la la la la la a a l l a la la la la l la la l l la la la a la la a a l la a l a la a l l a a a a a a l l l la la a a a l l l a a a a k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k bahan b b ba ba a a a ka ka ka k k ka k ka ka ka ka ka k k ka k k ka k k k ka k ka ka k ka ka k k ka a a a k k ka ka ka a k ka ka a k k ka k ka k k k k k ka ka a ka k k a a k a a a a k a k k ka a a a r 90 b b b e ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns s s ns ns ns s s ns s ns ns s ns ns s ns ns ns ns s s s ns s s ns ns ns n n ns s ns ns n n ns ns n ns ns ns n n n ns ns ns s s n ns ns n n n n s s n n n n ns s n n n n ns n n s ns n s s s n s s s in i i i i i i i i investas s s sin in n in n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n y y y y y ya y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y maupun n n n u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b menjad d i pe pe pe p p p pe pe pe pe pe p p p p p p p p p pe p p p p p p p pe p p p p p p pe p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p pe p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p n multi fe e e eed st Gambar r r r r r r 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 . . . . . . . . . . . Dengan keunggulan komparatif yang dimiliki provinsi Lampung, khususnya bahan baku bioetanol yang tersedia, seharusnya Lampung berpotensi untuk mengembangkan agroindustri bioetanol. Berdasarkan penelusuran pustaka yang telah dilakukan, terdapat permasalahan pokok yang harus dikaji dalam usaha pengembangan agroindustri bioetanol di Lampung, yaitu belum adanya penetapan dan penyusunan strategi yang tepat untuk memaksimalkan potensi sumber daya daerah dalam mengembangkan agroindustri bioetanol yang kompetitif. Strategi tersebut diperlukan agar pengembangan potensi sumber daya daerah menjadi agroindustri bioetanol tidak berbenturan dengan kebutuhan bahan baku, terutama untuk pangan, maupun industri lain yang terkait. Selain itu pengembangan bioetanol di Provinsi Lampung diharapkan tidak hanya ditujukan untuk 1 pemenuhan pasokan energi saja tetapi seyogyanya juga dapat 2 mengurangi kemiskinan dan 3 menciptakan lapangan pekerjaan, sehingga program tersebut dapat membantu mewujudkan pembangunan Provinsi Lampung yang berkelanjutan. Untuk mencapai tujuan tersebut diperlukan suatu strategi yang matang dan dapat diimplementasikan oleh pemerintah daerah Provinsi Lampung dalam bentuk kebijakan. Strategi tersebut diformulasikan berdasarkan potensi bahan baku dan sumber daya Provinsi Lampung untuk disesuaikan dengan elemen-elemen kunci pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung, dengan mempertimbangkan faktor-faktor eksternal dan internal yang saat ini dinilai menghambat pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung.

1.2 Tujuan Penelitian

Tujuan penelitian ini adalah sebagai berikut: 1. Melakukan analisis ketersediaan bahan baku unggulan hasil pertanian sebagai bahan baku untuk pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung 2. Menentukan elemen-elemen kunci pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung kh kh h husu un un n ntuk ya a a a a a ng ng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng ng ng ng ng ng ng n n n ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng n ng n g ng n ng n g ng n ng g g g ng ng n g g ng g g g t t t pe e e e e e n ng n ng ng ng ng n ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng n ng ng ng n n ng ng g g ng n ng n n g ng n n ng ng n n g g ng ng n n g g ng n ng g ng n g ng n n g g g g n g e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e pe e e ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne e ne e ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne e ne e e ne e e n ne ne ne e e ne n n ne e e e n ne e e ne n n e e n n ne ne e e e n n n n n e n n ne n n ne e e ne ne e ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t su u u umb mb mb b mb mb mb mb mb mb mb mb b mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb b mb mb mb b b mb b b mb mb mb mb b b b mb m b b mb mb b b mb m mb b b b mb mb b m mb mb mb m m m m m mb m m m m m m m m m m m m mb m m mb m b b e ko ko o omp mp mp mp mp mp mp mp mp mp m m m m m m mp m m m mp m m m m m m m m m m m m m m mp m m m m m m m mp m m p p p p p p p p p p e da d a aer er er r er er er r r er e er er er er er er er er er r er e er r er er e er e er e r e er er r r r r e er er r r r r r r r a a ah a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ba a a aku ku ku ku ku ku ku ku ku ku k ku k k ku ku k ku ku ku u ku u u u u u ku ku u u u u u u u u u u u ku ku ku u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u k k k k k ku u u u u , , , , , , , pe e e eng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng ng ng ng ng ng g ng g ng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng g ng ng g g n g ng ng g g g g g g g ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g e e e e e e e e e e e un un n ntu tu tu u u tu u u u u u u u tu tu tu u u u u u u tu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k m m me me e e ng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng n ng ng g g g ng n n ng ng ng ng g n ng ng ng g n n ng n ng n ng n n ng n n n ng ng g g ng ng n n ng g ng ng ng g ng n g n ng g n n ng g g n ng g g g g g g g g g u pr r r rog og og og og og g g og og g og g og og og og g g og g g g g g g g og g g g g g g g g g og og g g g g g g g g og og g og g g g g g g g g g og g o g g g o g g og g g g og g g g g g g g g g g g o g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ya a a a ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng g ng ng ng ng ng ng ng g n ng ng ng ng g g g ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng g g ng n g ng n g ng g ng g g n g g ng g n ng ng g n n g g g g n ng n g n n n g ng n n g n ng n g g g g g b da da a apa pa pa pa pa a a pa pa pa pa a pa pa a pa a a a pa pa pa p pa pa pa pa pa pa p pa pa pa a pa pa pa a pa pa a a a a pa pa pa a pa a a pa a pa pa pa pa pa p a pa p a pa pa a pa a pa p a pa pa a a a a a a pa pa a p p t t t t t ke k e ebija i su u u umbe pe e enge m m m memp m m m mengh 1 . .2 Tu T T Tu Tu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u ju ju ju ju ju ju ju ju u ju ju ju j ju ju ju ju ju u ju ju ju ju ju ju u ju j u ju ju u j ju ju ju ju u ju u ju ju ju u u ju ju ju u u ju ju j ju ju ju u ju j u u u u u ju ju u ju j j ju u u j u u j u ju u u u ju j j j j j a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M b b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L

2 2

. . M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P 3. Menetapkan strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung.

1.3 Ruang Lingkup Penelitian

Ruang lingkup penelitian ini adalah sebagai berikut : 1. Analisis potensi bahan baku hasil pertanian yang potensial untuk pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung 2. Pengkajian elemen-elemen kunci pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung 3. Pengkajian faktor-faktor eksternal dan internal untuk memformulasikan strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung.

1.4 Manfaat Penelitian

Penelitian ini diharapkan dapat memberikan manfaat sebagai berikut: 1. Bagi para pengambil keputusan, hasil kajian elemen-elemen kunci sistem pengembangan agroindustri bioetanol diharapkan bermanfaat dalam penetapan strategi pengembangan agroindustri bioetanol yang berbasis bahan baku dan ketersediaan sumber daya di Provinsi Lampung. 2. Bagi dunia ilmu pengetahuan, hasil penelitian diharapkan bermanfaat sebagai rujukan dalam penelitian dan pengembangan agroindustri bioetanol di Indonesia.

1.5 Klaim Kebaruan Novelty

Selama ini belum ada penelitian yang mengkaji strategi pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung yang dapat memberikan gambaran yang terintegrasi diantara aspek bahan baku dan ketersediaan sumber daya yang ada di Provinsi Lampung. Klaim kebaruan penelitian ini adalah penelitian strategi pengembangan agroindustri bioetanol dilakukan dengan menggabungkan aspek kajian teknologi, faktor-faktor lingkungan strategis dan pertimbangan finansial, serta menggunakan beberapa metode analisis, yakni Metode Perbandingan Eksponensial MPE , Interpretive Structural Modelling ISM, analisis Strength, Weakness, Opportunity and Threat SWOT, Analytical Hierarchy Process AHP dan Analisis Finansial. 4 3. Me e e eneta Lam m m mpun

1.3 Ru u

u u ang Ruang l l l ling ng ng g g g g g g g g g g g k 1. An n n n al al al al al al al al al al al al al al al al l al al al al al al a al al al al al al al al al al al l al al l al al al al a al l al a a l l al l l al l al a al al l l a a l l l is is is is is is is is is is is is is is s is is is is is is is s is is is is s s is is s s is is is is is is is s is i i s s i s is i i s is is s s s s s s s is is is is i i i i i i i is is is is i i i i is i is i is i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i pen n ng ng g g g g g g g g g g g g em em em e em e em em em em em em em em em em e m m em em em em em em em e e em e em e e em e e e e e em em em e e e em e e e e e e e em e e e e e e e e e m e e e e e e m em e e e e e em m e e e e e e e e m e e m 2. Pen n ng ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g ka ka ka ka k k k k k k ka ka ka ka ka k k k k k k k ka ka k ka ka ka ka k k ka k k k k k k ka ka k k k ka ka k ka k k k k k k k k ka k k ka ka k k k k k k k k k k k k k k k k ka k k k k k k k k k k k k k k ka k k k k k k k a j Pro o ov ov v v v v v v v v v in in in in in in in in in in in n in in i i i i in in in in in in i i i i i in i in in i in in in in in in i i in in in i in in in i i in in i in i i in i i i in in n i n n n i i i in i n n i in i n n i n n i n n n n n n i i i i s 3. Pen n ng ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g ka ka ka ka ka ka ka ka ka ka ka ka k k k k k ka ka ka k k k ka k k a k k k ka k ka k ka k ka k ka a a ka k ka k k ka ka k ka ka ka a a a ka k a a k a j stra a a ate te e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ee e e e gi g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g

1.4 Ma a

a anf nf nf nf nf nf n nf nf nf f nf nf nf f f nf f f f f f nf nf nf f f nf f nf f nf n nf f f f f f f f f f nf f f f f nf nf f f f f f f f f f f f f nf nf f f f nf f f f f nf f f f nf f f n nf n n n f f f f n f f f f f f nf a aa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a Peneliti i i ian an n an n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n i i i i i i i i i i i i i i i i i i i n 1. Bag g gi gi i i i i i i p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p a pen n ng ng g g g g g g g g g g em em e em e e e em e em em em em em e em em em e em em em em e e e em em e e e e e e em em e e em em em em m m m m m m em m m em em m m m m e e e pen n ne ne e e ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta ta t ta a t ta ta ta ta a ta a ta ta ta a t t t a a a a a t ta ta a a a a a t a t a a a a p p p p p p p p p bak k ku ku u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d a 2. Bag g gi gi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d u ruju u u ukan Ind d d dones

1.5 Kla a

a aim K Sela agroind d d dustri yang te e er er r r r r r r r r r r r r r in in in in in i in in i i i i in in in in in in in in in i in in in in in i i i n n n in n n i te te te te te te t e te te e te e te te e te te e e te te t t t t t t e ada di P P P P P P P P P ro ro ro ro ro ro ro r ro ro ro ro ro ro ro ro ro r ro ro ro r ro ro r o ro r ro o ro r ro r o ro ro ro ro o o o ro o o o ro ro o o ro o o ro ro o r ro r ro r o o ro r o o o o o o o o o o o ro o o o o o o o o v v v v vi v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v pengem m m m m ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba b ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba b b b ba ba a b ba ba ba ba ba ba ba b b ba ba ba b ba ba ba ba a ba b ba ba ba ba ba a b b b b b b b ba n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n kajian t t t tek ek ek ek ek ek ek ek ek e ek ek e e e e ek e ek e ek ek e ek ek ek ek ek e k ek ek k k k e ek ek k k k ek k k ek ek ek k k k e ek ek k ek ek k k e k k k e k k k k k k k k k k k k k k no no n no n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n serta m me me me me me me me me me me me e me me me me me m me me me me m m me m me me me e me me me m m e me e me me me e me me m e e e me m e me me me m me me me m me m me me me e m me m e e e e e e ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng n ng n ng ng ng ng n ng ng ng ng n ng n ng n ng ng ng g g ng ng g ng ng n g ng n n n g n g n ng g n ng n n ng n ng ng n n g n n ng n g g g g Ekspon n n n en en en en en en en n en en n n n n en en n n n n n en en n n en en n en n en en n en n n en n n en n n n en en n n n e n n e n n e n n e n n si s si si s s si si s si si si i i si si si i si i s s si i si si si i si i si i si si i s s si i i si si s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s a a a Weakne e e ess ss s s s ss s s s s ss ss s ss ss ss s s ss ss s s s s s s s s s s s s s ss s s s , , , , , , , , , AHP da da da da da da da da da da da da a da da da da da da da da da da a da da da da da da da da a da da d da da da da da da da da a da d a a a d a a da da da a d d d n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n A

II. TINJAUAN PUSTAKA

2.1 Agroindustri

Agroindustri adalah perusahaan yang mengolah bahan-bahan yang berasal dari tumbuhan dan hewan. Pengolahan yang dimaksud meliputi transformasi dan pengawetan melalui perubahan fisik, kimia, atau biologi, penyimpanan, pengepakan, dan distribusi Austin, 1992. Lebih lanjut Soekartawi 2000 menjelaskan bahwa agrondusri merupakan suatu usaha di bidang pertanian yang berorientasi pada komersial dan tidak dapat berdiri sendiri yang mempunyai beberapa subsistem, antara lain pengadaan agroinput termasuk sarana produksi, yaitu pengadaan bahan baku, teknologi proses, pemanfaatan dan pengolahan limbah, pemasaran, transportasi, fasilitas kelembagaan ekonomi dan non ekonomi. Agroindustri penting artinya bagi perekonomian Indonesia, karena Indonesia sebagai negara agraris menghasilkan beragam produk pertanian yang memerlukan sarana pengolahan untuk memproses produk pertanian primer menjadi aneka produk jadi yang diperlukan. Peran agroindustri dalam mengurangi kemiskinan dapat bersifat langsung maupun tidak langsung. Secara langsung pembangunan sektor agroindustri dan sektor pertanian on-farm akan meningkatkan produktivitas pertanian melalui kegiatan produktivitas pertanian, sedangkan secara tidak langsung pembangunan agroindustri akan menguatkan sektor pertanian, yang selanjutnya akan membantu memperbaiki dan meningkatkan pertumbuhan ekonomi. Komponen yang mempengaruhi produktivitas pertanian, diantaranya adalah kapital fisik, infrastruktur, sumber daya manusia, pendidikan, penelitian dan pengembangan, kepadatan populasi perdesaan serta perubahan teknologi Susilowati et al, 2007. Penelitian yang dilakukan Mishra 2007 menunjukkan bahwa pembangunan agroindustri dapat menurunkan tingkat kemiskinan di India. Peran tersebut dicerminkan oleh kemampuannya dalam peningkatan pendapatan dan kesempatan kerja perdesaan, khususnya bagi kelompok petani berlahan sempit.

2. .

.1 A da da a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ri ri ri ri ri ri ri ri ri i ri ri ri ri ri ri ri i i ri ri ri ri ri ri ri ri ri ri ri ri r r r r ri r r ri i i i ri r ri r r r r r r r r r r r r ri r r r r r i i i r r t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t u u u u u u u u u u u u u u u u u u u pe e eng ng ng ng ng ng n n ng ng ng g ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g a a a a a a pe e eng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng n g g ng ng ng ng ng ng g ng g ng ng ng ng n g ng ng n ng ng n ng g g g ng g g ng g ng g g ng ng g ng ng g g n g g ng n n g g ng n n g g g n g ng ng g g ng n g n n g g g e e e e e e e e e m m me me e e e e e e e e e e e e e e e ee nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj j nj j nj j nj nj j nj nj nj nj nj nj nj j nj nj nj nj nj j j nj n n nj n n nj nj nj n nj nj n n n nj nj nj n n nj n nj n n nj j nj nj n nj nj nj nj n n nj n nj j n n n n n n nj n nj nj nj n nj n n nj j j j j j j j j j e e e e be e e ero ro ro ro o ro ro o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ro o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ri r r r r r r r r r r r r r r be e e ebe be be b b b e be e be be be be be be be be e be be be be be e be b be e be e be be be b be e e be be b b be e e be b be be be e e e be e e b e e e be be e e e e e e b e e e e b b e e be be e e e e be e e e b e b e b b b e be b r r r ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ya a a ait it t t it it t it t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u li i mb mb mb mb mb mb b b mb mb mb mb mb b mb mb mb b b mb mb mb b b b mb mb mb b mb b b b mb mb mb mb b b mb b b b mb mb mb b b b b b b b b mb b b b b b b b b b b b mb m mb mb b b m b m b mb b b b b b a ah a a a a In n n ndo do do do do do do d d o do do do do o o do do do do o o do d o o o d o o o o o o do o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n m m me me e e e m m me m m m m m me me me m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m me me e e e e nj nj nj nj n nj n nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj j nj nj nj nj nj nj nj j j nj nj n nj j nj j nj nj nj j j nj n j nj j nj n nj nj nj j nj nj nj n nj n nj nj nj n n n n n n nj n nj nj nj nj n nj nj n n nj n n nj n n n nj n n nj nj n nj j j j j j j j j j j a a a a a m m me me e e e ng ng ng n n ng ng ng ng ng ng ng n n ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng n n ng ng n ng n n n ng ng ng ng n g n n n n ng ng g g ng ng n n ng n n n n n n n n n n n ng n n ng n ng ng n n n n n ng n g n ng u la a a ang ng ng ng g g g g g ng ng ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g s su s s s s s s s s s s s s s s s s s s m m m menin se e e edang se e e ektor m m m menin pr r r rodu da d a aya pe e erdes d d i i i i la la la la la la la a la la la la la l l a la la a a la la la la la a la l a la a a la a a la a l a a a l a a a a la l a a a la a a a a a a a a a la a a a a a a a a a a a a a a a ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku ku k ku ku ku ku k ku ku ku ku k k ku k ku k k ku k k k ku ku ku ku ku ku ku k k k k ku k k u k k u ku ku ku ku k k k k u k k ku k k ku k k k k m m me me me me me me me me e me me me me e e me me me me me me e me me me e me me e me me m me me me e m me me m me me e me me me me m e m e e e me e e m me e e e m m me e e me e e e e m me e me m e m me e e e e nu nu nu nu nu nu nu nu nu nu nu nu nu n n nu nu nu nu nu nu nu u nu nu nu u u nu nu nu nu nu nu nu nu nu nu nu u nu nu nu n nu nu nu nu nu nu u u nu u u u nu n n n nu r ke k e e e e e e e ma ma ma ma ma m ma ma ma ma ma ma ma m ma m ma m m ma m m m m m ma ma m m ma ma ma ma m m m m ma m m ma a ma ma ma ma m m ma ma m ma ma a m m ma ma m m ma m a ma ma a m kh kh h h h h h h h h us us us us us us us us us u us us us u us us us u u us u us s us s us s us s s us us us us s us s us s s us us s u us us u u u s s s u us us u us us s s u us us u u u us us s u u us s u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u

2.2 Bioetanol

Bioetanol adalah etanol yang diproduksi oleh mikroorganisme dengan menggunakan bahan nabati seperti tebu, jagung, ubi jalar atau ubi kayu. Bioetanol yang telah dikembangkan di Indonesia adalah bioetanol generasi pertama. Bioetanol generasi pertama menggunakan substrat bahan nabati mengandung gula seperti molasses tetes tebu dan bahan nabati mengandung pati seperti ubi kayu, ubi jalar atau jagung. Bahan baku jagung digiling, dipanaskan, dan kemudian ditambah enzim untuk mengubah pati menjadi glukosa, dan larutan glukosa yang dihasilkan ditambah khamir untuk mengubah glukosa menjadi etanol Kim, 2004. Teknologi produksi bioetanol pada umumnya dikembangkan berdasarkan jenis bahan baku yang digunakan, yakni bahan dengan komponen utama pati, gula atau lignoselulosa. Walaupun demikian, saat ini baru dua jenis teknologi produksi bioetanol yang digunakan secara komersial dalam bisnis bioetanol dunia yaitu teknologi proses produksi berbasis bahan baku gula dan pati Prihandana, 2007 Secara umum proses produksi bioetanol terbagi menjadi beberapa tahap seperti yang dijelaskan berikut:

1. Penanganan Bahan Baku

Pada bahan baku dengan komponen utama gula seperti tebu dan gandum manis, penggilingan pada tahap penanganan bahan dilakukan untuk memperoleh ekstrak gula. Pada bahan baku pati khususnya ubi kayu dan material selulosa, proses penggilingan diperlukan untuk memperkecil ukuran pati agar bahan dapat bereaksi dengan baik pada proses hidrolisa. Hasil penggilingan bahan baku berbasis tepung kemudian memasuki tahap pemasakan, yang terdiri dari proses likuefasi dan sakarifikasi. Hasil ekstraksi bahan baku berbasis gula tidak mengalami tahap pemasakan tetapi langsung memasuki tahap fermentasi.

2. Proses Pemasakan

Pada proses pemasakan, pati dikonversi menjadi gula melalui proses pemecahan menjadi gula kompleks liquefaction dan sakarifikasi saccharification dengan penambahan air, enzim serta panas enzim hidrolisis. Pemilihan jenis enzim sangat menentukan pengontrolan proses pemasakan. Pada

2.2 Bio o

o oetan Bioe menggu u u unaka Bioetan n n nol y pertama a a. a. a. . . mengan n n n n du du d u du du d du du du du du du du d u du du du du du d d d du du du d du du du du d d du du du du du du du d du d d d d du du d d d d d du d du du d du u du u u u ng ng ng n n n n n n n n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n seperti ub ub b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i k dan kem m mu mu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u d d di d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d glukosa a a a y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y an a a a a a a a etanol Ki Ki Ki K Ki K i Ki K Ki K Ki Ki Ki K Ki K Ki K i Ki i i Ki i K Ki i Ki Ki Ki K K Ki Ki i K Ki Ki K K i K K K i i i i i i m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m T T Te Tekn kn kn kn k kn kn kn n kn kn kn kn kn kn kn k kn k n k k kn kn kn k kn n kn kn kn k n k n kn k kn kn n n n kn kn kn n n kn n n k kn n n n n n kn n n n n n n n n k k n kn kn n o jenis ba a a aha ha ha ha h ha ha ha ha ha a ha h h h ha ha ha ha h ha h ha h h h h h ha ha a h ha h ha ha h ha ha a h h h h h h ha h h h a a h a a a h a ha a a a a a a a a a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n gula ata a au u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u l l li l l l l l l produks s s si i i b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b io i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i yaitu te e e ekn kn kn n n n n n n n n n n n n n kn n n n n n n n n n n n n n kn n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n o o o o o o o ol o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 2007 S S Se Se e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e ca c c c ca c ca ca ca ca ca ca c ca ca ca ca c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c r seperti y ya ya a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n n n n n n n n n ng ng ng ng ng ng n n n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n

1. Pena a

an an n n n n ga ga g g ga ga g ga ga g ga g ga ga ga ga g g g g g ga g ga g g g ga g ga ga g ga g g g ga g g g g g ga ga g g g g g g g g g ga g g g g g g g g g g g g g g g ga g g g g g g g g g g g g g g n Pa a a ada b manis, p peng ekstrak k gula proses p p p peng bereaks s s si de berbasis s s s tep likuefas s s si i i i i i i i i i i i i i i i i i i da da da d d d d d d d d d d d d d d d d d da d d d mengal l am am am am am m m m am am m m m am am am am am m m m m m am am am m m m am am am am am m m m m am am m m am m am m m am m m am a m m am m m m m m m m m m m m m m i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i t

2. Pros e

e e e e e e e e e e e e e e e e e e e s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s P P P P P P P Pe P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P a a a a a a a a a a da da da da da da da da da da da da da da d a da a da da da d da da da da da a da da d da da a da da da da d d da d d da da da da da d d da a a d a da da da a a da da da a a a a da a a a d a da da a a da da a a da da d d d da a d pemeca a a a ha ha ha ha ha h ha ha ha ha ha ha ha ha ha h h ha ha ha h ha h h h ha h h h ha ha h h h ha ha h h h h ha ha ha h h ha h a h a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n saccha a a a ri ri ri ri ri ri ri ri ri r ri ri ri ri ri r ri ri ri ri r ri ri ri ri ri r r r r ri r ri ri ri ri ri i ri r ri i i i ri i r ri r r i r i i i i i ri i i i i i i r fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi f f fi fi f fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi fi f fi fi fi fi f fi fi f f f fi fi fi f fi f f f f f f f f f f f f f fi fi fi f f f f f c c c Pemilih h ha ha a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n j j je je j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j je j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j tahap likuefasi beberapa perlakuan yang dilakukan terhadap bahan gula adalah sebagai berikut. ƒ Pencampuran pati dengan air secara merata hingga pati menjadi bubur ƒ Pengaturan pH larutan ƒ Penambahan enzim alpha-amilase dengan perbandingan yang tepat ƒ Pemanasan bubur hingga kisaran 80 sd 90 Pada tahap sakarifikasi pemecahan gula kompleks menjadi gula sederhana beberapa proses yang terlibat adalah sebagai berikut. C, dimana pati akan mengalami gelatinasi seiring dengan kenaikan suhu, hingga suhu optimum enzim bekerja memecahkan struktur pati secara kimiawi menjadi gula kompleks dextrin. Proses likuefasi selesai ditandai dengan campuran yang menjadi lebih cair. ƒ Pendinginan bubur sampai suhu optimum enzim sakarifikasi bekerja ƒ Pengaturan pH optimum enzim ƒ Penambahan enzim glukoamilase secara tepat ƒ Upaya mempertahankan pH dan suhu pada rentang 50 sd 60

3. Fermentasi

C sampai proses sakarifikasi selesai dilakukan dengan pengetesan gula sederhana yang dihasilkan Bubur hasil proses sakarifikasi yang dialirkan ke dalam tangki fermentasi didinginkan hingga mencapai suhu optimum kisaran suhu 27 sd 32 C kemudian inokulum khamir atau ragi dimasukkan ke dalam tangki. Pada tahap tersebut kondisi proses harus terjaga dari kontaminasi mikroorganisme lain. Berdasarkan kondisi tersebut rangkaian proses dari liquefaction, sakarifikasi dan hingga fermentasi harus dilakukan pada kondisi bebas kontaminan. Fermentasi gula oleh inokulum akan menghasilkan etanol hingga kandungan etanol di dalam tangki mencapai 8 - 12 . Pada saat kondisi jumlah etanol yang lebih besar, ragi akan menjadi tidak aktif disebabkan kelebihan etanol bersifat racun bagi ragi. Tahap proses setelah fermentasi adalah distilasi, namun sebelum memasuki tahap distilasi, perlu dilakukan pemisahan padatan-cairan produk fermentasi agar terhindar dari terjadinya clogging selama proses distilasi. ta a a ahap se e e ebaga ƒ Pen ƒ Pen ƒ Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P P Pe P Pe P P P P Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe P Pe Pe Pe P Pe Pe Pe P P P e e P P e e e e e e e n n n n n ƒ Pe Pe Pe Pe Pe Pe P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe e Pe Pe P P Pe Pe Pe e Pe e Pe Pe Pe e Pe Pe e Pe e Pe Pe Pe Pe Pe P Pe e Pe P Pe Pe Pe P P e P P m m m m m P P a da da da da da d d d da a da da da da da da da da da da da da da da da da d a a a da da d da da da a a a a a a a a a da a a da a a a d a a a a d da a a a a a d d da a a d d da da da d a a a a be e e ebe be be be b be be be be be be b b b be be e e b be e be e be e be be e e be e e e be be e e e e e e be e e e e e e e e e e e b b b b be r r r r r ra r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ge ge ge ge ge ge ge g ge ge g ge g g ge e ge ge ge ge ge ge g g g g g g g ge g g ge e ge ge g g g ge g ge ge e ge g ge g g g g g ge ge g ge g g g g g ge g g g g g g g g ge ge ge e e e e ge g ge e ge ge g g g e g g g g g g g g g g g l me me me m m m m m m m me m m m m me m m m m me me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m Pr Pr Pr Pr Pr Pr P Pr P P P P Pr Pr Pr P P P P P Pr Pr Pr P P P P P P P P Pr r P P P P P P P P Pr Pr r Pr r P P P P r r r P P P r r P P P P P P r o ƒ Pe Pe Pe Pe Pe P P P Pe P P Pe Pe Pe Pe P Pe P P Pe P P Pe Pe Pe P P P P Pe e Pe P P Pe Pe P Pe Pe Pe Pe P P P Pe Pe P P Pe Pe e P e e e P e e P P e Pe P P P P P P P P P P P n ƒ Pe Pe Pe P P Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe Pe P P P Pe Pe Pe P Pe Pe P P P Pe Pe P P Pe P Pe Pe Pe Pe Pe P P Pe P Pe Pe P Pe P Pe Pe P P P P Pe Pe P e e P Pe e e P e Pe Pe e P Pe Pe P P P P Pe e e e P P Pe P P P P P P P e P e e Pe e n ƒ Pe P P Pe Pe e Pe Pe Pe Pe e Pe Pe Pe Pe P Pe P Pe P P P P Pe P P P P Pe Pe Pe Pe P P Pe e e e P P Pe e Pe Pe e P P Pe P P P P P P P Pe e e P P e e P e e e e P P P e e e n ƒ Up Up Up Up U U U U U U Up U Up U Up U U U U U U U U U Up U U U U U U U Up U U U U Up U U U U U U U U U Up U U Up U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U Up p U U U Up Up U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U

3. .

. F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F F e e e e e er e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e sa sa sa sa sa sa sa a sa sa sa sa sa sa sa sa s sa sa sa sa sa sa sa sa sa s sa s sa a a sa s sa sa sa s sa a sa s a s s a s s sa sa a sa s s s a a a sa s sa sa s s a a s s sa s a a s s s s s a s s s s s s s k k k k k k k di di di di di di di di di di di di i di di di di di d di i i di d di i i di di di di di d di d i di d d di d d di di d di di di i i di di d i i di d d i di di d di di di i di d di di d di i di d d d di i i di d d d i i d i i d i i i di d d d d i h h h h h h h h h h d d i iding in n n nokul ko k o ondis ko ko o ondis fe e e erme in n n n n ok o o ok o ok ok o ok o o o ok ok o o o ok o ok o ok ok ok o ok o o k ok k o k k k ul ul ul u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u m m me me me e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e me e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e n nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc c nc nc nc nc nc nc nc n nc nc nc nc nc nc nc nc nc c nc n nc c c nc n n nc n nc c nc nc nc n n n c n n c c nc c nc n n a m m me me me me e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e nj nj j nj j nj nj nj nj j nj nj j nj nj nj nj n nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj nj j j nj nj j j nj nj nj j j nj nj j j j nj nj nj nj nj nj nj n n nj nj nj n nj n j j n n n n n n n j nj nj j j j j j j a a a a pr r r r r r r os os os os os s s os os os os os o o o o o o o o o e e e e es e e e e e d d i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i st st st s st st st st st t t st st st st st st st s st st st st t st st s s t st st st st st st st st st s st st s s st st s st st st st s s s st s s st s st s t t t s t s s t s st s s s s il il il il il il i il il i i i il i il il il i il il il il il i il il il il i i il i l i l i i i il il i il il i i i il il il l i l l il l i a a a te e e e rh rh rh rh rh rh rh rh rh r r rh h r r rh rh rh rh rh h rh rh r rh h rh rh rh h h r rh rh h h h h h h h h h h in in in in i in i in in i i in in i i i in i i i i in i in i i i i in in in in in i i i i in in i i in i in i i i i i in in i in i in in in i n n n n n n n in n i i i in in i in i

4. Distilasi

Distilasi dilakukan untuk memisahkan air dari etanol pada cairan hasil fermentasi. Titik didih etanol murni adalah 78 C sedangkan titik didih air adalah 100 C kondisi standar. Destilasi yang dilakukan dengan rentang suhu 78 – 100

5. Pemurnian Etanol

C akan menyebabkan sebagian besar etanol menguap dan melalui unit kondensasi. Destilasi dapat menghasilkan etanol dengan konsentrasi 95 volume. Untuk kegunaan bahan bakar, etanol yang diproduksi harus memiliki konsentrasi 99,8 anhydrous. Terdapat empat tipe teknologi pemurnian etanol yaitu distilasi azeotropic, distilasi ekstraktif, pressure swing adsorption PSA berdasarkan pada molecular sieves, dan pemisahan dengan membran. Distilasi azeotropik dan distilasi ekstraktif merupakan pemisahan etanol dan air yang pada umumnya digunakan serta merupakan teknologi yang telah digunakan sejak lama. Teknologi permisahan yang paling efisien untuk menghasilkan anhydrous ethanol adalah PSAmolecular sieve technology. Proses produksi etanol berbahan baku gula menghasilkan tiga produk samping utama yaitu stillage, fuel oil dan karbondioksida, sedangkan proses produksi berbahan baku pati misalnya ubi kayu selain menghasilkan tiga produk samping tersebut juga menghasilkan distiller’s dried grain DDG. Stillage merupakan residual cairan fermentasi yang diperoleh dari proses distilasi setelah alkohol secara sempurna dipindahkan dari kolom destilasi. Fusel oil dihasilkan bersama etanol dari proses distilasi. Fusel oil adalah suatu ordo tipe alkohol yang lebih tinggi dengan jumlah karbon lebih dari dua pada struktur kimianya Yoosin dan Sorapipatana, 2007.

2.3 Manajemen Strategi

Manajemen strategi adalah suatu seni dan ilmu dari pembuatan formulation, penerapan implementing dan evaluasi evaluation keputusan- keputusan strategik antar fungsi-fungsi yang memungkinkan sebuah organisasi mencapai tujuan-tujuan masa depan Wahyudi, 1996. Lebih lanjut David 2002, menjelaskan bahwa dalam pelaksanaan manajemen strategi suatu perusahaan

4. Disti i

i ilasi Disti ferment t t tasi. 100 C C ko 100

5. Pemu u

ur ur r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r ni ni n ni n n ni n ni n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n C ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak k ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak k k k ak ak ak k k k ak k k ak ak a k a a ak k k a ak a a ak a a ak a a ak ak ak a a a ak an an an an an a an an an an an a an an a an an an a an a an a an a an an a an a an an an an an an a an an n a n an a an a an an an an n an an an an a a n a a a an n n a n konden n sa sa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a si si si si si si si i si s i i s si si si si i i si i i i s i si i i si si s s i i s s s s s . volume e e . Un Un Un Un Un Un n n n Un n Un Un Un Un Un Un n U U n U Un Un Un Un U Un Un n n Un Un n n n Un n n n n n t t t t t t tu t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t konsent t t tras as as as as as as s as as s s as as s a a as as s a as s as s s s s s as s s s s as s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i yaitu d d d dist st st st st st st st t st t t t t t st t t t t st t st st st t t t t s t t t t st s t t st st t t st t t s s t t t st st t t s s st s t t t t t t t t il il il il il il il il il il il i i i il il il il il i i i i i i il il i i i i i il il i il l l il l il l i il il l l i i il l il l l l l l l il l l l l il l l l l l l l i il a berdasa a a ar ka ka ka ka ka ka ka ka ka ka a k ka ka ka ka k k ka a ka ka k ka k ka ka ka ka ka ka ka a ka ka ka k k k a a a ka k ka a ka a ka ka a ka k k a a ka a k k ka ka a k k a k ka a ka a ka a a a a k a k a a k ka ka ka ka a a a a a a n n n n n n n n n n n n n n azeotro o p p ik ik ik ik ik k ik k k ik ik ik k k k k k k k ik ik k k ik ik k ik k ik ik ik k ik ik k k ik ik ik ik k ik k ik ik k k ik k k ik ik ik ik k k ik ik k k k ik k k k ik d umumn n n ny y y a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a d d d d d d d d d d d d d d d d d d Teknolo o og og g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i p p p p p p p p adalah P P P SA SA SA SA SA SA SA SA A A SA SA A A SA S SA SA SA A SA SA SA A SA S SA SA A S SA S S S A A SA SA S SA S A S SA A S SA SA A SA S SA SA SA S S A A A S S S S S SA S S SA A A S S S SA A S SA A S S S gula m m m men en n n en n n n en n en en n n n n n n n n n n n n n n n n n n en n n en n en n n en n n n n n n n n n n n n n n n en n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n g g g g g g gh g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g karbond d d di i i i ok k k k k k k k k k s selain m m m meng dried gr gr r rain dari pro o oses destilas s s i. Fu suatu o o o ordo pada str r r ruktu

2.3 Ma a

a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a na na na na na na na na na na na na na a na na na na na na na na na na na na na na na na na na na na na na n na n na na na na n na na na a na n na na na na a a a a na n na na na na n a na a n n na na n na n n a a na n n a n a a a a j j j je j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma Ma M M M Ma Ma Ma M Ma Ma Ma Ma a Ma Ma Ma Ma Ma Ma M M Ma Ma Ma Ma M Ma a Ma a Ma a Ma Ma a M a M M M a Ma Ma a a M M M a M M n n n formul l l lat at at at at at at at at at at at at at at at at at a t at at t at t t t t t t t t at at t at t t at at at a at at a t a a a t t t t t t t t t t t t t io io io io io io io i io i io io io i i io io io io i i io io io i io io io i i io io io i io io o o o o o io io io io o o io io io i o o io i i io o i i io i o o o o i o o o o o o o n n n n n keputus s sa sa sa sa sa sa sa sa sa s sa a sa sa sa a sa sa sa sa a sa a s a sa sa s s sa a a a sa sa a sa sa a sa a a a sa a a a a a a a sa sa a a s s a a a a sa a a a a a sa a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n s mencap p p p ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai i i i ai i i ai ai ai ai a ai ai ai ai ai a a i a ai a i a a ai i ai i i a i a ai a a a a a a a a a t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t u u u u menjela a as as s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s ka ka a ka ka k ka ka ka k k ka ka a k ka ka k k k k k k k ka a a ka k a ka a a a ka a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n dipengaruhi oleh faktor-faktor eksternal dan internal. Faktor-faktor tersebut akan mempengaruhi kemajuan perusahaan atau suatu organisasi dalam mencapai tujuan yang ditetapkan. Proses manajemen strategi meliputi tiga tahapan, yaitu formulasi strategi, implementasi strategi dan evaluasi strategi. Ketiga tahapan tersebut dapat dilihat pada Gambar 2. Gambar 2. Model Manajemen Strategik secara Komprehensif David 2002 Penjabaran umum tentang manajemen strategi dijelaskan sebagai berikut: 1. Formulasi strategi meliputi perumusan misi, identifikasi peluang dan ancaman dari lingkungan eksternal organisasi, menentukan kekuatan dan kelemahan internal organisasi, merumuskan tujuan jangka panjang, membangkitkan alternatif, dan memilih strategi yang terbaik. Formulasi strategi mencakup keputusan-keputusan yang terkait dengan bisnis apa yang akan dimasuki atau dihindari, bagaimana pengalokasian sumber daya, apakah melakukan diversifikasi, apakah memasuki pasar internasional, apakah melakukan merger atau bentuk joint venture lainnya. 2. Implementasi strategi memerlukan persyaratan-persyaratan seperti menetapkan tujuan, kebijakan-kebijakan, memotivasi karyawan, dan mengalokasikan sumber daya, sehingga strategi yang telah diformulasikan dapat dilaksanakan. Implementasi strategi mencakup pengembangan budaya organisasi yang mendukung strategi, mengembangkan struktur organisasi d d i i peng m m me m mp ya y a a ng d st t t t rateg d d i i li li li i i i li i i i i i i i i i i i i i i i i i i l i i i i i i i i i i i i i li ha ha ha ha h h ha h ha h h ha ha h ha h h h h h h h h ha h h h h ha ha h ha ha ha h h ha ha ha h ha h ha h ha h ha a a h ha ha a ha a a h h h h a h h h a h h h a a t t G G Ga Ga Ga a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m P P e e njab 1 . . F an ke m st ak m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m

2 .

. I I I I Im I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m d d da d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d or or or o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o