Basa Ngoko Undha Usuk
‘aku’. Paiman migunakaken undha usuk ngoko lugu amargi mitra tuturipun Paijo minangka kanca raket saha nalika nindakaken pacelathon wonten ing
kawontenan ingkang boten resmi.
2 Ngoko Andhap
Basa ngoko andhap saged dipunsebut basa ngoko ingkang alus, utawi langkung ngajeni; wujudipun inggih menika basa ngoko kanthi tembung krama
inggil tumrap tiyang ingkang dipunajak gineman. Wonten ing pacelathon, menawi dipunraos taksih kirang taklim, lajeng dipunwuwuhi tembung krama, menawi
wujudipun tembung ngoko lan krama inggil dipunsebut Antya Basa, dene menawi kawwuwuhan basa krama, dipunsebut Basa Antya Antunsuhono, 1956: 47.
Ingkang migunakaken basa ngoko andhap menika : 1
tiyang sepuh dhateng tiyang enem ingkang langkung inggil drajatipun. Ingkang enem anggenipun nglanggati gineman ngangge basa Krama,
2 bangsa luhur dhateng sadherek kaprenah sepuh, semanten menika
menawi ingkang kaprenah enem kedah ngangge basa ngoko. Ingkang sepuh anggenipun nglawani gineman ngangge basa ngoko,
3 garwanipun priyayi dhateng ingkang kakung, menawi sampun ngangge
basa ngoko, 4
priyayi dhateng priyayi, menawi sampun kengken-kengkenan, 5
ampeyanipun bangsa luhur dhateng putranipun anggenipun patutan kaliyan bangsa luhur wau Kementerian Pengadjaran Pendidikan dan
Keboedajaan, 1949: 65.
a Antya Basa
Antya basa dumugi sakmenika taksih asring dipunginakaken saha dipunlestantunaken. Titikanipun inggih menika tembung ngoko ingkang
kacampur kaliyan tetembungan krama inggil kangge tiyang ingkang dipunajak wawan ginem, kanthi ancas ngurmati tiyang ingkang dipunajak gineman
Antunsuhono, 1956: 47. Kangge ater-ater dak-, ko-, di-, lan wuwuhan -ku, -mu, -ake, -e, taksih dipunginakaken.
Tuladha panganggening antya basa: Samadikun
: “Mau bengi
sliramu
apa sida
tindak
menyang Prawirataman?
” Sumarji
: “Sida, sakjan-jane mono aku aras-arasen, nanging kedereng arep nonton dhalang anyar, disuwurake pinter lan cucud
banget, dadi dakperlokake ndelok. Lah kangmas apa ora
mriksani
, kok ora katon?” kapethik saking Kementerian Pengadjaran Pendidikan dan
Keboedajaan, 1949: 66. Tuladha menika minangka tuturan ingkang awujud antya basa. Bab
menika katingal saking tetembungan ingkang dipunginakaken panutur dhateng mitra tuturipun ingkang awujud tembung ngoko. Tembung
‘sliramu’ minangka tembung sesulih ingkang dipunginakaken kangge ngurmati mitra tuturipun, dene
tembung ‘tindak’, ‘mriksani’ minangka tembung krama inggil. Samadikun
migunakaken undha usuk antya basa amargi mitra tuturipun Sumarji menika kanca ingkang kirang raket kaliyan Samadikun, saengga tembung krama inggil
menika dipunginakaken kangge ngurmati mitra tuturipun, mekaten ugi Sumarji, ewadene kekancan kaliyan Samadikun, ananging piyambakipun ugi ngajeni
amargi Samadikun langkung sepuh tinimbang piyambakipun, dene pacelathon katindakaken wonten ing kawontenan ingkang boten resmi.
b Basa Antya
Basa antya sampun boten asring dipunginakaken. Basa antya kasusun saking tembung ngoko, tetembungan krama, lan tetembungan krama inggil
Antunsuhono, 1956: 48. Wonten saperangan tetembungan ingkang boten saged
dipunewahi dados basa krama kadosta tembung panuduh iki, iku, apa, sapa, endi,
pira, kepriye, kapan, tembung panggandheng marang, menyang, utawa, saha tembung katrangan saiki, mengko, mau, dhek, semana, wis, durung, meh.
Kangge ater-ater dak-, kok-, di-, lan wuwuhan -ku, -mu, -ake, -e taksih tetep dipunginakaken.
Mligi tembung ‘kowe’ dipungantos kaliyan tembung ‘panjenenganmu’, ‘sliramu’, ‘kangmas’, ‘adhimas’.
Tuladha panganggening basa antya: Den Bei Mangun Prawira
: “Piye mas,
sliramu
apa sida
mundhut
perkutut ?”
Mas Bei Dhadhapmantap : “Sidane mono ya sida, ning sing
radi
sabar
rumiyin
.” kapethik saking Kementerian Pengadjaran
Pendidikan dan Keboedajaan, 1949: 67.
Tuladha menika minangka tuturan ingkang awujud basa antya. Tetengeripun inggih menika kekalih paraga ingkang migunakaken basa ngoko
ingkang kawuwuhan tembung krama, inggih menika tembung ‘radi’, saha
‘rumiyin’ sarta tembung ‘mundhut’ minangka tembung krama inggil, dene tembung ‘sliramu’ dipunginakaken kangge pakurmatan dhumateng mitra
tuturipun. Pacelathon menika katindakaken wonten ing kawontenan ingkang boten resmi.