4.1.2 Struktur Alur Lakon Semar Mbangun Kayangan
Tahap penceritaan yang digunakan dalam lakon Semar Mbangun Kayangan terdiri dari enam tahap, yaitu eksposisi, konflik, komplikasi, krisis,
resolusi, dan keputusan.
4.1.2.1 Eksposisi
Pada tahap ini dhalang memperkenalkan cerita kepada penonton. Pengenalan cerita berupa monolog atau dalam lakon wayang disebut sebagai
janturan. Tahap ini berisi tentang sekilas informasi awal lakon wayang yang berfungsi sebagai pengenalan cerita sehingga penonton bisa masuk dan terlibat
dalam tiap adegan. Tahap eksposisi dalam lakon Semar Mbangun Kayangan dapat diketahui
melalui janturan pada awal adegan pertama. Dalam tahap eksposisi ini digambarkan keadaan Kraton Ngamarta yang makmur, sejahtera, subur, aman,
dan terkenal di mancanegara. Seperti dalam kutipan di bawah ini.
Adegan : bagian awal adegan pertama
Tempat : Kraton Ngamarta
Pathet : Nem
JANTURAN
…Ing ngajeng wus kacarita yen wewengkon kraton ngamarta iku loh jinawi. Pasemone tulus kang sarwa tinandur dadi mapan siti ketumpangan
wareh, apa ingkang katancepaken tuwuh ijo royo-royo. Jinawi kekawining tembung murah kang sarwa tinuku amarga saka saking prigeling kawula
kang sami among tani satma mahananing prabuga lan wastra. Ora mokal yen negara dadi pikuwat saka guruning negara. Werdining gemah
lakuning para sudagar layar para nangkuda ingkeng pantor dalu labet datan wonten pedhote tansah lumintir saking wewengkon kraton ing
ngamarta saengga dugi mancanegari pranggene datan wonten sambekala
…
Seperti dalam kutipan dialog di bawah ini. Adegan
: 2 bagian awal Tempat
: Sitinggil Binartatra Pathet
: Nem PETRUK
MENGHADAP PRABU
PUNTADEWA UNTUK
MENYAMPAIKAN PESAN AYAHNYA YAITU MEMBOYONG PANDHAWA KE KARANG KAPULUTAN GUNA MEMBANTU KI
SEMAR BADRANAYA MEMBANGUN KAYANGAN
PETRUK Menawi sampun katampi mbok bilih wonten longgaring penggalih. Ing
palenggahan menika sinuwun sakadang kalebet Ndara Werkudara, Ndara Janaka, Ndara kembar dipunaturi rawuh wonten Karang Kapulutan
kanthi ngampil pusaka tetiga, sepisan Kalimasada Jamus Kalimasada, ingkeng angka kalih kagungan Ndalem Tumbak Karawelang, ingkeng
angka kaping tiga kagungan Ndalem Songsong Tunggulnaga awit minangka kangge sarana bapak anggenipun badhe mbangun kayangan.
‘Jika sudah diterima jika ada kelonggaran pikiran. Di tempat pertemuan ini sinuwun sekeluarga termasuk Ndara Werkudara, Ndara Janaka, Ndara
Kembar disuruh datang ke Karang Kapulutan dengan membawa tiga pusaka, yang pertama jamus kalimasada, yang kedua kepunyaan sinuwun
Tumbak Karawelang, yang ketiga kepunyaan sinuwun Songsong Tunggulnaga karena sebagai sarana bapak untuk membangun kayangan.
’ PRABU PUNTADEWA
Sing bakal dibangun kayangan ngendi tah? ‘Yang akan dibangun kayangan mana?’
PETRUK Kula mboten ngertos.
‘Saya tidak tahu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 1 Petruk menyampaikan pesan Ki Semar Badranaya kepada Prabu
Puntadewa. Saat Petruk ditanya tentang kayangan yang akan dibangun Ki Semar Badranaya, Petruk tidak bisa menjawab. Konflik selanjutnya terdapat pada bagian
akhir adegan ke-2. Bathara Kresna meninggalkan Sitinggil Binartatra dengan rasa marah karena merasa dirinya tidak dianggap oleh Prabu Puntadewa.
Seperti pada kutipan dialog di bawah ini. Adegan
: 2 akhir Tempat
: Sitinggil Binartatra Pathet
: Nem BATHARA KRESNA MARAH KARENA MERASA DIRINYA
TIDAK DIANGGAP DALAM PERTEMUAN AGUNG DI SITINGGIL BINARTATRA
BATHARA KRESNA Nuwun sewu yayi, gandheng wonten kedadosan kados mekaten,
sakmenika ingkeng raka badhe nyuwun pirsa. Yayi taksih badhe ngginaaken dhatenging ingkeng raka menapa mboten? Yen pancen
sampun mboten ngginaaken dhatenging raka, mboten perlu kula kempal wonten Ngamarta.
‘Permisi Yayi, karena ada kejadian seperti ini, sekarang Raka akan bertanya. Yayi masih menggunakan kedatangan Raka apa tidak? Jika
memang sudah tidak menggunkana kedatangan Raka, tidak perlu saya kumpul di Ngamarta.
’
PRABU PUNTADEWA Dhuh, Kaka Prabu, banjur kados pundi pun duka sesembahan kula,
banjur kados pundi kaka prabu minangka dadosipun para pandhawa? Lajeng menapa dhasaripun?
‘Duh, Kaka Prabu, kenapa Kaka Prabu sebagai penasihat kami malah marah, lalu bagaimana Kaka Prabu sebagai tempat berlindung
pandhawa? Lalu apa dasarnya?
’ BATHARA KRESNA
Petruk matur yen Kakang Semar bakal mbangun kayangan. Kayangan menika ingkang kagungan dewa. Leres Kakang Semar menika titisane
jawata, nanging saksampunipun Kakang Semar medhak dhateng marcapada, menika sampun kalebet titah sowantah. Yen jawata
marengaken Kakang Semar nggandheng panyuwun mekaten, para pandhawa supados mbiyantu ngrencangi ngrantos anggenipun badhe
ambabar kesaenanipun Kakang Semar. Kosok wangsulipun yen jawata mboten marengaken para pandhawa temtu badhe dipunubet dhateng
jawata. Pramila saking penulu mekaten kalawau, yen pancen yayi awrat dhateng aturipun Petruk mboten perlu ngangge Kresna.
‘Petruk ngomong jika Kakang Semar akan membangun kayangan. Kayangan ini yang punya dewa. Benar Kakang Semar itu titisannya
dewata, tetapi sesudah Kakang Semar turun ke bumi, itu sudah termasuk kodratnya di bumi. Jika dewata membolehkan Kakang Semar mempunyai
keinginan seperti itu, para pandhawa supaya membantu itu akan membabarkan kebaikan Kakang Semar. Sebaliknya jika dewata tidak
membolehkan para pandhawa membantu pasti akan dihukum dewata. Maka dari itu dari perkataan seperti tadi, jika yayi berat terhadap
omongan Petruk tidak perlu menggunakan Kresna.
’ Semar Mbangun Kayangan Disk 1
Kutipan dialog di atas memperlihatkan kemarahan Bathara Kresna karena sikap Prabu Puntadewa yang plin plan dan dinilai membela Petruk. Beliau
merasa dirinya tidak dianggap dan tidak dibutuhkan dalam pertemuan agung di Sitinggil Binartatra. Bathara Kresna meninggalkan Sitinggil Binartatra dengan
rasa marah.
4.1.2.3 Komplikasi