xliv
mendeskripsikan masa kanak-kanak sebagai suatu proses “menjadi”; sebagai tabula rasa; sebagai pondasi dalam pembentukan manusia, sesuatu yang menuntut tanggungjawab,
sesuatu yang mentah, tidak berpengalaman, yang sebenarnya semua itu dibentuk dari pemahaman orang dewasa terhadap anak-anak dan masa kanak-kanak.
45
Melihat batasan-batasan usia terhadap siapa yang dapat disebut sebagai seorang anak dalam hukum yang tertulis seperti dikemukakan di atas ternyata tidak ada keseragaman.
Masing-masing peraturan mempunyai batasan usia tersendiri, namun tidak tertutup kemungkinan adanya kesamaan antara peraturan yang satu dengan yang lain. Walaupun
demikian semua peraturan yang ada mempunyai tujuan yang sama yaitu memberikan perlindungan sepenuhnya kepada anak.
B. Pengertian Pertanggungjawaban Pidana Anak
Be rb ic a ra m e ng e na i b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n p id a na b a g i a na k p e la ku tind a k p id a na , te ntunya ini te rka it d e ng a n b a ta s usia minima l
se o ra ng a na k untuk d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n a ta s p e rb ua ta nnya . Untuk itu p e nting se ka li d ia tur me ng e na i b a ta s usia minim um b a g i a na k
d a la m p e rlind ung a n a na k d i b id a ng hukum p id a na . Artinya ka p a n se o ra ng a na k d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n a ta s p e rb ua ta nnya te rse b ut.
Unite d Na tio n De p a rte m e n o f Pub lic Info rm a tio n m e ng a ta ka n b a hw a :
“ Usia minim um p e rta ng g ung ja w a b a n krimina l b e rb e d a se c a ra lua s o le h ka re na se ja ra h d a n b ud a ya . Pe nd e ka ta n mo d e m a ka n m e mp e rtim b a ng ka n
a p a ka h se o ra ng a na k d a p a t b e rb ua t se sua i d e ng a n ko m p o ne n-ko m p o ne n m o ra l d a n p siko lo g is d a ri p e rta ng g ung ja w a b a n krimina l; a rtinya a p a ka h
se o ra ng a na k b e rd a sa rka n a ta s ke je rniha n p ikira n d a n p e m a ha m a n ind ivid u d a p a t d ia ng g a p b e rta ng g ung ja w a b ja w a b a ta s p e rila ku ya ng p a d a
d a sa rnya a nti so sia l. Jika usia p e rta ng g ung ja w a b a n krimina l d ite ta p ka n
45
Ibid.
xlv
te rla lu re nd a h a ta u jika tid a k a d a b a ta s usia ya ng le b ih re nd a h sa m a se ka li, p e ng e rtia n ta ng g ung ja w a b tid a k a ka n m e miliki a rti. Pa d a um um nya
te rd a p a t sua tu hub ung a n ya ng d e ka t a nta ra p e ng e rtia n ta ng g ung ja w a b te rha d a p p e rila ku krimina lita s a ta u ya ng m e la ng g a r hukum p id a na d e ng a n
ha k-ha k se rta ta ng g ung ja w a b so sia l la innya .
46
Be ijing Rule s tid a k m e nye b utka n se c a ra p a sti te nta ng ka p a n se o ra ng a na k d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n a ta s p e rb ua ta nnya . Pe ng a tura n
m e ng e na i b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n p id a na se o ra ng a na k p e la ku tind a k p id a na d ia tur d a la m Rule 4.1 : in tho se le g a l syste ms re c o g nising the
c o nc e p t o f the a g e o f c rimina l re sp o nsib ility fo r juve nile s , the b e g inning o g the a g e sha ll no t b e fixe d a t to o lo w a n a g e le ve l, b e a ring in mind the fa c ta
o f e mo tio na l, me nta l a nd inte le c tua l ma turi. d a la m siste m hukum ya ng m e ng a kui ko nse p b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n p id a na untuk a na k
p e la ku tind a k p id a na , p e rm ula a n b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n itu ja ng a nla h d ite ta p ka n te rla lu re nd a h, d e ng a n m e nya ng kut fa kto r
ke m a ta ng a n e m o sio na l a na k, m e nta l d a n inte le ktua lita s a na k.
47
De ng a n d e mikia n Be ijing Rule s ini m e m b e rika n ke b e b a sa n b a g i tia p -tia p ne g a ra
untuk m e ne ntuka n se nd iri m e ng e na i b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n se o ra ng a na k ya ng d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n, na mun ha rus m e liha t
ke nya ta a n e mo sio na l d a ri a na k, m e nta l d a n p ikira nnya te rse b ut. Da la m c o mme nta ry rule 2.2 Be ijing Rule s ini d ise b utka n b a hw a b a ta s usia a na k
46
Pe nje la sa n
Standard Minim um Rule s fo r The A dm inistratio n o f Juve nile Justic e Be ijing Rule s
, Unite d Na tio n De p a rte m e n o f Pub lic Info rm a tio n, Ne w Yo rk 1986, ha l 4.
47
Be ijing Rule s.
Ib id
.
xlvi
a d a la h usia 7 sa m p a i 18 ta hun, a rtinya m ula i usia 7 ta hun se o ra ng a na k itu d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n a ta s p e rb ua ta nnya na m un tid a k le b ih d a ri
18 ta hun. Ba ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n p id a na b a g i a na k d a la m Und a ng -
Und a ng No . 3 Ta hun 1997 te nta ng Pe ng a d ila n Ana k a d a la h m ula i 8 ta hun sa m p a i d e ng a n 18 ta hun. Ha l ini se sua i d e ng a n ke te ntua n Pa sa l 1 b utir 1,
ya ng m e ng a tur m e ng e na i b a ta s usia minim um b a g i a na k p e la ku tind a k p id a na a d a la h 8 ta hun. Ba ta s usia minim um ini m e nunjukka n b a hw a m ula i
ka p a n se o ra ng a na k p e la ku tind a k p id a na d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n a ta s p e rb ua ta nnya . Se d a ng ka n usia 18 ta hun m e nunjukka n b a ta s usia
m a ksim um nya , a rtinya p e rka ra a na k te rse b ut a ka n d isid a ng ka n p a d a Pe ng a d ila n a na k a ta u Pe ng a d ila n d e w a sa .
Da la m Pe ra tura n PBB la innya ya itu Unite d Na tio ns Rule s fo r The Pro te c tio n o f Juve nile s De p rive d o f The ir Lib e rty d ise b utka n b a hw a : a juve nile
is e ve ry p e rso n und e r the a g e o f 18. The a g e limit b e lo w whic h it sho uld no t b e p e rmitte d to d e p rive a c hild o f his o r he r lib e rty sho uld b e d e te rmine d b y
la w; Se o ra ng a na k a d a la h se se o ra ng ya ng b e rusia d i b a w a h 18 ta hun. Ba ta s usia d i b a w a h m a na tid a k d iijinka n untuk m e ng hila ng ka n ke b e b a sa n
se o ra ng a na k ha rus d ite ntuka n o le h Und a ng -Und a ng .
48
Ja d i te rha d a p se o ra ng a na k ya ng um urnya kura ng d a ri 18 ta hun se b e tulnya tid a k d a p a t
48
Rule s fo r The Pro te c tio n o f Juve nile s De p rive d o f The ir Lib e rty . Unite d Na tio n
Re so lutio n 45 113, Ne w Yo rk, 1990, ha l. 2.
xlvii
d ija tuhi hukum a n p id a na p e ra m p a sa n ke m e rd e ka a n, ke c ua li d ite ntuka n la in o le h p e ra tura n.
Me nurut Kita b Und a ng -Und a ng Hukum Pid a na Ind o ne sia d a la m Pa sa l 45 d ika ta ka n b a hw a :
“ Da la m m e nuntut o ra ng ya ng b e lum c ukup um ur mind e rja rig ka re na m e la kuka n p e rb ua ta n se b e lum b e rum ur e na m b e la s ta hun, m a ka Ha kim
d a p a t m e ne ntuka n: Me me rinta hka n ya ng b e rsa la h sup a ya d ike m b a lika n ke p a d a o ra ng tua nya , w a linya a ta u p e m e liha ra nya ta np a d ija tuhi p id a na
a p a p un a ta u m e m e rinta hka n sup a ya ya ng b e rsa la h d ise ra hka n ke p a d a Pe m e rinta h ta np a p id a na a p a p un ya itu jika p e rb ua ta n m e rup a ka n
ke ja ha ta n a ta u sa la h sa tu p e la ng g a ra n te rse b ut d a la m p a sa l 489, 490, 492, 496, 497, 503, 505, 514, 517-519, 526, 531, 532, 536, 541 se rta b e lum le w a t d ua
ta hun se ja k d inya ta ka n sa la h ka re na ke ja ha ta n a ta u sa la h sa tu p e la ng g a ra n te rse b ut d i a ta s, d a n p utusa nnya me nja d i te ta p ; a ta u m e nja tuhka n
p id a na ” .De ng a n d e m ikia n d a la m Kita b Und a ng -Und a ng Hukum Pid a na tid a k d ia tur te nta ng b a ta sa n um ur se o ra ng a na k p e la ku tind a k p id a na m ula i
d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n a ta s p e rb ua ta nnya . Me ng e na i ke p a stia n te nta ng ha l ini tid a k d ise b utka n d a la m p a sa l 45 te rse b ut. Se m ua nya
d ise ra hka n ke p a d a ke ya kina n Ha kim .
Terkait dengan Pasal 45 Kitab Undang-Undang Hukum Pidana tersebut menurut pendapat SR. Sianturi : bahwa sistem pertanggungjawaban pidana anak yang dianut oleh KUHP yang
berlaku sekarang ini adalah sistem pertanggungjawaban yang menyatakan bahwa semua anak berusia 1 tahun sampai dengan 16 tahun, anak yang jiwanya sehat, dianggap mampu
bertanggungjawab dan dituntut.
49
Kita b Und a ng -Und a ng Hukum Ac a ra Pid a na KUHAP tid a k m e nye b utka n se c a ra e ksp lisit m e ng e na i b a ta s usia a na k, a ka n te ta p i d a la m
Pa sa l 153 a ya t 5 me m b e ri w e w e na ng ke p a d a Ha kim untuk m e la ra ng a na k ya ng b e lum m e nc a p a i usia 17 ta hun untuk m e ng ha d iri sid a ng .
49
SR. Sianturi, Hukum Penitensia Indonesia, Alumni AHAEM-PETEHAEM. Jakarta. 1996, hal. 157.
xlviii
Se d a ng ka n Pa sa l 171 a m e ne ntuka n b a hw a a na k ya ng b e lum b e rusia 15 ta hun d a n b e lum p e rna h ka win d a p a t m e m b e ri ke te ra ng a n ta np a sum p a h.
Ra nc a ng a n Kita b Und a ng -Und a ng Hukum Pid a na m e ng a tur jug a m e ng e na i b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b a n a na k p e la ku tind a k p id a na
ya itu, p a d a Pa sa l 113 d ise b utka n b a hw a :
50
1 Ana k ya ng b e lum m e nc a p a i um ur 12 d ua b e la s ta hun m e la kuka n tind a k
p id a na tid a k d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n. 2
Pid a na d a n tind a ka n b a g i a na k ha nya b e rla ku b a g i o ra ng ya ng b e rum ur a nta ra 12 d ua b e la s ta hun d a n 18 d e la p a n b e la s ta hun ya ng
m e la kuka n tind a k p id a na .
Ke te ntua n ini m e ng a tur te nta ng b a ta s um ur minimum untuk d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n se c a ra p id a na b a g i se o ra ng a na k ya ng
m e la kuka n tind a k p id a na . Pe ne ntua n b a ta s usia 12 d ua b e la s ta hun d id a sa rka n p a d a p e rtimb a ng a n p siko lo g is ya itu ke m a ta ng a n e m o sio na l,
inte le ktua l d a n m e nta l a na k. Se o ra ng a na k d i b a w a h um ur 12 d ua b e la s ta hun tid a k d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n se c a ra p id a na d a n ka re na itu
p e nye le sa ia n ka susnya ha rus d id a sa rka n p a d a p e ra tura n p e rund a ng - und a ng a n la innya . ini Ad a nya b a ta sa n um ur 12 -18 ta hun b a g i p e la ku
tind a k p id a na a na k ini, m e m b e ri ko nse kue nsi b a hw a untuk se o ra ng a na k
50
Liha t Pa sa l 113 d a n Pe nje la sa nnya d a la m
Ko nse p Kita b Und a ng - Und a ng Hukum Pid a na Ba ru 2006, Le m b a g a Stud i A d vo ka si Ma sya ra ka t ELSA M
, Ja ka rta , ha l. 30, d ise b utka n b a hw a b a ta s um ur m inim um untuk d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n
se c a ra p id a na b a g i se o ra ng a na k ya ng te la h m e la kuka n tind a k p id a na ini d ite ntuka n b e rd a sa rka n b e rm a c a m -m a c a m p e rtim b a ng a n p siko lo g is ya itu
ke m a ta ng a n e m o sio na l, inte le ktua l d a n m e nta l a na k.
xlix
p e la ku tind a k p id a na ya ng b e rum ur kura ng d a ri 12 ta hun tid a k d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n. Ha l ini m e mb e rika n ke m a jua n te rse nd iri d a la m
p e rke m b a ng a n hukum p id a na Ind o ne sia , ya itu d e ng a n tid a k m e ne ta p ka n b a ta s usia ya ng te rla lu re nd a h b a g i a na k p e la ku tind a k p id a na untuk
m e m p e rta ng g ung ja w a b ka n p e rb ua ta nnya . De ng a n d e mikia n m e nurut ko nse p KUHP, ya ng m e nja d i sub je k hukum a d a la h a na k ya ng b e rum ur 12
ta hun sa m p a i 18 ta hun, ya ng d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n te rha d a p p e rb ua ta nnya .
Me nurut Rup e rt C ro ss, ya ng d im a ksud d e ng a n a na k a d a la h se tia p o ra ng ya ng b e rum ur kura ng d a ri i4 ta hun; se o ra ng re m a ja a d a la h se tia p
o ra ng ya ng b e rum ur 14 ta hun te ta p i b e lum m e nc a p a i um ur 17 ta hun a c hild is a ny p e rso n und e r the a g e o f fo urte e n ye a rs; a yo ung p e rso n is a ny
p e rso n who ha s a tta ine d the a g e o f fo urte e n ye a rs b ut ha s no t a tta ine d the a g e o f se ve nte e n ye a rs.
51
Und a ng -Und a ng No . 3 Ta hun 1997 te nta ng Pe ng a d ila n Ana k d a la m p a sa l 4 m e nye b utka n b a hw a : Ba ta s um ur a na k na ka l ya ng d a p a t d ia juka n
ke sid a ng a na k se kura ng -kura ng nya 8 d e la p a n ta hun te ta p i b e lum m e nc a p a i 18 d e la p a n b e la s ta hun d a n b e lum ka win.
Pa ulus Ha d isup ra p to m e ng e m uka ka n :
“ Ba ta sa n usia te rha d a p se o ra ng a na k ya ng d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n te rha d a p p e rb ua ta nnya te rse b ut tid a k a d a ke se ra g a m a n. Ha l ini jug a
51
Rupert Cross P. Asterlev Jones, An Introduction To Criminal Law, Butterworth, London, 1953. hal.
129.
l
d ijum p a i d a la m p e rum usa n b a ta sa n te nta ng p e rta ng g ung ja w a b a n p id a na a na k d i b e rb a g a i ne g a ra . Di Am e rika Se rika t, 27 ne g a ra b a g ia n m e ne ntuka n
b a ta s um ur a nta ra 8 – 18 ta hun, se m e nta ra 6 ne g a ra b a g ia n m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 8 – 17 ta hun, a d a p ula ne g a ra b a g ia n la in ya ng
m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 8 – 16 ta hun. Se m e nta ra itu, Ing g ris m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 12 – 16 ta hun. Se b a g ia n b e sa r ne g a ra
b a g ia n Austra lia m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 8 – 16 ta hun. Ne g e ri Be la nd a m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 12 – 18 ta hun. Ne g a ra -ne g a ra Asia ,
a nta ra la in Srila nka m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 8 – 16 ta hun; Ira n m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 6 – 18 a thun; Je p a ng d a n Ko re a
m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 14 – 20 ta hun; Ta iw a n m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 14 – 18 ta hun; Ka m b o ja m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 15 – 18
ta hun. Ne g a ra -ne g a ra ASEAN, a nta ra la in Philip ina m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 7 – 16 ta hun; Ma la ysia m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 7 – 18 ta hun;
Sing a p ura m e ne ntuka n b a ta s um ur a nta ra 7 – 16 ta hun.
52
Ta sk Fo rc e o n Juve nile De linq ue nc y Pre ve ntio n m e ne ntuka n se yo g ya nya b a ta s usia
p e ne ntua n se o ra ng a na k se b a g a i a na k d a la m ko nte ks p e rta ng g ung ja w a b a n p id a na nya d ite ta p ka n usia te re nd a h 10 ta hun d a n
b a ta s a ta s a nta ra 16 – 18 ta hun.
53
Da ri a p a ya ng d ike m uka ka n d i a ta s m e ng e na i b a ta s usia p e rta ng g ung ja w a b ka n p id a na b a g i a na k p e la ku tind a k p id a na ini m e m a ng
tid a k a d a ke se ra g a m a n. Ha l ini te rg a ntung d a ri m a sing -m a sing ne g a ra d a la m m e liha t ke m a ta ng a n m e nta l, inte le ktua l d a n e m o sio na l se o ra ng a na k
ya ng d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n. Na m un se m ua nya sud a h m e ng a c u d a n se sua i d e ng a n ke te ntua n ya ng d ia m a na tka n o le h The Be ijing Rule s,
b a hw a b a ta sa n usia se o ra ng a na k ya ng d a p a t d ip e rta ng g ung ja w a b ka n te rha d a p p e rb ua ta nnya d ise ra hka n ke p a d a m a sing -m a sing ne g a ra d e ng a n
m e m p e rtim b a ng ka n ke a d a a n e m o sio na l, m e nta l d a n p ikira nnya . Be g itu jug a d e ng a n p e ra tura n d i Ind o ne sia ya itu a d a nya Und a ng -Und a ng No . 3
52
Sri Widoyati Wiratno Soekito, Anak dan Wanita Dalam Hukum, Jakarta, LP3ES, 1989, hal. 10-11.
53
Paulus Hadisuprapto, Delinkuensi Anak, Pemahamanan dan Penanggulangan, Bayumedia, Jakarta, 2008,
hal 10.
li
Ta hun 1997 te nta ng Pe ng a d ila n Ana k te la h m e ng a c u p a d a The Be ijing Rule s d a la m m e ne ntuka n b a ta sa n usia se o ra ng a na k ya ng d a p a t
d ip e rta ng g ung ja w a b ka n, w a la up un m a sih a d a ke kura ng a nnya .
C . Pe ng e rtia n A na k Pe la ku Tind a k Pid a na
Istila h ya ng se ring d ip e rg una ka n untuk m e nye b ut a na k se b a g a i p e la ku tind a k p id a na a d a la h juve nile d e linq ue nc y. Istila h ya ng se ring te rd e ng a r
d a n la zim d ip e rg una ka n d a la m m e d ia m a ssa a d a la h ke na ka la n re m a ja a ta u se ring jug a d ig una ka n istila h ke ja ha ta n a na k.
54
Se c a ra e tim o lo g is, juve nile d e linq ue nc y b e ra rti ke ja ha ta n a na k. Istila h ke ja ha ta n a na k
d ira sa ka n m e miliki m a kna ya ng sa ng a t ta ja m d a n m e miliki ko no ta si ne g a tif se c a ra ke jiw a a n te rha d a p a na k. Untuk itu le b ih b a ik d ip ilih istila h Ind o ne sia
ya ng le b ih m e ng a ra h p a d a m a kna ya ng te rka nd ung d a la m istila h juve nile d e linq ue nc y, ya itu p e rila ku d e likue nsi a na k.
55
Istila h ke na ka la n a na k re m a ja d i Am e rika d ike na l d e ng a n ka ta juve nile d e liq ue nt. Me ng e na i m a sa la h ini Le m b a g a Pe ng a d ila n Am e rika
m e rumuska nnya se b a g a i b e rikut : juve nile d e liq ue nt is mo st jurisd ic tio n is te c hnic a lly sp e a king a c hild o r yo ung p e rso n in mo st sta te und e r 16, 17, 18;
in two sta te und e r 21 who ha s c o mmitte d a n o ffe nse fo r whic h he ma y re fe rre d to juve nile c o urt a utho ritie s.
56
Be rd a sa rka n p e ng e rtia n te rse b ut
54
Ibid, hal. 15
55
Ibid, hal. 16.
56
B. Sim a nd junta k,
Pe ng a nta r Krim ino lo g i d a n Pa to lo g i So sia l,
Ta rsito , Ba nd ung , 1981, ha l.287.
lii
m a ka kita d a p a t m e ng e ta hui b a hw a a na k ya ng b e rusia d i b a w a h 21 ta hun te rm a suk d a la m yurisd iksi Pe ng a d ila n a na k.
Ka ta d e liq ue nc y se nd iri b e ra sa l d a ri b a ha sa La tin ya itu d e liq ue re ya ng a rtinya m e ng ing ka ri, d a la m a rti lua s d a p a t d iinte rp re ta sika n se b a g a i
p e ng ing ka ra n a ta u p e nyim p a ng a n te rha d a p p o la ting ka h la ku ya ng te la h d ite rim a d i sua tu m a sya ra ka t.
57
Se d a ng ka n d e liq ue nc y m e rup a ka n ha sil p e rb ua ta n d a ri d e liq ue nt.
Istila h ke na ka la n d e linq ue nt a d a la h istila h sua tu istila h krimino lo g i ya ng m e nya ng kut p e rso a la n-p e rso a la n hukum . Istila h Juve nile De liq ue nt d i
Ind o ne sia d ia rtika n se b a g a i ke na ka la n a na k re m a ja , ya itu se b a g a i p e ng ko nd isia n ting ka h la ku krimina l se b a g a i a kib a t p e ng a ruh so sia l d a n
kultura l ya ng m e ng e liling inya , ha l ini me nunjukka n tid a k a d a nya ke se sua ia n ting ka h la ku a na k te rha d a p no rm a no rm a ya ng a d a .
Ba ta sa n p e ng e rtia n juve nile d e linq ue nc y d isa tu p iha k d ia rtika n ha nya p e rb ua ta n ya ng b e rsifa t ja ha t ya ng d ila kuka n o le h ka la ng a n re m a ja ,
se d a ng ka n d ila in p iha k m e lip uti p e ng e rtia n te rha d a p p e rb ua ta n ya ng b e rsifa t ke na ka la n no n kriminil d a n p e rb ua ta n ya ng b e rsifa t ja ha t kriminil
ya ng d ila kuka n o le h ka la ng a n re m a ja .
58
57
Rusli Efendy A.S. Alam, Langkah-Langkah Kongkrit Untuk Menanggulangi Kenakalan Remaja,
Seminar Kriminologi III, Semarang 26-27 Oktober 1976.
58
Bambang Poernomo, Operasi Pemberantasan Kejahalan dan Kemanfaatan Ahli Kedokteran Jiwa, Bina
Aksara, Jakarta, 1984, hal. 43.
liii
Be rd a sa rka n p e rsp e ktif so sio lo g is, m e nurut Bynum d a n Tho m so n ke na ka la n a na k se b e na rnya d a p a t d ike lo m p o kka n d a la m tig a ka te g o ri ya itu
:
59
1. Definisi Hukum yang menekankan pada tindakan atau perilaku yang bertentangan
dengan norma yang diklasifikasi secara hukum sebagai kenakalan anak; 2.
Definisi Peranan, dalam hal ini penekanannya adalah pada si pelaku, anak yang peranannya diidentifikasikan sebagai kenakalan;
3. Definisi Masyarakat, bahwa perilaku kenakalan anak adalah ditentukan oleh para
anggota kelompok atau masyarakat.
Ke tig a ka te g o ri d e finisi d i a ta s a d a la h m e nc e rminka n p e rb e d a a n p e nd e ka ta n te rha d a p ke na ka la n a na k. Na m un d e mikia n ke tig a nya tid a kla h
d isusun se c a ra le ng ka p d a n tunta s mutua lly e xlusive . Ke tig a nya tid a k d a p a t d ip isa hka n sa tu sa m a la in. Pe rb e d a a nnya , te ruta m a te rle ta k p a d a
p e ne ka na n; d a n m e ng ing a t m a sing -m a sing m e miliki ke kua ta n d a n ke le m a ha n, m a ka ke tig a d e finisi te rse b ut ha rus d ip e rla kuka n se b a g a i tig a
d im e nsi p e ng e rtia n ya ng te rd a p a t d a la m ko nse p p e ng e rtia n a na k. Ha l ini p e nting jika ing in d ic a p a i sua tu d e finisi ya ng le ng ka p m e ng e na i g e ja la so sia l
ya ng ko m p le k ini. De ng a n d e mikia n, ko nse p ke na ka la n a na k a d a la h m e rujuk ke p a d a se jum la h tind a ka n a na k ya ng tid a k sa h se c a ra hukum , ya ng
m e ne m p a tka n a na k d a la m p e ra na n na ka l, se rta ya ng d ip a nd a ng m a sya ra ka t se b a g a i p e nyim p a ng a n.
60
59
Bynum Ja c k E. d a n Willia m E. Tho m so n, d ikutip d a ri Purnia nti,
Ma sa la h Pe rlind ung a n Ba g i A na k Ya ng Be rko nflik De ng a n Hukum ,
Se m ilo ka Ana k Ya ng Be rko nflik De ng a n Hukum . Ja ka rta 5-6 Ag ustus 1998, ha l 3. Liha t jug a Pum ia nti,
Ke na ka la n Re m a ja d i Pe rko ta a n d isunting o le h Jo ha nne s Suto yo ,
A na k d a n Ke ja ha la n,
Jurusa n Krim ino lo g i FISIP Unive rsita s Ind o ne sia , Ja ka rta , ha l. 33.
60
Ib id
, ha l 4.
liv
Me nurut So e d a rto , ya ng d im a ksud d e ng a n a na k na ka l ia la h:
61
a . Ya ng m e la kuka n tind a k p id a na ;
b . Ya ng tia k d a p a t d ia tur d a n tid a k ta a t p a d a o ra ng tua w a li p e ng a suh;
c . Ya ng se ring m e ning g a lka n rum a h, ta np a ijin p e ng e ta hua n o ra ng
tua w a li p e ng a suh; d .
Ya ng b e rg a ul d e ng a n p e nja ha t-p e nja ha t a ta u o ra ng -o ra ng ya ng tid a k b e rm o ra l, se d a ng a na k te rse b ut m e ng e ta hui ha l itu;
e . Ya ng ke ra p ka li m e ng unjung i te m p a t-te m p a t ya ng te rla ra ng b a g i a na k;
f. Ya ng se ring m e m p e rg una ka n ka ta -ka ta ya ng ko to r;
g . Ya ng m e la kuka n p e rb ua ta n ya ng m e m p unya i a kib a t ya ng tid a k b a ik
b a g i p e rke m b a ng a n p rib a d i, so sia l, ro ha ni, d a n ja sma ni a na k itu.
Ad a nya p e m b a ta sa n te nta ng ting ka h la ku ya ng d ila ra ng ini, m a ka te rha d a p a na k ya ng m e m e nuhi sa la h sa tu d a ri rum usa n d i a ta s d ise b ut
se b a g a i a na k na ka l. Da la m ke te ntua n Und a ng -Und a ng No . 3 Ta hun 1997 te nta ng
Pe ng a d ila n Ana k Pa sa l 1 jug a m e m b e rika n d e finisi te nta ng a na k na ka l ya itu a na k ya ng me la kuka n tind a k p id a na ; a ta u a na k ya ng m e la kuka n p e rb ua ta n
ya ng d inya ta ka n te rla ra ng b a g i a na k, b a ik m e nurut p e ra tura n p e rund a ng - und a ng a n m a up un p e ra tura n hukum la in ya ng hid up d a n b e rla ku d a la m
m a sya ra ka t ya ng b e rsa ng kuta n. Pa d a um um nya d e liq ue nc y m e rup a ka n p ro d uk d a ri ko nstitusi e fe ktif
d a ri m e nta l d a n e mo si-e m o si; ya itu m e nta l d a n e m o si a na k m ud a ya ng b e lum m a ta ng , ya ng la b il d a n ja d i rusa k d e fe ktif, se b a g a i a kib a t p ro se s
61
Soedarto, Pengertian dan Ruang Lingkup Peradilan Anak, Lokakarya Tentang Peradilan Anak, Semarang
8 -10 Agustus, 1977, hal. 83.
lv
p e ng ko nd isia n o le h ling kung a n ya ng b uruk.
62
Untuk itu d a p a t d ika ta ka n b a hw a p iliha n se se o ra ng untuk m e ng ha rg a i a ta u m e nye tujui p e rila ku ja ha t;
m e la lui p ro se s b e la ja r p a d a ling kung a n ja ha t ya itu : se ring , la m a , m e sra d a n p rio rita s p e rg a ula n
63
Be rb ic a ra m e ng e na i a na k d e likue n, se ring d ika itka n d e ng a n p e rila ku a na k d a la m ka d a r te rte ntu ya ng m e nyimp a ng .
Pe m b ic a ra a n ini b ia sa nya a ka n m e m b a w a o ra ng p a d a p e rila ku kriminia l, b e se rta la ta r b e la ka ng nya te rm a suk usa ha -usa ha p e na ng g ula ng a nnya .
Untuk m e ng ha d a p i a na k ya ng me m p unya i ting ka h la ku kriminil ini ha rus d ila kuka n d e ng a n p e m a ha m a n d a n p e nd e ka ta n ya ng le b ih b e ro rie nta si
p a d a p e mb ina a n d a n p e nd id ika n se sua i d e ng a n sifa t-sifa t a na k ya ng khusus. De ng a n ka ta la in p e m a ha m a n d a n p e nd e ka ta n se c a ra m a nusia w i
sa ng a t d ib utuhka n o le h a na k, d e ng a n p e rtim b a ng a n:
64
1. Did a sa rka n a ta s p a nd a ng a n hid up d a n fa lsa fa h hid up
ke m a nusia a n hum a nite r te rha d a p p rib a d i a na k-a na k d a n re m a ja ; 2.
Ke b utuha n a ka n p e ra w a ta n d a n p e rlind ung a n te rha d a p a na k-a na k d a n re m a ja ya ng na ka l, b e rm a sa la h d a n m e nja d i m a sa la h so sia l, d ise b a b ka n
o le h ke tid a kd e w a sa a n m e re ka ;
3. Untuk m e ng g o lo ng ka n a na k-a na k d a n re m a ja d e likue n te rse b ut ke
d a la m sa tu ka te g o ri ya ng b e rb e d a d e ng a n ka te g o ri krimina lita s o ra ng d e w a sa ;
4. Untuk m e ne ra p ka n p ro se d ur-p ro se d ur p e ra d ila n, p e ng hukum a n,
p e nye m b uha n, d a n re ha b ilita si khusus, te ruta m a se ka li untuk m e ng hind a rka n a na k-a na k d a ri p e ng a la m a n tra um a tis ya ng tid a k p e rlu,
se rta m e lind ung i me re ka d a ri tind a ka n-tind a ka n m a nip ula tif o le h o ra ng - o ra ng d e w a sa ;
5. Ad a nya tug a s p a re nt p a tria e se b a g a i o ra ng tua d a n b a p a k o le h o ra ng
62
Ka rtini Ka rto no ,
Psiko lo g i A na k Psiko lo g i Pe rke m b a ng a n,
Ma nd a r Ma ju, Ba nd ung , 1990, ha l. 227.
63
Sutherland dan Cressey, The Control of Crime, disadur oleh Sudjono, Hukuman Dalam Perkembangan Hukum Pidana, Tarsito, Bandung, 1974, hal. 63
64
Ka rtini Ka rto no ,
Pa to lo g i So sia l 2
,
Ke na ka la n Re m a ja ,
Ra ja w a li, Ja ka rta , 1986, ha l.25
lvi
d e w a sa d a n m a sya ra ka t, khususnya o le h ne g a ra untuk ikut b e rta ng g ung ja w a b m e mikul b e b a n m e m e liha ra d a n m e lind ung i a na k-
a na k d a n re m a ja ya ng te rha la ng p ro se s p e rke m b a ng a n m e nta l, d a n c a c a t se c a ra so sia l.
b e rte nta ng a n d e ng a n no rm a ya ng d ikla sifika si se c a ra hukum se b a g a i
ke na ka la n a na k;
Krimina lita s a ta u ke ja ha ta n b uka n m e rup a ka n p e ristiwa he re d ite r b a w a a n se ja k la hir, w a risa n.
65
Na m un d e ng a n te g a s b isa d inya ta ka n o le h W.A. Bo ng e r b a hw a ting ka h la ku kriminil d a ri o ra ng tua a ta u sa la h sa tu
a ng g o ta ke lua rg a itu m e m b e rika n p e ng a ruh ya ng m e nula r d a n infe ksius p a d a ling kung a nnya .
66
C o mp a ra tive Surve y o n Juve nile De linq ue nc y ya ng d ise le ng g a ra ka n o le h PBB ta hun 1953, m e rum uska n g e ne ra lly sp e a king a juve nile o ffe nd e r is a
a ny yo ung p e rso n ma le o r fe ma le , b e lo w sp e c ifie d a g e , who ha s c o mmite d a n o ffe nc e , b ut is a c c o rd e d sp e c ia l tre a tme nt o f a na ture d e fine d b y la w.
Rum usa n ini m e m b e rika n p e ne ka na n p a d a “ yo ung p e rso n” d a n “ sp e c ia l tre a tme nt” , a rtinya p e rb ua ta n itu d ila kuka n o le h o ra ng m ud a la ki-la ki a ta u
65
Ba nd ing ka n d e ng a n p e nd a p a t Lo m b ro so ya ng b e rp e nd a p a t b a hw a a na k se b a g a i p e nja ha t se ja k la hirnya …b a hw a b e nih-b e nih d a ri p e nya kit ta k b e rm o ra l
d a n sifa t ja ha l b uka nla h m e rup a ka n sua tu p e ng e c ua lia n, a ka n te la p i se c a ra um um te la h na m p a k p a d a ta hun-ta hun p e rta m a ke hid up a n m a nusia , se p e rti ha lnya
o ra ng m e ne m uka n se c a ra te ra tur p a d a e m b rio b e ntuk-b e ntuk ya ng te rte ntu, ya ng p a d a o ra ng d e w a sa a ka n d ia ng g a p se b a g a i c a c a t, b e g itula h a na k se b a g a i
se o ra ng m a nusia ya ng ta k a d a p e ra sa a n m o ra l, a d a la h a p a ya ng o le h a hli-a hli p e nya kit jiw a d ina m a ka n m e nd e rita p e nya kit ta k b e rm o ra l, ta p i o le h kita
d ina m a ka n p e nja ha t se ja k la hirnya . W.A. Bo ng e r,
Pe ng a nta r Tc nta ng Krim ino lo g i,
PT. Pe m b a ng una n, Ja ka rta , 1962, ha l. 82.
66
Kriminalitas itu pada umumnya merupakan kegagalan dari sistem pengontrol diri terhadap aksiaksi instinktif, juga menampilkan ketidakmampuan seseorang mengendalikan emosi-emosi primitif untuk disalurkan pada
perbuatan yang bermanfaat, WA. Bonger, Ibid, hal. 224, 227
lvii
p e re m p ua n d a n me re ka d ib e rika n p e rla kua n khusus se sua i hukum ya ng b e rla ku.
67
Re so lusi PBB No . 40 33 te nta ng Unite d Na tio ns Sta nd a rd Minimum Rule s fo r The Ad ministra tio n o f Juve nile Justic e The Be ijing Rule s Rule 2.2
m e m b e d a ka n m e ng e na i istila h a juve nile , a n o ffe nc e d a n a juve nile o ffe nd e r. A juve nile is a c hild o r a yo ung p e rso n who , und e r the re sp e c tive
le g a l syste m, ma y b e d e a lt with fo r a n o ffe nc e in a ma nne r whic h is d iffe re nt fro m a n a d ult a na k na ka l a d a la h se o ra ng a na k a ta u o ra ng m ud a , ya ng
m e nurut siste m hukum ya ng b e rla ku d i ne g a ra m a sing -m a sing , d a p a t d ip e rla kuka n a ta s sua tu p e la ng g a ra n hukum d e ng a n c a ra ya ng b e rb e d a
d a ri p e rla kua n o ra ng d e w a sa . An o ffe nc e is a ny b e ha vio r a c t o r o missio n tha t is p unisha b le b y la w und e r re sp e c tive le g a l syste m Sua tu p e la ng g a ra n
hukum a d a la h p e rila ku a p a p un tind a ka n a ta u ke la la ia n ya ng d a p a t d ihukum o le h hukum m e nurut siste m hukum m a sing -m a sing . A juve nile
o ffe nd e r is a c hild o r yo ung p e rso n who is a a lle g e d to ha ve c o mmitte d o r who ha s b e e n fo und to ha ve c o mmitte d a n o ffe nc e Se o ra ng p e la ng g a r
hukum b e rusia re m a ja a d a la h se o ra ng a na k a ta u o ra ng m ud a ya ng d id ug a te la h m e la kuka n a ta u ya ng te la h d ite m uka n te la h m e la kuka n sua tu
p e la ng g a ra n hukum .
Ta sk Fo rc e a n Juve nile De linq ue nc y d a ri The Pre sid e nt’ s C o mmissio n o n La w Enfo rc e me nt a nd Ad ministra tio n o f Justic e ta hun 1967 m e rum uska n
d e linq ue nc y c o mp rise s o f c hild re n a lle g e d to ha ve c o mmitte d a n o ffe nc e tha t, if c o mmitte d b y a n a d ult wo uld b e a c rime . It a lso c o mp rise s c a se s o f
c hild re n a lle g e d to ha ve vio la te d sp e c ific o rd ina nc e o r re g ula ry la ws tha t a p p ly o nly to c hild re n. Rum usa n ini le b ih b e rsifa t m e nye luruh d a n ta m p a knya
p e ne ka na n p a d a ” a na k” d a n “ p e e rb ua ta n” -nya te rm a suk ke ja ha ta n b ila
67
Paulus Hadisuprapto, Op.Cit. hal. 16-17.
lviii
d ila kuka n o le h o ra ng d e w a sa d a n p e rb ua ta n a na k ya ng m e la ng g a r ke te ntua n p e rund a ng -und a ng a n khusus untuk a na k.
68
D. Pe ng e rtia n Pid a na Pe nja ra
