BATHARA KRESNA
Adhuh  ketiwasan.  Kakang  Semar  mbreguguk  ngutha  waton  datan  wong agung  mboten  purun  kula  boyongdhateng  kayangan,  kados  sampun
mangertos.
‘Aduh, Kakang Semar menantang pada orang besar, tidak mau saya ajak ke kayangan, seperti sudah tahu.
’
BATHARA GURU Wah, keparat.
‘Wah, keparat.’ BATHARA KENAKA PUTRA
Dhi  Guru.  Ngatos-atos  Dhi.  Kakang Semar  menika  tiyang  mboten  napa- napa,  wong  sing  jujur.  Adhi  guru  kedah  saged  ngulat  dhateng
kawontenan.
‘Dhi Guru. Hati-hati Dhi. Kakang Semar itu orang tidak apa-apa, orang yang jujur. Adhi guru harus bisa melihat keadaan.
’ BATHARA GURU
“Mboten. Kaya ngapa rupane Kakang Semar.” Semar Mbangun Kayangan Disk 8
Kutipan  dialog  di  atas  menceritakan  Bathara  Guru  yang  marah  saat mendengar  laporan  dari  Bathara  Kresna.  Beliau  akan  menemui  Ki  Semar
Badranaya dan menghajarnya.
4.1.2.4 Krisis
Dalam tahap ini persoalan telah mencapai puncaknya klimaks. Pertikaian atau  persoalan  yang  ada  harus  diimbangi  dengan  adanya  jalan  keluar  resolusi.
Dalam  lakon  Semar  Mbangun  Kayangan,  krisis  dimulai  ketika  Petruk  didatangi oleh  Raden  Gathutkaca,  Raden  Sentyaki,  dan  Raden  Antareja.  Mereka  ingin
mengusir Petruk dari Ngamarta, dan kalau Petruk tidak mau akan dianiaya. Krisis yang terjadi pertama kali pada adegan ke-5.
Seperti kutipan di bawah ini. Adegan
: 5
Tempat : Kraton Ngamarta
Pathet : Nem
PETRUK DISERANG OLEH RADEN SENTYAKI RADEN SENTYAKI
Aku  ngemban  dhawuh  saka  Kaka  Prabu  Dwarawati.  Dina  iki  Petruk didhawi  bali.  Malah  bapakmu  Kakang  Semar  elikna  le  bakal  mbangun
kayangan.
‘Aku mendapatkan perintah dari Kaka Prabu Dwarawati. Hari ini Petruk disuruh  pulang.  Malah  bapakmu  Kakang  Semar  ingatkan  maksudnya
untuk membangun kayangan. ’
PETRUK
Ah, panjenengan niku wong mau mboten ndherek rembugan kok. Kula niki mpun wong tuwa dudu bocah wingi sore. Saweg keng raka kemawon kula
mboten  ajrih  dipundukani.  Jer  duwe  dedhasar  aku  wong  bener.  Napa malih Ndara Sentyaki.
‘Ah, anda tadi kan tidak ikut diskusi.Saya ini sudah orang tua bukan anak baru  kemarin.  Dengan  ayah  saja  saya  tidak  takut  dimarahi.  Dengan
berdasar aku orang benar. Apalagi dengan Ndara Sentyaki. ’
RADEN SENTYAKI
Aja gawe muringku. Petruk gelem bali apa ora? ‘Jangan membuatku marah. Petruk mau pulang apa tidak?’
PETRUK
Menawi  dereng  nampi  ngendikanipun  Gusti  kula  nata  Ngamarta,  kula dereng badhe wangsul.
‘Jika  belum  menerima  perintah  Gusti  Raja  Ngamarta,  Saya  belum  akan pulang.
’
RADEN SENTYAKI Kelakon tak pecah sirahmu.
‘Kupecah kepalamu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 2 Kutipan  dialog  di  atas  menceritakan  tentang  Raden  Sentyaki  yang  marah
karena  Petruk  tidak  mau  mematuhi  perintahnya.  Akhirnya  Raden  Sentyaki menghajar Petruk.
PETRUK DISERANG OLEH RADEN GATHUTKACA RADEN GATHUTKACA
Wis  saiki ngene apike, kowe  baliya. Mengko ganti wektu aku bakal ganti nekani ana kana, ndherekke Wa Kresna.
‘Ya sudah, sekarang lebih baik kamu pulang. Nanti lain waktu ganti aku yang datang ke sana, mengantarkan Wa Kresna.
’ PETRUK
Ah,  mboten  sah.  Sing  perlu pancen  kula  keparingan  dhawuh  kula  kedah wangsul  ning  sageda  saking  Sinuwun  Ngamarta  menapa  para  kadang-
kadangipun. Yen Keng Wa Dwarawati niku kalih kula mpun mboten cocok.
‘Ah,  tidak  usah.  Yang  pasti  saya  harus  mendapat  perintah  pulang  dari Sinuwun  Ngamarta  atau  saudara-saudaranya.  Keng  Wa  Dwarawati  itu
dengan saya sudah tidak cocok. ’
RADEN GATHUTKACA
Ming kowe gari gelem bali apa ora? ‘Kamu mau pulang apa tidak?’
PETRUK
Upami mboten? ‘Jika Tidak?’
RADEN GATHUTKACA
Kelakon tak pothol gulumu. ‘Kupatahkan lehermu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 3 Melalui  kutipan  di  atas  diketahui  bahwa  Raden  Gathutkaca  marah  karena
Petruk  tidak  mematuhi  perintahnya  untuk  pulang  ke  Pedhukuhan  Karang Kapulutan. Raden Gathutkaca memotong leher Petruk.
PETRUK DISERANG OLEH RADEN ANTAREJA PETRUK
Nembe  pinanggih  keng  rayi  Ndara  Gathutkaca.  Sarenng  kula  ndongeng ingkeng  werni-werni  Ndara  Gathutkaca  njur  ngendika  ya  wis  tak  nang
Karang Kapulutan.
‘Baru bertemu Ndara Gathutkaca. Sesudah saya bercerita banyak, Ndara Gathutkaca lalu berbicara akan ke Karang Kapulutan.
’ RADEN ANTAREJA
Merga  kena pengaruhmu  ya. Sing  jenenge  Petruk,  Gareng, Bagong  kuwi pembujuk elek. Ayo minggat. Ora gelem bali, ngati-ati
‘Karena  pengaruhmu  ya.  Yang  namanya  Petruk,  Gareng,  Bagong  itu pembujuk jelek. Tidak mau pulang, hati-hati.
’
PETRUK
Kula niki badhe mang napakke? Wong kula mboten wonten rembug sulaya kaliyan njenengan.  Panjenengan  kalih kula  kok  lajeng ngendika  mekaten
rak  ya  kleru  ta.  Mbok  nggih  disabarke.  Dadi  satriya  niku  kedah  sing sabar.
‘Saya  ini  mau  diapakan?  Saya  tidak  ada  omongan  jelek  kepada  anda. Anda  dengan  saya  kok  malah  berbicara  begitu,  apa  tidak  salah.  Sabar.
Menjadi satria itu harus sabar. ’
RADEN ANTAREJA
Tak ganjar mati kowe. ‘Kubunuh kau.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 3 Melalui  kutipan  dialog  di  atas,  Petruk  telah  membuat  Raden  Antareja
marah  karena  Petruk  tidak  mau  disuruh  pulang  ke  Karang  Kapulutan  dan menasehati  Raden  Antareja  supaya  menjadi  kesatria  yang  penyabar.  Raden
Antareja tidak senang mendengarnya dan beliau akan membunuh Petruk. Tahap  krisis  kedua  dalam  lakon  Semar  Mbangun  Kayangan  terjadi  pada
adegan ke-9. Pada adegan  ini diceritakan  Bathari  Durga menyuruh anak buahnya untuk  turun  ke  Pedhukuhan  Karang  Kapulutan  guna  membunuh  Ki  Semar
Badranaya. Seperti pada kutipan di bawah ini.
Adegan : 9
Tempat : Kayangan Ganda Mayit
Pathet : Nem
BATHARI  DURGA  MENYURUH  JARAMAYA  TURUN  KE PEDHUKUHAN  KARANG  KAPULUTAN  GUNA  MEMBUNUH  KI
SEMAR BADRANAYA
BATHARI DURGA
Dhawuhana  karo  wadya  bala,  buta  loro  sing  kok  pilih  maling  sukma maling  raga  supaya  mlebu  ana  Karang  kapulutan  nyendhal  mayang
Kakang Semar utawa sapa sing bakal mbelani Kakang Semar.
‘Perintahkan kepada anak buahmu, dua raksasa yang kamu pilih pencuri jiwa pencuri raga supaya masuk ke Karang Kapulutan membunuh Kakang
Semar atau siapa saja yang akan membela Kakang Semar. ’
JARAMAYA
Inggih. Ngestokaken dhawuh Bu. ‘Iya. Melaksanakan tugas Bu.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 4 Berdasarkan dialog di atas dapat diketahui bahwa Bathari Durga menyuruh
Jaramaya  dan  anak  buahnya  turun  ke  Pedhukuhan  Karang  Kapulutan  guna membunuh  Ki  Semar  Badranaya  atau  siapapun  yang  mendukung  Ki  Semar
Badranaya. Tahap  krisis  yang  ketiga  berlangsung  pada  bagian  akhir  adegan  ke-12.
Pada  adegan  ini  diceritakan  Wisanggeni  menyamar  menjadi  Kampret.  Beliau malih  rupa  guna  mengelabui  Jaramaya.  Ketika  Jaramaya  tahu  bahwa  Kampret
adalah Wisanggeni, maka terjadilah perkelahian. Seperti pada kutipan di bawah ini.
Adegan : 12
Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan
Pathet : Nem
WISANGGENI DAN JARAMAYA BERKELAHI WISANGGENI
Saiki  sambata,  tak  banda  tanganmu,  najan  ora  ana  kene  papanku.  Ning sing kok rasani pepundhenku, wajib aku mbelani.
‘Sekarang mengeluhlah, aku ika tanganmu, meski tidak di sini tempatku. Tapi yang kamu omongkan adalah leluhurku, aku wajib membela.
’ JARAMAYA
Njuk upama ta kowe wani karo aku sing mbok nggo kekuatan seko ngendi? ‘Jika kamu berani denganku yang akan kamu gunakan sebagai kekuatan
dari mana? ’
WISANGGENI
Kurang  gedhe  kemulan  mega  kurang  dhuwur  ancik-ancika  gunung.  Aku cendhek kowe dhuwur, nabok sirahmu ra sah ndadak ancik-ancik andha.
‘Kurang besar  berselimut awan  kurang  tinggi naik  gunung.  Aku  pendek kamu tinggi, memukul kepalamu tidak perlu naik tangga.
’ JARAMAYA
Aa,  glagag  omongmu.  Ing  atase  wong  lanang  kok  tandange  elek.  Ora sembada. Lha wong aku satriya, nendhang, nyepak, ndugang, nyuwewek.
Ora uman patan aku.
‘Aa, besar omongmu. Lelaki kok tingkah lakunya jelek. Tidak sesuai. Aku satria, menendang, menyepak. Tidak dapat jatah kamu.
’ WISANGGENI
Ayo  majua  mrene.  Senajan  gedhea  nek  kaya  Kaki  Joromoyo  ki  mung klunggrak klunggruk. Bar mangan wareg, turu.
‘Ayo, maju ke sini. Meskipun besar tapi jika seperti Kaki Jaramaya hanya duduk-duduk. Sesudah makan kenyang, tidur.
’ JARAMAYA
Lhadalah. Sewiyah-wiyah karo aku. Aja mlayu Wisanggeni. ‘Seenaknya sendiri denganku. Jangan lari Wisanggeni.”
Semar Mbangun Kayangan Disk 4 Kutipan  dialog  di  atas  menceritakan  Jaramaya  yang  telah  mengetahui
bahwa  Kampret  adalah  Wisanggeni.  Wisanggeni  mengejek  Jaramaya.  Jaramaya tidak terima dan terjadilah perkelahian.
Tahap  krisis  yang  keempat  terjadi  pada  adegan  ke-17.  Pada  adegan  ini terjadilah  perkelahian  antara  Raden  Gathutkaca  dan  Raden  Antareja  yang  telah
dirasuki oleh Maling Sukma. Seperti pada kutipan di bawah ini.
Adegan : 17
Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan
Pathet : Manyura
RADEN  GATHUTKACA  MARAH  DENGAN  RADEN  ANTAREJA, TERJADILAH PERKELAHIAN
RADEN GATHUTKACA
Kakang  Antareja  aja  nggugu  karepmu  dhewe.  Kakang  Antareja  tekang Karang  Kapulutan  karana  Gathutkaca.  Ana  kedadeyan  Abimanyu  mati
merga saka Kakang Antareja. Aku ora nrimakake.
‘Kakang  Antareja  jangan  seenakmu  sendiri.  Kakang  Antareja  sampai Karang Kapulutan karena Gathutkaca. Ada kejadian Abimanyu meninggal
karena Kakang Antareja. Aku tidak terima. ’
RADEN ANTAREJA
Sing bodho ki kowe. Semar kae ki jane suwung blung ora ana apa-apane. Sing jenenge Badranaya kuwi ora ana apa-apane. Lha wong kaya ngono
kok  dha  diguroni,  wonge  blak  blak  blak.  Coba  arep  ana  undhake  apa kowe, He? Aja dha nggugu karo sing jenenge Badranaya. Ora sah nggugu
karo wejangane Semar. Ora ana apa-apane Gathutkaca.
‘Yang  bodoh  itu  kamu.  Semar  itu  hanya  kosong  tidak  ada  apa-apanya. Yang namanya Badranaya itu tidak ada apa-apanya. Orang seperti itu kok
dijadikan guru, orangnya blak blak blak. Akan ada kemajuan apa kamu? Jangan  pada  percaya  sama  nasihatnya  Semar.  Tidak  ada  apa-apanya
Gathutkaca.
’ RADEN GATHUTKACA
Senajan  kaya  mengkono  ora  ana  kene  papane  perkara  Kakang  Antareja ora manut ngelmune Semar, mangsabara, ning aja nganggu sapa-sapa.
‘Meskipun seperti itu tidak di sini tempatnya Kakang Antareja tidak nurut ilmunya Semar, terserah, tapi jangan mengganggu siapa-siapa.
’ RADEN ANTAREJA
Aku ora nrimakake yen para pepundhenku ming karo Semar kok dianggep. ‘Aku tidak  terima jika para leluhurku hanya Semar kok dianggap.’
RADEN GATHUTKACA Ayo nutut banda.
‘Ayo tarung saja.’ RADEN ANTAREJA
Oo, ajar aku. Ngendi sing bakal pati. ‘Oo, hajar aku. Siapa yang mati.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 6 Kutipan  dialog  di  atas  menceritakan  Raden  Gathutkaca  marah  karena
Raden  Antareja  membuat  kerusuhan  di  Pedhukuhan  Karang  Kapulutan.  Raden Antareja  tidak  terima  dengan  Raden  Gathutkaca  yang  membela  Ki  Semar
Badranaya, dan terjadilah perkelahian.
Tahap  krisis  yang  kelima  terjadi  pada  adegan  ke-20.  Adegan  ini menceritakan tentang perkelahian antara Raden Gathutkaca, Raden Antareja, dan
Maling Sukma. Seperti kutipan di bawah ini.
Adegan : 20
Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan
Pathet : Manyura
RADEN  GATHUTKACA  DAN  RADEN  ANTAREJA  BERKELAHI DENGAN MALING SUKMA
RADEN GATHUTKACA
Kowe sapa? ‘Kamu siapa?’
MALING SUKMA
Maling sukma aku. Aja ning ngarepan. Aku ngemban dhawuh supaya aku mateni Siwa Badranaya.
‘Aku  Maling  sukma.  Jangan  menghalangiku.  Aku  mendapatkan  perintah supaya aku membunuh Siwa Badranaya.
’ RADEN ANTAREJA
Ora.  Minggata.  Pothol  sirahmu.  Ora  urus  buta  buthak.  Kowe  gawe cilakane aku karo adhiku gathutkaca. Tangia, sembur blasahmu.
‘Tidak.  Pergilah.  Putus  kepalamu.  Tidak  urus  raksasa  botak.  Kamu membuat celakanya aku dengan adikku Gathutkaca. Bangunlah, kusembur
tubuhmu. ’
MALING SUKMA
Mati aku. Antareja, gathutkaca dha tembayatan. ‘Mati aku. Antareja, gathutkaca pada bersekongkol.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 7 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Gathutkaca dan Raden
Antareja  yang  telah  bertemu  dengan  Maling  Sukma.  Raden  Antareja  marah karena  Maling  Sukma  telah  membuat  beliau  dan  Raden  Gathutkaca  celaka.
Terjadilah  perkelahian,  dan  Maling  Sukma  merasa  kewalahan  karena  Raden Antareja dan Raden Gathutkaca bersatu.
Tahap  krisis  yang  selanjutnya  terjadi  pada  bagian  tengah  adegan  ke-24. Adegan ini menceritakan tentang Raden Antasena yang mengajari Gareng, Petruk,
dan Bagong cara mengusir Buta Jajalanang yang merupakan malihan dari Bathara Kresna.
Seperti pada kutipan di bawah ini. Adegan
: 24 tengah Tempat
: Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet
: Manyura RADEN  ANTASENA  MEMBERIKAN  MANTRA  PENGUSIR  BUTA
KEPADA GARENG, PETRUK, DAN BAGONG RADEN ANTASENA
Aku  mengko  tak  ngetutke,  kowe  dha  nyuwaraa  nek  isa.  Teguh  rahayu yuwana slamet. Slamet kersaning dewa.
‘Aku nanti akan mengikuti, kalian bersuaralah kalau bisa. Teguh Selamat selamat selamat. Selamat karena takdirnya dewa.
’
GARENG Wah, mboten apal kula.
‘Wah, saya tidak hafal.’ RADEN ANTASENA
Kajate ora dadi ngono wae. ‘Keinginannya tidak jadi, gitu saja.’
GARENG
Ha nek niku gampang. ‘Nah kalau itu mudah.’
PETRUK
Kula nggih ngoten niku? ‘Saya juga begitu?’
RADEN ANTASENA
Hoo. Karo Gareng kiblat lor karo kidul. ‘Iya. Gareng juga ngomong kiblat utara kiblat selatan.’
PETRUK
Kajate ora dadi. ‘Keinginannya tidak jadi.’
BAGONG
Mangsa dadia. Dadi ra menyang ya ora dadi ya. ‘Jadilah. Jadi tidak berangkat yang tidak jadi ya.’
RADEN ANTASENA
Aku ro kowe bareng. Teguh rahayu slamet. Slamet ngarsaning dewa. Aku  dengan  kamu  bersama-sama.  Teguh  selamat  selamat.  Selamat
karena takdir dewa. ’
BAGONG
Alah,  bar  mulang  kok  langsung  lunga.  Ha  ya  lali  aku.  Teguh  rahayu wuyana  kuwi  adhine  slamet.  Teguh  rahaayu  yuwana  karo  slamet  nang
nggone siwa.
‘Alah,  habis  mengajar  langsung  pergi.  Aku  lupa  kan.  Teguh  selamat wuyana  itu  adiknya  slamet.  Teguh  selamat  selamat  dengan  slamet  ke
tempat Siwa. ’
Semar Mbangun Kayangan Disk 7 Kutipan  dialog  di  atas  menceritakan  tentang  Raden  Antasena  yang
memberikan mantra pengusir raksasa kepada Gareng, Petruk, dan Bagong. Mantra itu  digunakan  untuk  mengusir  raksasa  Jajalanang  yang  merupakan  malihan  dari
Bathara Kresna. Tahap  krisis  yang  terakhir  terjadi  pada  bagian  awal  adegan  ke-27.  Pada
adegan  ini  Bathara  Guru  turun  ke  Pedhukuhan  Karang  Kapulutan  dan  berniat untuk menghajar Ki Semar Badranaya.
Seperti kutipan di bawah ini. Adegan
: 27 awal Tempat
: Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet
: Manyura BATHARA GURU MENDATANGI KI SEMAR BADRANAYA
BATHARA GURU
Kakang Semar ngancu neraka bakal mbangun kayangan. ‘Kakang Semar masuk neraka akan membangun kayangan.’
KI SEMAR BADRANAYA
Nek  aku  ki  mbangun  kayangan  Suralaya  sing  wis  tak  dhongkeli  nggone sapa? Agek tak nggo mangan wae sedina telung dina prei. Ha kok nyela-
nyela mbangun kayanganing dewa.
‘Jika  aku  membangun  kayangan  Suralaya  yang  akan  aku  bangun punyanya  siapa?  Buat  makan  sehari  tiga  hari  libur.  Ha  kok  mau
membangun kayangannya dewa. ’
BATHARA GURU
Tembung  sing  kaya  mengkono  ora  bakal  luput.  Nyangklak  saka wewanguning kayangan. Ngko tak cekel kakang Semar. Sotke Kalacandra.
‘Kata yang seperti itu tidak bakal salah. Melanggar bangunan kayangan. Aku hajar Kakang Semar. Kena Kalacandra.
’
KI SEMAR BADRANAYA Ee, lhadalah. Bojling wis slamet. Kowe arep njajal kakangmu, jajalen.
‘Ee, lhadalah. Selamat. Kamu akan mencoba kakangmu, coba saja.’
Semar Mbangun Kayangan Disk 8 Melalui  kutipan  dialog  di  atas  dapat  diketahui  bahwa  Bathara  Guru  telah
turun  ke  Pedukuhan  Karang  Kapulutan.  Beliau  bermaksud  membunuh  Ki  Semar Badranaya dengan Kalacandra karena Ki Sema Badranaya tidak mau ikut Bathara
Kresna  ke  kayangan.  Ki  Semar  Badranaya  marah  karena  tidak  dihormati  oleh adiknya, dan terjadilah peperangan.
4.1.2.5 Resolusi Tahap  resolusi  merupakan  tahapan  di  mana  persoalan  telah  memperoleh