BATHARA KRESNA
Adhuh ketiwasan. Kakang Semar mbreguguk ngutha waton datan wong agung mboten purun kula boyongdhateng kayangan, kados sampun
mangertos.
‘Aduh, Kakang Semar menantang pada orang besar, tidak mau saya ajak ke kayangan, seperti sudah tahu.
’
BATHARA GURU Wah, keparat.
‘Wah, keparat.’ BATHARA KENAKA PUTRA
Dhi Guru. Ngatos-atos Dhi. Kakang Semar menika tiyang mboten napa- napa, wong sing jujur. Adhi guru kedah saged ngulat dhateng
kawontenan.
‘Dhi Guru. Hati-hati Dhi. Kakang Semar itu orang tidak apa-apa, orang yang jujur. Adhi guru harus bisa melihat keadaan.
’ BATHARA GURU
“Mboten. Kaya ngapa rupane Kakang Semar.” Semar Mbangun Kayangan Disk 8
Kutipan dialog di atas menceritakan Bathara Guru yang marah saat mendengar laporan dari Bathara Kresna. Beliau akan menemui Ki Semar
Badranaya dan menghajarnya.
4.1.2.4 Krisis
Dalam tahap ini persoalan telah mencapai puncaknya klimaks. Pertikaian atau persoalan yang ada harus diimbangi dengan adanya jalan keluar resolusi.
Dalam lakon Semar Mbangun Kayangan, krisis dimulai ketika Petruk didatangi oleh Raden Gathutkaca, Raden Sentyaki, dan Raden Antareja. Mereka ingin
mengusir Petruk dari Ngamarta, dan kalau Petruk tidak mau akan dianiaya. Krisis yang terjadi pertama kali pada adegan ke-5.
Seperti kutipan di bawah ini. Adegan
: 5
Tempat : Kraton Ngamarta
Pathet : Nem
PETRUK DISERANG OLEH RADEN SENTYAKI RADEN SENTYAKI
Aku ngemban dhawuh saka Kaka Prabu Dwarawati. Dina iki Petruk didhawi bali. Malah bapakmu Kakang Semar elikna le bakal mbangun
kayangan.
‘Aku mendapatkan perintah dari Kaka Prabu Dwarawati. Hari ini Petruk disuruh pulang. Malah bapakmu Kakang Semar ingatkan maksudnya
untuk membangun kayangan. ’
PETRUK
Ah, panjenengan niku wong mau mboten ndherek rembugan kok. Kula niki mpun wong tuwa dudu bocah wingi sore. Saweg keng raka kemawon kula
mboten ajrih dipundukani. Jer duwe dedhasar aku wong bener. Napa malih Ndara Sentyaki.
‘Ah, anda tadi kan tidak ikut diskusi.Saya ini sudah orang tua bukan anak baru kemarin. Dengan ayah saja saya tidak takut dimarahi. Dengan
berdasar aku orang benar. Apalagi dengan Ndara Sentyaki. ’
RADEN SENTYAKI
Aja gawe muringku. Petruk gelem bali apa ora? ‘Jangan membuatku marah. Petruk mau pulang apa tidak?’
PETRUK
Menawi dereng nampi ngendikanipun Gusti kula nata Ngamarta, kula dereng badhe wangsul.
‘Jika belum menerima perintah Gusti Raja Ngamarta, Saya belum akan pulang.
’
RADEN SENTYAKI Kelakon tak pecah sirahmu.
‘Kupecah kepalamu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 2 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Sentyaki yang marah
karena Petruk tidak mau mematuhi perintahnya. Akhirnya Raden Sentyaki menghajar Petruk.
PETRUK DISERANG OLEH RADEN GATHUTKACA RADEN GATHUTKACA
Wis saiki ngene apike, kowe baliya. Mengko ganti wektu aku bakal ganti nekani ana kana, ndherekke Wa Kresna.
‘Ya sudah, sekarang lebih baik kamu pulang. Nanti lain waktu ganti aku yang datang ke sana, mengantarkan Wa Kresna.
’ PETRUK
Ah, mboten sah. Sing perlu pancen kula keparingan dhawuh kula kedah wangsul ning sageda saking Sinuwun Ngamarta menapa para kadang-
kadangipun. Yen Keng Wa Dwarawati niku kalih kula mpun mboten cocok.
‘Ah, tidak usah. Yang pasti saya harus mendapat perintah pulang dari Sinuwun Ngamarta atau saudara-saudaranya. Keng Wa Dwarawati itu
dengan saya sudah tidak cocok. ’
RADEN GATHUTKACA
Ming kowe gari gelem bali apa ora? ‘Kamu mau pulang apa tidak?’
PETRUK
Upami mboten? ‘Jika Tidak?’
RADEN GATHUTKACA
Kelakon tak pothol gulumu. ‘Kupatahkan lehermu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 3 Melalui kutipan di atas diketahui bahwa Raden Gathutkaca marah karena
Petruk tidak mematuhi perintahnya untuk pulang ke Pedhukuhan Karang Kapulutan. Raden Gathutkaca memotong leher Petruk.
PETRUK DISERANG OLEH RADEN ANTAREJA PETRUK
Nembe pinanggih keng rayi Ndara Gathutkaca. Sarenng kula ndongeng ingkeng werni-werni Ndara Gathutkaca njur ngendika ya wis tak nang
Karang Kapulutan.
‘Baru bertemu Ndara Gathutkaca. Sesudah saya bercerita banyak, Ndara Gathutkaca lalu berbicara akan ke Karang Kapulutan.
’ RADEN ANTAREJA
Merga kena pengaruhmu ya. Sing jenenge Petruk, Gareng, Bagong kuwi pembujuk elek. Ayo minggat. Ora gelem bali, ngati-ati
‘Karena pengaruhmu ya. Yang namanya Petruk, Gareng, Bagong itu pembujuk jelek. Tidak mau pulang, hati-hati.
’
PETRUK
Kula niki badhe mang napakke? Wong kula mboten wonten rembug sulaya kaliyan njenengan. Panjenengan kalih kula kok lajeng ngendika mekaten
rak ya kleru ta. Mbok nggih disabarke. Dadi satriya niku kedah sing sabar.
‘Saya ini mau diapakan? Saya tidak ada omongan jelek kepada anda. Anda dengan saya kok malah berbicara begitu, apa tidak salah. Sabar.
Menjadi satria itu harus sabar. ’
RADEN ANTAREJA
Tak ganjar mati kowe. ‘Kubunuh kau.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 3 Melalui kutipan dialog di atas, Petruk telah membuat Raden Antareja
marah karena Petruk tidak mau disuruh pulang ke Karang Kapulutan dan menasehati Raden Antareja supaya menjadi kesatria yang penyabar. Raden
Antareja tidak senang mendengarnya dan beliau akan membunuh Petruk. Tahap krisis kedua dalam lakon Semar Mbangun Kayangan terjadi pada
adegan ke-9. Pada adegan ini diceritakan Bathari Durga menyuruh anak buahnya untuk turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan guna membunuh Ki Semar
Badranaya. Seperti pada kutipan di bawah ini.
Adegan : 9
Tempat : Kayangan Ganda Mayit
Pathet : Nem
BATHARI DURGA MENYURUH JARAMAYA TURUN KE PEDHUKUHAN KARANG KAPULUTAN GUNA MEMBUNUH KI
SEMAR BADRANAYA
BATHARI DURGA
Dhawuhana karo wadya bala, buta loro sing kok pilih maling sukma maling raga supaya mlebu ana Karang kapulutan nyendhal mayang
Kakang Semar utawa sapa sing bakal mbelani Kakang Semar.
‘Perintahkan kepada anak buahmu, dua raksasa yang kamu pilih pencuri jiwa pencuri raga supaya masuk ke Karang Kapulutan membunuh Kakang
Semar atau siapa saja yang akan membela Kakang Semar. ’
JARAMAYA
Inggih. Ngestokaken dhawuh Bu. ‘Iya. Melaksanakan tugas Bu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 4 Berdasarkan dialog di atas dapat diketahui bahwa Bathari Durga menyuruh
Jaramaya dan anak buahnya turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan guna membunuh Ki Semar Badranaya atau siapapun yang mendukung Ki Semar
Badranaya. Tahap krisis yang ketiga berlangsung pada bagian akhir adegan ke-12.
Pada adegan ini diceritakan Wisanggeni menyamar menjadi Kampret. Beliau malih rupa guna mengelabui Jaramaya. Ketika Jaramaya tahu bahwa Kampret
adalah Wisanggeni, maka terjadilah perkelahian. Seperti pada kutipan di bawah ini.
Adegan : 12
Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan
Pathet : Nem
WISANGGENI DAN JARAMAYA BERKELAHI WISANGGENI
Saiki sambata, tak banda tanganmu, najan ora ana kene papanku. Ning sing kok rasani pepundhenku, wajib aku mbelani.
‘Sekarang mengeluhlah, aku ika tanganmu, meski tidak di sini tempatku. Tapi yang kamu omongkan adalah leluhurku, aku wajib membela.
’ JARAMAYA
Njuk upama ta kowe wani karo aku sing mbok nggo kekuatan seko ngendi? ‘Jika kamu berani denganku yang akan kamu gunakan sebagai kekuatan
dari mana? ’
WISANGGENI
Kurang gedhe kemulan mega kurang dhuwur ancik-ancika gunung. Aku cendhek kowe dhuwur, nabok sirahmu ra sah ndadak ancik-ancik andha.
‘Kurang besar berselimut awan kurang tinggi naik gunung. Aku pendek kamu tinggi, memukul kepalamu tidak perlu naik tangga.
’ JARAMAYA
Aa, glagag omongmu. Ing atase wong lanang kok tandange elek. Ora sembada. Lha wong aku satriya, nendhang, nyepak, ndugang, nyuwewek.
Ora uman patan aku.
‘Aa, besar omongmu. Lelaki kok tingkah lakunya jelek. Tidak sesuai. Aku satria, menendang, menyepak. Tidak dapat jatah kamu.
’ WISANGGENI
Ayo majua mrene. Senajan gedhea nek kaya Kaki Joromoyo ki mung klunggrak klunggruk. Bar mangan wareg, turu.
‘Ayo, maju ke sini. Meskipun besar tapi jika seperti Kaki Jaramaya hanya duduk-duduk. Sesudah makan kenyang, tidur.
’ JARAMAYA
Lhadalah. Sewiyah-wiyah karo aku. Aja mlayu Wisanggeni. ‘Seenaknya sendiri denganku. Jangan lari Wisanggeni.”
Semar Mbangun Kayangan Disk 4 Kutipan dialog di atas menceritakan Jaramaya yang telah mengetahui
bahwa Kampret adalah Wisanggeni. Wisanggeni mengejek Jaramaya. Jaramaya tidak terima dan terjadilah perkelahian.
Tahap krisis yang keempat terjadi pada adegan ke-17. Pada adegan ini terjadilah perkelahian antara Raden Gathutkaca dan Raden Antareja yang telah
dirasuki oleh Maling Sukma. Seperti pada kutipan di bawah ini.
Adegan : 17
Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan
Pathet : Manyura
RADEN GATHUTKACA MARAH DENGAN RADEN ANTAREJA, TERJADILAH PERKELAHIAN
RADEN GATHUTKACA
Kakang Antareja aja nggugu karepmu dhewe. Kakang Antareja tekang Karang Kapulutan karana Gathutkaca. Ana kedadeyan Abimanyu mati
merga saka Kakang Antareja. Aku ora nrimakake.
‘Kakang Antareja jangan seenakmu sendiri. Kakang Antareja sampai Karang Kapulutan karena Gathutkaca. Ada kejadian Abimanyu meninggal
karena Kakang Antareja. Aku tidak terima. ’
RADEN ANTAREJA
Sing bodho ki kowe. Semar kae ki jane suwung blung ora ana apa-apane. Sing jenenge Badranaya kuwi ora ana apa-apane. Lha wong kaya ngono
kok dha diguroni, wonge blak blak blak. Coba arep ana undhake apa kowe, He? Aja dha nggugu karo sing jenenge Badranaya. Ora sah nggugu
karo wejangane Semar. Ora ana apa-apane Gathutkaca.
‘Yang bodoh itu kamu. Semar itu hanya kosong tidak ada apa-apanya. Yang namanya Badranaya itu tidak ada apa-apanya. Orang seperti itu kok
dijadikan guru, orangnya blak blak blak. Akan ada kemajuan apa kamu? Jangan pada percaya sama nasihatnya Semar. Tidak ada apa-apanya
Gathutkaca.
’ RADEN GATHUTKACA
Senajan kaya mengkono ora ana kene papane perkara Kakang Antareja ora manut ngelmune Semar, mangsabara, ning aja nganggu sapa-sapa.
‘Meskipun seperti itu tidak di sini tempatnya Kakang Antareja tidak nurut ilmunya Semar, terserah, tapi jangan mengganggu siapa-siapa.
’ RADEN ANTAREJA
Aku ora nrimakake yen para pepundhenku ming karo Semar kok dianggep. ‘Aku tidak terima jika para leluhurku hanya Semar kok dianggap.’
RADEN GATHUTKACA Ayo nutut banda.
‘Ayo tarung saja.’ RADEN ANTAREJA
Oo, ajar aku. Ngendi sing bakal pati. ‘Oo, hajar aku. Siapa yang mati.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 6 Kutipan dialog di atas menceritakan Raden Gathutkaca marah karena
Raden Antareja membuat kerusuhan di Pedhukuhan Karang Kapulutan. Raden Antareja tidak terima dengan Raden Gathutkaca yang membela Ki Semar
Badranaya, dan terjadilah perkelahian.
Tahap krisis yang kelima terjadi pada adegan ke-20. Adegan ini menceritakan tentang perkelahian antara Raden Gathutkaca, Raden Antareja, dan
Maling Sukma. Seperti kutipan di bawah ini.
Adegan : 20
Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan
Pathet : Manyura
RADEN GATHUTKACA DAN RADEN ANTAREJA BERKELAHI DENGAN MALING SUKMA
RADEN GATHUTKACA
Kowe sapa? ‘Kamu siapa?’
MALING SUKMA
Maling sukma aku. Aja ning ngarepan. Aku ngemban dhawuh supaya aku mateni Siwa Badranaya.
‘Aku Maling sukma. Jangan menghalangiku. Aku mendapatkan perintah supaya aku membunuh Siwa Badranaya.
’ RADEN ANTAREJA
Ora. Minggata. Pothol sirahmu. Ora urus buta buthak. Kowe gawe cilakane aku karo adhiku gathutkaca. Tangia, sembur blasahmu.
‘Tidak. Pergilah. Putus kepalamu. Tidak urus raksasa botak. Kamu membuat celakanya aku dengan adikku Gathutkaca. Bangunlah, kusembur
tubuhmu. ’
MALING SUKMA
Mati aku. Antareja, gathutkaca dha tembayatan. ‘Mati aku. Antareja, gathutkaca pada bersekongkol.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 7 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Gathutkaca dan Raden
Antareja yang telah bertemu dengan Maling Sukma. Raden Antareja marah karena Maling Sukma telah membuat beliau dan Raden Gathutkaca celaka.
Terjadilah perkelahian, dan Maling Sukma merasa kewalahan karena Raden Antareja dan Raden Gathutkaca bersatu.
Tahap krisis yang selanjutnya terjadi pada bagian tengah adegan ke-24. Adegan ini menceritakan tentang Raden Antasena yang mengajari Gareng, Petruk,
dan Bagong cara mengusir Buta Jajalanang yang merupakan malihan dari Bathara Kresna.
Seperti pada kutipan di bawah ini. Adegan
: 24 tengah Tempat
: Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet
: Manyura RADEN ANTASENA MEMBERIKAN MANTRA PENGUSIR BUTA
KEPADA GARENG, PETRUK, DAN BAGONG RADEN ANTASENA
Aku mengko tak ngetutke, kowe dha nyuwaraa nek isa. Teguh rahayu yuwana slamet. Slamet kersaning dewa.
‘Aku nanti akan mengikuti, kalian bersuaralah kalau bisa. Teguh Selamat selamat selamat. Selamat karena takdirnya dewa.
’
GARENG Wah, mboten apal kula.
‘Wah, saya tidak hafal.’ RADEN ANTASENA
Kajate ora dadi ngono wae. ‘Keinginannya tidak jadi, gitu saja.’
GARENG
Ha nek niku gampang. ‘Nah kalau itu mudah.’
PETRUK
Kula nggih ngoten niku? ‘Saya juga begitu?’
RADEN ANTASENA
Hoo. Karo Gareng kiblat lor karo kidul. ‘Iya. Gareng juga ngomong kiblat utara kiblat selatan.’
PETRUK
Kajate ora dadi. ‘Keinginannya tidak jadi.’
BAGONG
Mangsa dadia. Dadi ra menyang ya ora dadi ya. ‘Jadilah. Jadi tidak berangkat yang tidak jadi ya.’
RADEN ANTASENA
Aku ro kowe bareng. Teguh rahayu slamet. Slamet ngarsaning dewa. Aku dengan kamu bersama-sama. Teguh selamat selamat. Selamat
karena takdir dewa. ’
BAGONG
Alah, bar mulang kok langsung lunga. Ha ya lali aku. Teguh rahayu wuyana kuwi adhine slamet. Teguh rahaayu yuwana karo slamet nang
nggone siwa.
‘Alah, habis mengajar langsung pergi. Aku lupa kan. Teguh selamat wuyana itu adiknya slamet. Teguh selamat selamat dengan slamet ke
tempat Siwa. ’
Semar Mbangun Kayangan Disk 7 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Antasena yang
memberikan mantra pengusir raksasa kepada Gareng, Petruk, dan Bagong. Mantra itu digunakan untuk mengusir raksasa Jajalanang yang merupakan malihan dari
Bathara Kresna. Tahap krisis yang terakhir terjadi pada bagian awal adegan ke-27. Pada
adegan ini Bathara Guru turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan dan berniat untuk menghajar Ki Semar Badranaya.
Seperti kutipan di bawah ini. Adegan
: 27 awal Tempat
: Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet
: Manyura BATHARA GURU MENDATANGI KI SEMAR BADRANAYA
BATHARA GURU
Kakang Semar ngancu neraka bakal mbangun kayangan. ‘Kakang Semar masuk neraka akan membangun kayangan.’
KI SEMAR BADRANAYA
Nek aku ki mbangun kayangan Suralaya sing wis tak dhongkeli nggone sapa? Agek tak nggo mangan wae sedina telung dina prei. Ha kok nyela-
nyela mbangun kayanganing dewa.
‘Jika aku membangun kayangan Suralaya yang akan aku bangun punyanya siapa? Buat makan sehari tiga hari libur. Ha kok mau
membangun kayangannya dewa. ’
BATHARA GURU
Tembung sing kaya mengkono ora bakal luput. Nyangklak saka wewanguning kayangan. Ngko tak cekel kakang Semar. Sotke Kalacandra.
‘Kata yang seperti itu tidak bakal salah. Melanggar bangunan kayangan. Aku hajar Kakang Semar. Kena Kalacandra.
’
KI SEMAR BADRANAYA Ee, lhadalah. Bojling wis slamet. Kowe arep njajal kakangmu, jajalen.
‘Ee, lhadalah. Selamat. Kamu akan mencoba kakangmu, coba saja.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 8 Melalui kutipan dialog di atas dapat diketahui bahwa Bathara Guru telah
turun ke Pedukuhan Karang Kapulutan. Beliau bermaksud membunuh Ki Semar Badranaya dengan Kalacandra karena Ki Sema Badranaya tidak mau ikut Bathara
Kresna ke kayangan. Ki Semar Badranaya marah karena tidak dihormati oleh adiknya, dan terjadilah peperangan.
4.1.2.5 Resolusi Tahap resolusi merupakan tahapan di mana persoalan telah memperoleh