Krisis Struktur Alur Lakon Semar Mbangun Kayangan

BATHARA KRESNA Adhuh ketiwasan. Kakang Semar mbreguguk ngutha waton datan wong agung mboten purun kula boyongdhateng kayangan, kados sampun mangertos. ‘Aduh, Kakang Semar menantang pada orang besar, tidak mau saya ajak ke kayangan, seperti sudah tahu. ’ BATHARA GURU Wah, keparat. ‘Wah, keparat.’ BATHARA KENAKA PUTRA Dhi Guru. Ngatos-atos Dhi. Kakang Semar menika tiyang mboten napa- napa, wong sing jujur. Adhi guru kedah saged ngulat dhateng kawontenan. ‘Dhi Guru. Hati-hati Dhi. Kakang Semar itu orang tidak apa-apa, orang yang jujur. Adhi guru harus bisa melihat keadaan. ’ BATHARA GURU “Mboten. Kaya ngapa rupane Kakang Semar.” Semar Mbangun Kayangan Disk 8 Kutipan dialog di atas menceritakan Bathara Guru yang marah saat mendengar laporan dari Bathara Kresna. Beliau akan menemui Ki Semar Badranaya dan menghajarnya.

4.1.2.4 Krisis

Dalam tahap ini persoalan telah mencapai puncaknya klimaks. Pertikaian atau persoalan yang ada harus diimbangi dengan adanya jalan keluar resolusi. Dalam lakon Semar Mbangun Kayangan, krisis dimulai ketika Petruk didatangi oleh Raden Gathutkaca, Raden Sentyaki, dan Raden Antareja. Mereka ingin mengusir Petruk dari Ngamarta, dan kalau Petruk tidak mau akan dianiaya. Krisis yang terjadi pertama kali pada adegan ke-5. Seperti kutipan di bawah ini. Adegan : 5 Tempat : Kraton Ngamarta Pathet : Nem PETRUK DISERANG OLEH RADEN SENTYAKI RADEN SENTYAKI Aku ngemban dhawuh saka Kaka Prabu Dwarawati. Dina iki Petruk didhawi bali. Malah bapakmu Kakang Semar elikna le bakal mbangun kayangan. ‘Aku mendapatkan perintah dari Kaka Prabu Dwarawati. Hari ini Petruk disuruh pulang. Malah bapakmu Kakang Semar ingatkan maksudnya untuk membangun kayangan. ’ PETRUK Ah, panjenengan niku wong mau mboten ndherek rembugan kok. Kula niki mpun wong tuwa dudu bocah wingi sore. Saweg keng raka kemawon kula mboten ajrih dipundukani. Jer duwe dedhasar aku wong bener. Napa malih Ndara Sentyaki. ‘Ah, anda tadi kan tidak ikut diskusi.Saya ini sudah orang tua bukan anak baru kemarin. Dengan ayah saja saya tidak takut dimarahi. Dengan berdasar aku orang benar. Apalagi dengan Ndara Sentyaki. ’ RADEN SENTYAKI Aja gawe muringku. Petruk gelem bali apa ora? ‘Jangan membuatku marah. Petruk mau pulang apa tidak?’ PETRUK Menawi dereng nampi ngendikanipun Gusti kula nata Ngamarta, kula dereng badhe wangsul. ‘Jika belum menerima perintah Gusti Raja Ngamarta, Saya belum akan pulang. ’ RADEN SENTYAKI Kelakon tak pecah sirahmu. ‘Kupecah kepalamu.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 2 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Sentyaki yang marah karena Petruk tidak mau mematuhi perintahnya. Akhirnya Raden Sentyaki menghajar Petruk. PETRUK DISERANG OLEH RADEN GATHUTKACA RADEN GATHUTKACA Wis saiki ngene apike, kowe baliya. Mengko ganti wektu aku bakal ganti nekani ana kana, ndherekke Wa Kresna. ‘Ya sudah, sekarang lebih baik kamu pulang. Nanti lain waktu ganti aku yang datang ke sana, mengantarkan Wa Kresna. ’ PETRUK Ah, mboten sah. Sing perlu pancen kula keparingan dhawuh kula kedah wangsul ning sageda saking Sinuwun Ngamarta menapa para kadang- kadangipun. Yen Keng Wa Dwarawati niku kalih kula mpun mboten cocok. ‘Ah, tidak usah. Yang pasti saya harus mendapat perintah pulang dari Sinuwun Ngamarta atau saudara-saudaranya. Keng Wa Dwarawati itu dengan saya sudah tidak cocok. ’ RADEN GATHUTKACA Ming kowe gari gelem bali apa ora? ‘Kamu mau pulang apa tidak?’ PETRUK Upami mboten? ‘Jika Tidak?’ RADEN GATHUTKACA Kelakon tak pothol gulumu. ‘Kupatahkan lehermu.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 3 Melalui kutipan di atas diketahui bahwa Raden Gathutkaca marah karena Petruk tidak mematuhi perintahnya untuk pulang ke Pedhukuhan Karang Kapulutan. Raden Gathutkaca memotong leher Petruk. PETRUK DISERANG OLEH RADEN ANTAREJA PETRUK Nembe pinanggih keng rayi Ndara Gathutkaca. Sarenng kula ndongeng ingkeng werni-werni Ndara Gathutkaca njur ngendika ya wis tak nang Karang Kapulutan. ‘Baru bertemu Ndara Gathutkaca. Sesudah saya bercerita banyak, Ndara Gathutkaca lalu berbicara akan ke Karang Kapulutan. ’ RADEN ANTAREJA Merga kena pengaruhmu ya. Sing jenenge Petruk, Gareng, Bagong kuwi pembujuk elek. Ayo minggat. Ora gelem bali, ngati-ati ‘Karena pengaruhmu ya. Yang namanya Petruk, Gareng, Bagong itu pembujuk jelek. Tidak mau pulang, hati-hati. ’ PETRUK Kula niki badhe mang napakke? Wong kula mboten wonten rembug sulaya kaliyan njenengan. Panjenengan kalih kula kok lajeng ngendika mekaten rak ya kleru ta. Mbok nggih disabarke. Dadi satriya niku kedah sing sabar. ‘Saya ini mau diapakan? Saya tidak ada omongan jelek kepada anda. Anda dengan saya kok malah berbicara begitu, apa tidak salah. Sabar. Menjadi satria itu harus sabar. ’ RADEN ANTAREJA Tak ganjar mati kowe. ‘Kubunuh kau.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 3 Melalui kutipan dialog di atas, Petruk telah membuat Raden Antareja marah karena Petruk tidak mau disuruh pulang ke Karang Kapulutan dan menasehati Raden Antareja supaya menjadi kesatria yang penyabar. Raden Antareja tidak senang mendengarnya dan beliau akan membunuh Petruk. Tahap krisis kedua dalam lakon Semar Mbangun Kayangan terjadi pada adegan ke-9. Pada adegan ini diceritakan Bathari Durga menyuruh anak buahnya untuk turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan guna membunuh Ki Semar Badranaya. Seperti pada kutipan di bawah ini. Adegan : 9 Tempat : Kayangan Ganda Mayit Pathet : Nem BATHARI DURGA MENYURUH JARAMAYA TURUN KE PEDHUKUHAN KARANG KAPULUTAN GUNA MEMBUNUH KI SEMAR BADRANAYA BATHARI DURGA Dhawuhana karo wadya bala, buta loro sing kok pilih maling sukma maling raga supaya mlebu ana Karang kapulutan nyendhal mayang Kakang Semar utawa sapa sing bakal mbelani Kakang Semar. ‘Perintahkan kepada anak buahmu, dua raksasa yang kamu pilih pencuri jiwa pencuri raga supaya masuk ke Karang Kapulutan membunuh Kakang Semar atau siapa saja yang akan membela Kakang Semar. ’ JARAMAYA Inggih. Ngestokaken dhawuh Bu. ‘Iya. Melaksanakan tugas Bu.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 4 Berdasarkan dialog di atas dapat diketahui bahwa Bathari Durga menyuruh Jaramaya dan anak buahnya turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan guna membunuh Ki Semar Badranaya atau siapapun yang mendukung Ki Semar Badranaya. Tahap krisis yang ketiga berlangsung pada bagian akhir adegan ke-12. Pada adegan ini diceritakan Wisanggeni menyamar menjadi Kampret. Beliau malih rupa guna mengelabui Jaramaya. Ketika Jaramaya tahu bahwa Kampret adalah Wisanggeni, maka terjadilah perkelahian. Seperti pada kutipan di bawah ini. Adegan : 12 Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet : Nem WISANGGENI DAN JARAMAYA BERKELAHI WISANGGENI Saiki sambata, tak banda tanganmu, najan ora ana kene papanku. Ning sing kok rasani pepundhenku, wajib aku mbelani. ‘Sekarang mengeluhlah, aku ika tanganmu, meski tidak di sini tempatku. Tapi yang kamu omongkan adalah leluhurku, aku wajib membela. ’ JARAMAYA Njuk upama ta kowe wani karo aku sing mbok nggo kekuatan seko ngendi? ‘Jika kamu berani denganku yang akan kamu gunakan sebagai kekuatan dari mana? ’ WISANGGENI Kurang gedhe kemulan mega kurang dhuwur ancik-ancika gunung. Aku cendhek kowe dhuwur, nabok sirahmu ra sah ndadak ancik-ancik andha. ‘Kurang besar berselimut awan kurang tinggi naik gunung. Aku pendek kamu tinggi, memukul kepalamu tidak perlu naik tangga. ’ JARAMAYA Aa, glagag omongmu. Ing atase wong lanang kok tandange elek. Ora sembada. Lha wong aku satriya, nendhang, nyepak, ndugang, nyuwewek. Ora uman patan aku. ‘Aa, besar omongmu. Lelaki kok tingkah lakunya jelek. Tidak sesuai. Aku satria, menendang, menyepak. Tidak dapat jatah kamu. ’ WISANGGENI Ayo majua mrene. Senajan gedhea nek kaya Kaki Joromoyo ki mung klunggrak klunggruk. Bar mangan wareg, turu. ‘Ayo, maju ke sini. Meskipun besar tapi jika seperti Kaki Jaramaya hanya duduk-duduk. Sesudah makan kenyang, tidur. ’ JARAMAYA Lhadalah. Sewiyah-wiyah karo aku. Aja mlayu Wisanggeni. ‘Seenaknya sendiri denganku. Jangan lari Wisanggeni.” Semar Mbangun Kayangan Disk 4 Kutipan dialog di atas menceritakan Jaramaya yang telah mengetahui bahwa Kampret adalah Wisanggeni. Wisanggeni mengejek Jaramaya. Jaramaya tidak terima dan terjadilah perkelahian. Tahap krisis yang keempat terjadi pada adegan ke-17. Pada adegan ini terjadilah perkelahian antara Raden Gathutkaca dan Raden Antareja yang telah dirasuki oleh Maling Sukma. Seperti pada kutipan di bawah ini. Adegan : 17 Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet : Manyura RADEN GATHUTKACA MARAH DENGAN RADEN ANTAREJA, TERJADILAH PERKELAHIAN RADEN GATHUTKACA Kakang Antareja aja nggugu karepmu dhewe. Kakang Antareja tekang Karang Kapulutan karana Gathutkaca. Ana kedadeyan Abimanyu mati merga saka Kakang Antareja. Aku ora nrimakake. ‘Kakang Antareja jangan seenakmu sendiri. Kakang Antareja sampai Karang Kapulutan karena Gathutkaca. Ada kejadian Abimanyu meninggal karena Kakang Antareja. Aku tidak terima. ’ RADEN ANTAREJA Sing bodho ki kowe. Semar kae ki jane suwung blung ora ana apa-apane. Sing jenenge Badranaya kuwi ora ana apa-apane. Lha wong kaya ngono kok dha diguroni, wonge blak blak blak. Coba arep ana undhake apa kowe, He? Aja dha nggugu karo sing jenenge Badranaya. Ora sah nggugu karo wejangane Semar. Ora ana apa-apane Gathutkaca. ‘Yang bodoh itu kamu. Semar itu hanya kosong tidak ada apa-apanya. Yang namanya Badranaya itu tidak ada apa-apanya. Orang seperti itu kok dijadikan guru, orangnya blak blak blak. Akan ada kemajuan apa kamu? Jangan pada percaya sama nasihatnya Semar. Tidak ada apa-apanya Gathutkaca. ’ RADEN GATHUTKACA Senajan kaya mengkono ora ana kene papane perkara Kakang Antareja ora manut ngelmune Semar, mangsabara, ning aja nganggu sapa-sapa. ‘Meskipun seperti itu tidak di sini tempatnya Kakang Antareja tidak nurut ilmunya Semar, terserah, tapi jangan mengganggu siapa-siapa. ’ RADEN ANTAREJA Aku ora nrimakake yen para pepundhenku ming karo Semar kok dianggep. ‘Aku tidak terima jika para leluhurku hanya Semar kok dianggap.’ RADEN GATHUTKACA Ayo nutut banda. ‘Ayo tarung saja.’ RADEN ANTAREJA Oo, ajar aku. Ngendi sing bakal pati. ‘Oo, hajar aku. Siapa yang mati.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 6 Kutipan dialog di atas menceritakan Raden Gathutkaca marah karena Raden Antareja membuat kerusuhan di Pedhukuhan Karang Kapulutan. Raden Antareja tidak terima dengan Raden Gathutkaca yang membela Ki Semar Badranaya, dan terjadilah perkelahian. Tahap krisis yang kelima terjadi pada adegan ke-20. Adegan ini menceritakan tentang perkelahian antara Raden Gathutkaca, Raden Antareja, dan Maling Sukma. Seperti kutipan di bawah ini. Adegan : 20 Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet : Manyura RADEN GATHUTKACA DAN RADEN ANTAREJA BERKELAHI DENGAN MALING SUKMA RADEN GATHUTKACA Kowe sapa? ‘Kamu siapa?’ MALING SUKMA Maling sukma aku. Aja ning ngarepan. Aku ngemban dhawuh supaya aku mateni Siwa Badranaya. ‘Aku Maling sukma. Jangan menghalangiku. Aku mendapatkan perintah supaya aku membunuh Siwa Badranaya. ’ RADEN ANTAREJA Ora. Minggata. Pothol sirahmu. Ora urus buta buthak. Kowe gawe cilakane aku karo adhiku gathutkaca. Tangia, sembur blasahmu. ‘Tidak. Pergilah. Putus kepalamu. Tidak urus raksasa botak. Kamu membuat celakanya aku dengan adikku Gathutkaca. Bangunlah, kusembur tubuhmu. ’ MALING SUKMA Mati aku. Antareja, gathutkaca dha tembayatan. ‘Mati aku. Antareja, gathutkaca pada bersekongkol.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 7 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Gathutkaca dan Raden Antareja yang telah bertemu dengan Maling Sukma. Raden Antareja marah karena Maling Sukma telah membuat beliau dan Raden Gathutkaca celaka. Terjadilah perkelahian, dan Maling Sukma merasa kewalahan karena Raden Antareja dan Raden Gathutkaca bersatu. Tahap krisis yang selanjutnya terjadi pada bagian tengah adegan ke-24. Adegan ini menceritakan tentang Raden Antasena yang mengajari Gareng, Petruk, dan Bagong cara mengusir Buta Jajalanang yang merupakan malihan dari Bathara Kresna. Seperti pada kutipan di bawah ini. Adegan : 24 tengah Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet : Manyura RADEN ANTASENA MEMBERIKAN MANTRA PENGUSIR BUTA KEPADA GARENG, PETRUK, DAN BAGONG RADEN ANTASENA Aku mengko tak ngetutke, kowe dha nyuwaraa nek isa. Teguh rahayu yuwana slamet. Slamet kersaning dewa. ‘Aku nanti akan mengikuti, kalian bersuaralah kalau bisa. Teguh Selamat selamat selamat. Selamat karena takdirnya dewa. ’ GARENG Wah, mboten apal kula. ‘Wah, saya tidak hafal.’ RADEN ANTASENA Kajate ora dadi ngono wae. ‘Keinginannya tidak jadi, gitu saja.’ GARENG Ha nek niku gampang. ‘Nah kalau itu mudah.’ PETRUK Kula nggih ngoten niku? ‘Saya juga begitu?’ RADEN ANTASENA Hoo. Karo Gareng kiblat lor karo kidul. ‘Iya. Gareng juga ngomong kiblat utara kiblat selatan.’ PETRUK Kajate ora dadi. ‘Keinginannya tidak jadi.’ BAGONG Mangsa dadia. Dadi ra menyang ya ora dadi ya. ‘Jadilah. Jadi tidak berangkat yang tidak jadi ya.’ RADEN ANTASENA Aku ro kowe bareng. Teguh rahayu slamet. Slamet ngarsaning dewa. Aku dengan kamu bersama-sama. Teguh selamat selamat. Selamat karena takdir dewa. ’ BAGONG Alah, bar mulang kok langsung lunga. Ha ya lali aku. Teguh rahayu wuyana kuwi adhine slamet. Teguh rahaayu yuwana karo slamet nang nggone siwa. ‘Alah, habis mengajar langsung pergi. Aku lupa kan. Teguh selamat wuyana itu adiknya slamet. Teguh selamat selamat dengan slamet ke tempat Siwa. ’ Semar Mbangun Kayangan Disk 7 Kutipan dialog di atas menceritakan tentang Raden Antasena yang memberikan mantra pengusir raksasa kepada Gareng, Petruk, dan Bagong. Mantra itu digunakan untuk mengusir raksasa Jajalanang yang merupakan malihan dari Bathara Kresna. Tahap krisis yang terakhir terjadi pada bagian awal adegan ke-27. Pada adegan ini Bathara Guru turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan dan berniat untuk menghajar Ki Semar Badranaya. Seperti kutipan di bawah ini. Adegan : 27 awal Tempat : Pedhukuhan Karang Kapulutan Pathet : Manyura BATHARA GURU MENDATANGI KI SEMAR BADRANAYA BATHARA GURU Kakang Semar ngancu neraka bakal mbangun kayangan. ‘Kakang Semar masuk neraka akan membangun kayangan.’ KI SEMAR BADRANAYA Nek aku ki mbangun kayangan Suralaya sing wis tak dhongkeli nggone sapa? Agek tak nggo mangan wae sedina telung dina prei. Ha kok nyela- nyela mbangun kayanganing dewa. ‘Jika aku membangun kayangan Suralaya yang akan aku bangun punyanya siapa? Buat makan sehari tiga hari libur. Ha kok mau membangun kayangannya dewa. ’ BATHARA GURU Tembung sing kaya mengkono ora bakal luput. Nyangklak saka wewanguning kayangan. Ngko tak cekel kakang Semar. Sotke Kalacandra. ‘Kata yang seperti itu tidak bakal salah. Melanggar bangunan kayangan. Aku hajar Kakang Semar. Kena Kalacandra. ’ KI SEMAR BADRANAYA Ee, lhadalah. Bojling wis slamet. Kowe arep njajal kakangmu, jajalen. ‘Ee, lhadalah. Selamat. Kamu akan mencoba kakangmu, coba saja.’ Semar Mbangun Kayangan Disk 8 Melalui kutipan dialog di atas dapat diketahui bahwa Bathara Guru telah turun ke Pedukuhan Karang Kapulutan. Beliau bermaksud membunuh Ki Semar Badranaya dengan Kalacandra karena Ki Sema Badranaya tidak mau ikut Bathara Kresna ke kayangan. Ki Semar Badranaya marah karena tidak dihormati oleh adiknya, dan terjadilah peperangan.

4.1.2.5 Resolusi Tahap resolusi merupakan tahapan di mana persoalan telah memperoleh