Daftar Pustaka

Daftar Pustaka

Adam , Asvi War m an . 20 0 5. “H istor y, Nation alism , an d Power ”. Dalam Social Science and Pow er in Indonesia, diedit oleh Ved i R. H a d iz a n d Da n iel Dh a kid a e. J a ka r t a : Eq u in ox Books. Pp . 247-274.

Adas, Mich ael. 1979. Prophets of R ebellion : M illen arian Protest M ov em ents against European Colonial Order . Chapel Hill: Un iver sity of Nor th Car olin a Pr ess.

Adi, N. J uni, Felicianus Arganata, M. Chehafudin, Faisal H. Fuad, San di C. A. Nugr ah en i, Roh n i San yoto, Rowen a Sor iaga, dan Peter Walpole. 20 0 5. Com m unities Transform ing For- es t la n d s , J a v a , I n d on es ia . A Colla b or a t iv e S t u d y b y Lem baga Arupa, Yay asan Koling, and Asia Forest N etw ork. Bohol, Phillipin es: Asia Forest Network.

Ad iwila ga . 19 75. ”La p or a n t en t a n g Cip a m on gkola n ”. Lem b a ga P en elit ia n Kem a sya r a ka t a n , Un iver sit a s P a d ja d ja r a n . Ba n d u n g.

An derson , Ben . 1972. Jav a in a Tim e of R ev olution : Occupation a n d R esista n ce, 1944-1946. Ith aca, N.Y.: Corn ell Un iver- sity Press. Anonim ous. 1965. Polem ik H.R. dan Merdeka. Djakarta, Merdeka Press. An war, Dewi Fortun a. 20 0 5. “The Fall of Suharto: Un derstan d- ing the Politics of the Global.” In Francis Loh Kok Wah and J oakim Öjendal. (eds.), Southeast Asian Responses to Glo- balization: Restructuring Governance and Deepening Dem oc- r a cy . Copen hagen : Niass Press. Pp. 20 1-232.

Ap r ian to, Tr i Ch an d r a. 20 0 5. ”Petan i d an Pr oses Nasion alisasi P er u sa h a a n P er keb u n a n d i J em b er ”. La p or a n t id a k d it er b it ka n . P u sa t P en elit ia n Kem a sya r a ka t a n d a n Kebudayaan (PMB) Lem baga Ilm u Pen getah uan In don e- sia (LI P I ) I n d on esia , a n d Ned er la n d s I n st it u u t voor Oor logsdocum en tatie (NIOD) Belan da.

_ _ _ _ . 20 0 6. Tafsir(an) Land Reform dalam Alur Sejarah Indone- sia: Tinjauan Kritis atas Tafsir(an) y ang Ada . Yogyakarta: KARSA

Ar n d t, H ein z. 1967. ”Econ om ic Disor d er an d th e Task Ah ead ”. Sukarno’s Guided Indonesia . Edited by In T. Tan. Brisbane: J a ca r a n d a . P p . 12 9 -14 0 .

148 Land Reform Dari Masa Ke Masa Aspin al, Edward. 20 0 5, Opposin g Suharto: Com prom ise, Resis-

tance and Regim e Change in Indonesia, Stanford, Stanford Un iver sit y Pr ess.

Awa n g, S. Afr i, W.T.Wid a ya t i, B. H im m a h , A. Ast u t i, d a n W. Wardhan a. 20 0 6. “Collective Action on State Forest Com - p a n y in J a va .” A p a p er d eliver ed a t t h e eleven t h b ien - n ial con fer en ce of t h e In t er n at ion al Associat ion for t h e Study of Com m on Property (IASCP), Den pasar, Bali.

Ba ch r ia d i, Dia n t o, 2 0 0 2 . “Lon cen g Kem a t ia n a t a u Tem b a ka n Ta n d a St a r t ? Kon t r over si sep u t a r Ket et a p a n MP R RI No.I X/ MP R/ 2 0 0 1 - Kom en t a r u n t u k I d h a m Sa m u d r a Bey”, Kom p a s, 11 J a n u a r i 20 0 2.

_ _ _ _ . 20 0 4. “Ten d en si d alam Pen yelesaian Kon flik Agr ar ia d i In d on esia: Men u n ggu Lah ir n ya Kom isi Nasion al u n t u k Pen yelesaian Kon flik Agr ar ia (KNUPKA)”, dalam J u rn al Dinam ika Masy arakat Vol. III, No. 3, November 20 0 4, pp.

4 9 7- 5 2 1. _ _ _ _ . 2 0 0 7. “Refor m a Agr a r ia u n t u k I n d on esia : P a n d a n ga n Kr it is t en t a n g P r ogr a m P em b a r u a n Agr a r ia Na sion a l (PPAN) atau Redistribusi Tan ah ala Pem erin tahan SBY”. Makalah yan g disajikan pada suatu lokakarya organ isasi- or gan isasi ger akan agr ar ia 6 -7 J u n i 20 0 7 d i Magelan g, J a wa Ten ga h . h t t p :/ / a gr a r ia n r c.m u lt ip ly.com / jou r n a l/ it em / 19 / Refor m a _ Agr a r ia _ u n t u k_ I n d on esia [la st a c- cessed on 0 4 / 11/ 20 11].

Bach r iad i, Dian t o, Er p an Far yad i d an Bon n ie Set iawan (ed s.), 1997, Reform asi Agraria: Perubahan Politik, Sengketa dan Agen da Pem baruan Agraria di In don esia . J akarta: LP-FE Un iversitas In don esia dan KPA.

Ba h a r , Sa a fr oed in , An a n d a B. Ku su m a , d a n Na n ie H u d a wa t i (Ed s). 19 9 5. R isa la h S id a n g Pen y elid ik Usa h a -u sa h a Per sia p a n Kem er d ek a a n I n d on esia (BPUPKI ) , Pa n it ia Persiapan Kem erdekaan Indonesia (PPKI), 28 M ei 1945-22

A g u st u s 19 4 5 . Ed isi Ketiga. J akar ta: Sekr etar iat Negar a Republik In don esia. Barr, C. 1999. Discipline and Accum ulate: State Practices and Elite Con solid a t ion in In d on esia ’s T im ber S ect or , 1967-1998 . M.Sc Th esis, Cor n ell Un iver sity, Ith aca, New Yor k.

Ben d a, H ar r y, d an Lan ce Castles. 1969. The Sa m in M ov em en t . Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 125(2): 20 7- 240.

Ben da-Beckm an , Keebet dan Fran z. 20 0 8 . “Tradition al Law in a Globalisin g Wor ld . Myth s, Ster eotyp es, an d Tr an sfor m - in g Tr ad ition s.” Van Vollen h oven Lectu r e. Leid en , May

16 , 2 0 0 8 . _ _ _ _ . 20 11. “Myt h s an d St er eot yp es abou t Ad at Law. A r eas-

Daftar Pustaka

sessm en t of Va n Vollen h oven in t h e ligh t of cu r r en t st r u ggles over ad at law in In d on esia”. Bijd r a g en t ot d e Ta a l-, La n d - en Volk en k u n d e 167(2-3):167-195.

Bey, Id h am Sam u d er a. 20 0 2. “Lon cen g Kem at ian UUPA 19 6 0

Ber d en t an g Kem bali - Men yoal TAP MPR No IX/ MPR/

2 0 0 1”, Kom p a s, 10 J a n u a r y 2 0 0 2 . _ _ _ _ . 2 0 0 3 . “UUP A 19 6 0 Leb ih Ba ik Dib a n d in gka n RUU

Pen gelolaan Sum ber Daya Alam ”, Kom pas, 10 May 20 0 3. _ _ _ _ . 2 0 0 4 . “H en t ika n Revisi UUP A 19 6 0 u n t u k

N eoim p er a lism e”. J u r n a l A n a lisis S osia l 9 (1):8 5-9 6 . Ba n d u n g: Ya ya sa n Aka t iga .

Boileau, J ulian M. 198 3. GOLKAR : Fun ction al Group Politics in In d on esia . J akarta: CSIS. Boom gard, Peter. 1994. “Colon ial Forest Policy in J ava in Tran -

sition , 18 65– 1916”, in The Late Colon ial State in In don e- sia: Political and Econom ic Foundations of the N etherlands In dies, 18 8 0 -1942 . Leiden , KITLV Press. Pp. 117-138 .

Bor r a s, Sa t u r n in o J r . 2 0 0 6 . “Th e Un d er lyin g Assu m p t ion s,

Th eor y, an d Pr act ice of Neoliber al Lan d Policies” in P. Rosset, R. Patel an d M. Courville (eds), Prom ised Lan d: Com peting Visions of Agrarian Reform . Oakland: Food First Books. Pp. 99-128 .

Burns, Peter J . 1989 ”The Myth of Adat.” Journal of Legal Plural- is m

2 8 :1-12 7. _ _ _ _ . 20 0 4. The Leiden Legacy : Con cepts of Law in In don esia. Leiden, KITLV. Br a t a , Rob y Ar ya . 2 0 10 . “Wh y d id a n t icor r u p t ion p olicy fa il?

Im p lem en t at ion of t h e an t icor r u p t ion p olicy of t h e au - th or itar ian n ew or d er r egim e in In d on esia, 1971– 1998 .” In The M any Faces of Public M anagem ent Reform in the Asia-Pacific R egion , edited by Lawrence R. J ones. Oxford, UK:Em er ald Gr ou p Pu blish in g Lim ited . Pp. 123-153.

Br atam ih ar dja, Mulyadi, Satyawan Sun ito, dan J . Kar tasubr ata,

J . 20 0 5. Forest Managem ent in Java 1975-1999: Tow ards Collaborativ e Forest M an agem en t. ICRAF Southeast Asia wor kin g p a p er n o. 2 0 0 5_ 1. Bogor : Wor ld Agr ofor est r y Cen tre (ICRAF).

Budim an , Arief. 1991. N egara dan Pem ban gun an : Studi ten tan g

In d on esia d a n Kor ea Sela t a n .J akarta, Yayasan Padi dan Kap as.

_ _ _ _ 19 9 6 . T eor i N eg a r a : N eg a r a , k ek u a sa a n d a n Id eolog i. J a ka r t a : Gr a m ed ia . Bulkin , Far ch an . 198 4a. “Kapitalism e, Golon gan Men en gah dan

n egar a: Sebu ah Catatan Pen elitian ”. Prism a 2 :3-22. _ _ _ _ 19 8 4 b . “Nega r a , Ma sya r a ka t d a n Ekon om i”, Pr ism a 13 ( 8 ) : 3 - 17.

150 Land Reform Dari Masa Ke Masa Burns, Peter J . 1989. “The Myth of Adat”. Journal of Legal Plural-

ism 2 8 :1-12 7. _ _ _ _ . 20 0 4. The Leiden Legacy : Con cepts of Law in In don esia. Leiden: KITLV. Caldwell, Malcolm dan Ern st Utrecht, 1979. In don esia: an Alter- n a t iv e H ist or y . Sydn ey: Altern ative Publish in g Coopera- t i ve .

Con treras-H erm osilla, Arn oldo, dan Chip Fay. 20 0 5. Stren gthen - ing Forest Managem ent in Indonesia through Land Tenure R efor m : Issu es a n d Fr a m ew or k for Action . Wash in gton : Forest Tren ds an d World Agroforestry Cen tre.

Cribb, Robert. 1990 . In troduction : Problem s in th e H istoriogra- phy of the Killings in Indonesia.’ In R. Cribb (Ed) The Indo- n esia n Killin g s: 1965-1966 (pp.1-44) Clayton : Cen tre for Southeast Asian Studies, Mon ash Un iversity

_ _ _ _ . 20 0 1. ‘Genocide in Indonesia, 1965-1966’, Journal of Geno- cide R esearch 3(2):219-239 _ _ _ _ . 20 0 2. “Un resolved Problem s in the In don esian Killin gs of

1965-1966”. Asian Su r vey 42 (4): 550 – 563. Christodoulou, Dem etrios. 1990 . The Unprom ised Land: Agrarian Reform and Conflict W orldw ide. London: Zed Books. Crouch, Harold, 1978, The Arm y and Politics in Indonesia. Ithaca, Cornell University Press. Dauvergn e, Peter. 1994. “Politics of Deforestration in In don esia”, Pacific Affairs

66 (4):497-518.

Dein in ger, Klaus dan H an s Bin swan ger. 1999. “The Evolution of the World Ban k’s Lan d Policy: Prin ciples, Experien ce an d Future Challen ges”. The W orld Ban k R esearch Observ er,

14 (2): 24 7– 276 . Dep ar t em en Pen er an gan RI. 19 8 2. Per t a n a ha n d a la m Er a Pem bangunan Indonesia . J akarta, Departemen Penerangan Republik Indonesia.

Departemen Kehutanan dan Badan Pusat Statistik 20 0 7 Identifikasi Desa Dalam Kaw asan H utan 20 0 7 . J akarta: Departem en Kehutan an dan Badan Pusat Statistik.

Departemen Kehutanan dan Badan Pusat Statistik 20 0 9 Identifikasi Desa di Dalam dan di Sekitar Kaw asan Hutan 2009 . J akarta: Departem en Kehutan an dan Badan Pusat Statistik.

Departem en Kehutan an RI. 198 6. Sejarah Kehutan an In don esia. Volum e I, II, dan III. J akarta: Departem en Kehutanan RI. Kehu t a n a n In d on esia . Volu m e III. J akar ta: Depar tem en Kehutanan RI.

Durin, H asan Basri. 1998 . H im punan Pidato 1998 Kepala Badan Pertan ahan N asion al R ep u blik In d on esia . J akarta: Pusat H u ku m d an H u bu n gan Masyar akat . Bad an Per t an ah an Nasional Repupblik Indonesia.

151 En g, van der P. 20 0 2. “H altin g Pr ogr ess: In don esia’s Econ om ic

Daftar Pustaka

Develop m en t sin ce 18 8 0 .” Itin er a r io, 26(1):1-12. _ _ _ _ . 2 0 0 8 . “Food Su p p ly in J a va d u r in g Wa r a n d

Decolon isa t ion , 19 4 0 -19 50 ”. MP RA P a p er No. 8 8 52 . On lin e at h ttp :/ / m p r a.u b.u n i-m u en ch en .d e/ 8 8 52/ . Last accessed on 0 8 / 0 7/ 20 10 .

Fay, Ch ip d an Mar t u a Sir ait . 20 0 4 . “Ker an gka H u ku m Negar a d a la m Men ga t u r Agr a r ia d a n Keh u t a n a n I n d on esia : Mem p er t a n ya ka n Sist em Ga n d a Kewen a n ga n a t a s Pen gu a sa a n Ta n a h “.Pa p er d ip r esen t a sika n d a la m T h e In tern ation al Con feren ce on Lan d Ten u re , J akarta, 11-13 Oct ober 20 0 4.

Fauzi, Noer (Ed). 1997. Tan ah dan Pem ban gun an : R isalah dari Kon fer en si IN FID . J akar ta: Sin ar H ar apan . _ _ _ _ . 1999. Petani dan Penguasa, Perjalanan Politik Agraria In- d o n es ia . Yogya ka r t a : P u st a ka P ela ja r b eker ja sa m a den gan In sist Press. _ _ _ _ . 2 0 0 2 . “Kon flik Ten u r ia l: ya n g Dicip t a ka n Ta p i Ta k H en d ak Diselesaikan ”. d alam Berebu t Tan ah: Beberap a Kajian Bersp ek tif Kam p us dan Kam p un g . Edited by An u Loun ela an d R. Yan do Zakaria. Yogyakarta: KARSA.

_ _ _ _ . 20 0 1. “Revisi UUPA Perlu Dipikirkan .” Kom pas, 27 Sep- t em b er 2 0 0 1. _ _ _ _ . 20 0 3, Ber sa k si u n tu k Pem ba r u a n Ag r a r ia, Yogyakar ta: Ka r sa . Feith, Herbert. 1962. The Decline of Constitutional Dem ocracy in In d on esia . Ith aca, Cor n ell Un iver sity Pr ess. _ _ _ _ . 19 6 3. “Dyn am ics of Gu id ed Dem ocr acy”. In In d on esia , ed it ed b y Ru t h T. McVey (ed .). New H a ven , Sou t h ea st Asia Stu d ies, Yale Un iver sity. Pp . 30 9-40 9. _ _ _ _ . 198 0 .“Repressive-Developm en talist Regim es in Asia: Old str en gth s, New Vu ln er abilities’, Prism a, 19: 39-55. Fr eir e, Pau lo. 198 4. Pen d id ik a n Seba g a i Pr a k tek Pem beba sa n . J a ka r t a : Gr a m ed ia . ____. 198 5. Pendidikan Kaum Tertindas. J akarta: LP3ES. Gautam a, Soedargo dan Boedh i H arson o. 1972. Surv ey of In do-

n esia n La w : Ag r a r ia n La w . Ban dun g, Padjadjar an Un i- ver sity Law Sch ool.

Gautam a, Sudar go, dan Budi H ar son o. 1972. Surv ey of In don e-

sia n Econ om ic La w : Ag r a r ia n La w . Ban du n g, Lem baga P en elit ia n H u ku m d a n Kr im in ologi, Fa ku lt a s H u ku m Un iver sit a s Pa d ja d ja r a n .

Gaven t a, J oh n . 20 10 . “Seein g Like a Cit izen : Reclaim in g Cit i-

zenship in a Neoliberal World”. In A. Fowler & C. Malunga (Eds.), NGO m anagem ent: The Earthscan com panion. Lon-

d on : Ear t h scan .

Land Reform Dari Masa Ke Masa

Gallen t, Paul, K. 20 10 .m en t.” R ural Sociology 75 (1): 28 -57. Glassbu r n er , Br u ce. 1962. “Econ om ic Policy-Makin g in In don e-

sia 1950 -57.” Econom ic Developm ent and Cultural Change 10 ( 2 ) : 113 - 13 3 . Gor don , Alec. 198 2. “In don esia, Plan tation s an d th e Post-Colo- nial Mode of Production”. Journal of Contem porary Indo- n es ia

12 (2 ):16 8 -18 7. _ _ _ _ . 1986. “Colonial Mode of Production and the Indonesia Revo- lu t ion ,” Econ om ic a n d Polit ica l W eek ly XXI(32): 14 17- 14 2 6 . _ _ _ _ . 20 10 . “Neth erlan ds East In dies: Th e Large Colon ial Sur- plus of In don esia, 18 78 -1939.” Journ al of Con tem porary A sia

4 0 (3):4 2 5-4 4 3. Gouwgioksion g. 1960 . M asalah Agraria berik ut Peraturan dan Tjon toh-tjon toh . Djakarta Ken g Po. _ _ _ _ . 1961. “Lan d Reform in In don esia.” R abels Zeitschrift für auslän disches un d in tern ation ales Priv atrecht 26:535-553. _ _ _ _ . 1967. Tafsiran Un dan g-un dan g Pokok Agraria. Djakarta, Kin t a . Gun awan , B. 1973. “Political Mobilization in In don esia: Nation - alists again st Com m un ists.” M odern Asian Studies 7:70 7- 7 15 . H ad iz, Ved i. 20 0 1. “Capitalism , Oligar ch is Power an d th e State in In don esia.” H istorical M aterialism . 8 :119-151. _ _ _ _ 20 0 4a. “Decen tr alisation an d Dem ocr acy in In don esia: A Critique of Neo-Institutionalist Perpectives.” Dev elopm ent a n d Ch a n g e 35:6 9 7-718 . _ _ _ _ 20 0 4b. “In don esian Local Party Politics: A Site of Resis- tance to Neo-Liberal Reform.” Critical Asian Studies 36:615- 636.

_ _ _ _ 1999. Politik Pem bebasan. Teori-teori Negara Pasca Kolonial. J akar t a: Pu st aka Pelajar . _ _ _ _ 20 0 6 . “Cor r u p t ion an d Neo-liber al Refor m : Mar ket an d Predatory Power in Indonesia and Southeast Asia”. In The N eo-liberal Revolution, Forging the Market State . Edited by Richard Robison . New York: Pagrave Mcm illan . H alam an

70 - 9 7. H arm an , Ben n y K., Paskah Irian to, dan Noer Fauzi (eds.), 1995, Plu r a lis m e H u k u m Per t a n a h a n d a n Ku m p u la n Ka s u s Per ta n a ha n , J akarta: Yayasan Lem baga Ban tuan H ukum Indonesia (YLBH I).

H arson o, Boedi. 1970 . Un dan g-un dan g Pok ok Agraria. Sejarah Peny usunan, Isi dan Pelaksanaan Hukum Agraria Indone- sia . J akar t a: Pen er bit J am bat an .

_ _ _ _ . 1994. H uk um Agraria In don esia, H im pun an Peraturan - p era tu ra n H u k u m Ta n a h . J akarta: Pen erbit J am batan .

153 _ _ _ _ . 1997. H u k u m Agraria In d on esia: Sejarah Pem ben tu k an

Daftar Pustaka

Un dan g-un dan g Pokok Agraria, Isi, dan Pelaksan aan n y a. J a ka r t a , P r a d ya P a r a m it a .

H a r d ija n t o, An d ik. 19 9 8 . A g en d a La n d R efor m d i I n d on esia . Ban d u n g, Kon sor siu m Pem bar u an Agr ar ia beker jasam a den gan INPI-PACT.

H ar d jon o, J oan M. 19 77. T r a n sm ig r a t ion in In d on esia . Ku ala

Lum pur / Lon don : Oxfor d Un iver sity Pr ess. H arm an , Ben n y K., Paskah Irian to, dan Noer Fauzi (eds.), 1995, Plu r a lis m e H u k u m Per t a n a h a n d a n Ku m p u la n Ka s u s Per ta n a ha n , J akarta: Yayasan Lem baga Ban tuan H ukum Indonesia (YLBH I).

H efn er, Robert. 1990 . The Political Econ om y of M oun tain Jav a.

Ber keley: Un iver sity of Califor n ia Pr ess. H er ya n i, Er n a d a n Ch r ist Gr a n t . 2 0 0 4 . “La n d Ad m in ist r a t ion in In don esia.” A paper presen ted at the 3rd FIG Region al Con fer en ce. J a ka r t a , I n d on esia . www.fig.n et / p u b / ja k a r t a / p a p e r s / p s _ 0 4 / p s _ 0 4 _ 3 _ h e r ya n i_ gr a n t . p d f (last accessed on 0 9/ 24/ 20 10 ).

H id a ya t , Ah m a d , Sa m b a s Na d ia r , Ded i Br a t a wija ya , Su d r a ja t Tir t a W, d a n Tja r d a n a . 19 8 0 . M en g en a l H u t a n J a w a Ba ra t . Ban dun g: Perum Perh utan i Un it III J awa Barat.

H ill, H al. 1996. The In don esian Econ om y sin ce 1966: Southeast

Asia’s Em ergin g Gian t . Cam bridge: Cam bridge University Press.

H utagalun g, Arie Sukan ti. 198 5. Program R edistribusi Tanah di In d on esia : Su a t u Sa r a n a k e Ar a h Pem eca ha n . M a sa la h Penguasaan Tanah dan Pem ilikan Tanah. J akarta: Rajawali Press.

H u t a ga lu n g, Ar ie Su ka n t i, d a n Ma r ku s Gu n a wa n . 2 0 0 8 . Kew en a n g a n Pem er in t a h Bid a n g Per t a n a h a n . J akar t a: Rajawali Pr ess.

It o, Takesh i., Noer Fau zi Rach m an , d an Laksm i Savit r i. 20 11.

“Na t u r a lizin g La n d . Disp ossession : A Policy Discou r se An alysis of the Merauke In tegrated Food an d En ergy Es- tate.” Paper presen ted at the In tern ation al Con feren ce on Global Lan d Gr abbin g 6-8 Apr il 20 11.

Ism a il, Nu r h a sa n . 2 0 0 7. Per k em ba n g a n H u k u m Per t a n a h a n :

Pendekatan Ekonom i Politik, Perubahan Pilihan Kepentingan, N ila i Sosia l d a n Kelom p ok y a n g Diu n tu n g k a n I. J akarta:

H uMA bekerja sam a den gan Magister H ukum , Un iversi- tas Gajah Mada. J acoby, Erich. 1949. Agrarian Unrest in Southeast Asia. New York, Colu m bia Un iver sity Pr ess. _ _ _ _ 1961. Agrarian Unrest in Southeast Asia, 2nd ed. London: Asia Publish in g H ouse.

154 Land Reform Dari Masa Ke Masa J on es, Em m a dan J ohn Gaven ta. 20 0 2. “Con cept of Citizen ship:

A Review”, IDS Developm ent Bibliography N o. 19. J enkins, David. 1984. Suharto and His Generals: Indonesian Mili- tary Politics, 1975-198 3 . Ithaca: Corn ell Un iversity, Mod- ern In don esia Project.

J ochim , Ashley E. an d Peter J . May. 20 10 . “Beyon d Subsystem s: Policy Regim es an d Govern an ce”. Policy Studies Journ al 3 8 ( 2 ) : 3 0 3 – 3 2 7. Kah in , Geor ge McTur n an . 1951. N ation alism an d R ev olution in In d on esia , Ith aca, NY, Corn ell Un iversity Press. Ka r t od ir d jo, Sa r t on o. 19 72 . “Agr a r ia n Ra d ica lism in J a va : It s Setting and Development”. In Culture and Politics in Indo- n esia . Clair e H olt (ed.). Ith aca: Cor n el Un iver sity Pr ess. P p . 71-12 5.

_ _ _ _ . 1973. Protest Movem ents in Rural Java: A Study of Agrarian Un rest in the N in eteen th an d Early Tw en tieth Cen turies . Oxford: Oxford Un iversity Pres.

_ _ _ _ . 198 4. R atu Adil. J akar ta: Sin ar H ar apan . Kasdi, Am in uddin . 20 0 1 . Kaum M erah M en jarah, Aksi Sepihak

PKI/ BTI di Jaw a Tim ur 1960 -1965 . Yogyakarta: Pen erbit J en d ela , 2 0 0 1.

Kelom pok Studi Pem bar uan Agr ar ia. 20 0 1. “Ketetapan MPR RI Ten t a n g P em b a h a r u a n Agr a r ia seb a ga i Kom it m en Nega r a Men gger a kka n P er u b a h a n Men u ju I n d on esia yan g Lebih baik”. A m an uscript for Ad-H ock Preparatory Com m ittee of People Consultative Assem bly of Republic of In don esia (MPR) subm itted on 21 May 20 0 1.

Ku r a sa wa , Aika . 19 8 8 . “Mob iliza t ion a n d Con t r ol. A St u d y of Socia l Ch a n ge in Ru r a l J a va , 19 4 2-19 4 5”. Un p u b lish ed Ph D-th esis, Cor n ell Un iver sity, Ith aca.

_ _ _ _ . 1993. Mobilisasi dan Kontrol: Studi Tentang Perubahan Sosial di Pedesaan Jaw a, 1942-1945 . J akarta: Grasin do. Kom n a s H a m . 2 0 0 1a . “Tr a n sit ion a l J u st ice. Men en t u ka n Ku alitas Dem okr asi di Masa In don esia Masa Depan ”. A, u n p u blish ed wor kin g p ap er . J akar t a : Kom isi Nasion al

H ak Asasi Man usia, _ _ _ _ . 20 0 1b. Keadilan di Masa Transisi. J akarta : Komisi Nasional H ak Asasi Man usia, Kon sor sium Pem bar uan Agr ar ia. 1996a. Lan d Disp utes: Straw - berries of Developm ent . KPA’s first Mem orandum on Land Ad m in ist r a t ion Pr oject . Ban d u n g: KPA (Con sor tiu m for Agr a r ia n Refor m ).

_ _ _ _ 1996b. Our Land is Not for Sale. KPA’s Second Mem orandum on Lan d Adm in istration Project . Ban dun g: KPA (Con sor- tiu m for Agr ar ian Refor m ).

_ _ _ _ 1997a. To Ignore or to Engange NGO’s? KPA’s Third Mem o-

Daftar Pustaka

ran dum on Lan d Adm in istration . Bandung: KPA (Consor- tiu m for Agr ar ian Refor m ).

_ _ _ _ 1997b. N o! for Com m un al Lan d R egistration . KPA’s Third

M em orandum on Land Adm inistration. Bandung: KPA (Con- sor tiu m for Agr ar ian Refor m ).

_ _ _ _ . 1998. Usulan Revisi Undang-Undang Pokok Agraria : Menuju

Penegakan Hak-hak Raky at atas Sum ber-sum ber Agraria . J akarta : Konsorsium Reform asi Hukum Nasional (KRHN)

d an Kon sor tiu m Pem bar u an Agr ar ia (KPA). _ _ _ _ . 1999. Usulan Ketetapan M PR Republik Indonesia tentang Pem b a r u a n A g r a r ia ( R ef o r m a A g r a r ia ) . Ba n d u n g: Kon sor siu m Pem bar u an Agr ar ia.

_ _ _ _ _ . 20 0 0 . Usulan Ketetapan MPR Republik Indoesia tentang Pem b a r u a n A g r a r ia ( R ef o r m a A g r a r ia ) . Ba n d u n g: Kon sor siu m Pem bar u an Agr ar ia.

_ _ _ _ . 2 0 0 9 . “Kelir u J ika SBY Dia n gga p Tela h Mela ku ka n

P em b a r u a n Agr a r ia ” Sia r a n P er s KP A 3 J u li 2 0 0 9 . Website resm i KPA.

h t t p :/ / www.kp a .or .id / in d ex. p h p ?op t ion = com _ con t en t

&t ask= view&id = 30 0 &It em id = 1. (d iu n d u h t er akh ir p ad a

2 8 J u li 2 0 0 9 ). Lev, Dan iel S. 1963. “Th e Political Role of th e Arm y in In don e- sia”. Pacific Affairs 36(4): 349-364. _ _ _ _ . 1966. The Transition to Guided Dem ocracy : Indonesian Poli- tics 1957– 1959. Ithaca: Cornell. Modern Indonesia Project. Li, Tan ia. 20 0 0 . “Articulatin g In digen ous Iden tity in In don esia:

Resource Politics and the Tribal Slot.” Com parativ e Stud- ies in Society a n d H istory 42(1):149-179.

_ _ _ _ . 2 0 0 1 “Ma sya r a ka t Ad a t , Differ en ce, a n d t h e Lim it s of

Recognition in Indonesia’s Forest Zone” Modern Asian Stud- ies

3 5(3 ):6 4 5-6 76 . Lid d le, R. Willia m . 19 9 9 . “I n d on esia ’s Dem ocr a t ic Op en in g”. Gov er n m en t a n d Op p osit ion s . 34(1): 94-116. Lipton, Michael. 20 0 9. Land Reform in Developing Countries. Prop-

erty Rights and Property W rongs . London, Routledege. Lister , Ruth . 1998 . “Citizen in Action : Citizen sh ip an d Com m u-

n ity Developm en t in a Nor th er n Ir elan d Con text”, Com - m u n ity Dev elop m en t J ou r n a l , 33(3):226-235.

Lyon, Margo. 1970 . Bases of Conflict in Rural Java. Berkeley: Cen-

ter for Southeast Asia Studies, Univercity of California Ber- k eley .

Mah fud, Moh . MD. 1998 . Politik H uk um di In don esia. J akar ta: LP3ES. Mackie, J .A.C. 1961. “In don esia’s Govern m en t Estates an d Their Master s”, Pacific Affairs 34(4):337-360 . Mack, An drew. 20 0 1. R ethin kin g the Dy n am ics of Capital Accu-

156 Land Reform Dari Masa Ke Masa m ulation in Colonial and Post-Colonial Indonesia: Produc-

t ion R eg u la t ion . Un publish ed dissertation : Sydn ey Un i- ve r s it y.

Marr, Caroly. 1993. Digging Deep: The Hidden Costs of Mining in In d on esia . Lon don , Down to Earth an d Min ewatch. _ _ _ _ . 20 0 8 . “For est an d Min in g Legislation in In d on esia”. In Law an d Society in In don esia 2ed. Edited by T. Lin dsey. Sydn ey Feder ation Pr ess.

Mas’oed, Mochtar. 1989. Ekonom i dan Struktur Politik: Order Baru, 19 6 6 -19 71 . J akar ta: LP3ES. Mcgregor, Katharine E. 20 0 7. Indonesia History in Uniform : Mili- t a r y Id eolog y a n d t he Con st r u ct ion of In d on esia ’s Pa st . Sin gapore: Nation al Un iversity of Sin gapore Press.

Moertopo, Ali. 1973. Som e Basic Thoughts on the Acceleration and M odernization of 25 Years’ Dev elopm ent . J akarta: Yayasan Proklam asi, Cen ter for Strategic an d In tern ation al Stud- ies.

Mon ia ga , Sa n d r a d a n St ep h a n u s Dju en g. 19 9 4 . Kon v en si I LO 169 m en g en a i Ba n g sa Pr ibu m i d a n M a sy a r a k a t Ad a t d i n egara N egera M erdek a , J akarta: Elsam -LBBT.

Morfit, Michael. 198 1. “Pan casila: The In don esian State Ideology Accordin g to the New Order Govern m en t”. Asian Surv ey 2 1( 8 ) : 8 3 8 – 5 1. Mor t eim er , Rex. 19 72. “Th e In d on esian Com m u n ist Par t y an d Lan d Refor m 1959-1965”, M on a sh Pa p er s on Sou thea st Asia , No. 1.

Mosse, David. 20 0 7. “Power and the durability of poverty: a criti- cal explor ation of th e lin ks between cultur e, m ar gin ality an d ch r on ic pover ty”. CPRC Wor kin g Paper 10 7. h ttp:/ / www.ch r o n icp o ve r t y.o r g/ p u b lica t io n s / d e t a ils / p o we r -

a n d -t h e-d u r a b ilit y-of-p over t y-a -cr it ica l-exp lor a t ion -of- th e-lin ks-between -cu ltu r e-m ar gin ality-an d -ch r on ic-p ov- er ty (last d own load ed on 0 9/ 11/ 20 0 9).

Mubyarto dkk, 1992. Tanah dan Tenaga Kerja Perkebunan Kajian Sosia l Ek on om i , Yogyakar ta: Pen er bit Aditya Media. _ _ _ _ . 1974. In don esian Com m un ism un der Soek arn o, ideology an d p olitics, 1959-1965 , Ithaca an d Lon don , Corn ell Un i- ve r s it y.

Nasution, Adnan Buyung. 1992. The Aspiration for Constitutional Governm ent in Indonesia: A Socio-legal Study of the Indo- n esia n Kon stitu a n te 1956-1959 . J akarta: Sin ar H arapan .

Non et, Ph ilippe dan Selzn ick, Ph ilip. 1978 . Law an d Society in Transition: Tow ard R esponsiv e Law . New York: Harper & Row.

Noton agoro. 1972. Politik H ukum dan Pem ban gun an Agraria di

I n d on esia . J akar t a, Pan t ju r an Tu d ju h .

157 Oey, Mailin g. 198 2. “Th e Tr an sm igr ation Pr ogr am m e in In d o-

Daftar Pustaka

nesia.” In Population Resettlem ent Program m es in South-

ea s t A s ia , ed it ed b y C. W. J on es a n d H .V. Rich t er . Can ber r a: ANU Develop m en t Stu d ies Cen tr e, 198 2. Padm o, Soegijanto. 20 0 0 . Landreform dan Gerakan Protes Petani

Kla t en 19 59 19 6 5 . Yogya ka r t a : Med ia P r essin d o beker jasam a d en gan Kon sor siu m Pem bar u an Agr ar ia.

Palmer, Ingrid. 1978. The Indonesian Econom y since 1965: A Case

Study of. Political Econom y . London: Frank Cass, Ltd. Par lin dun gan , A.P. 1990 . Kom en tar atas Un dan g-udan g Pok ok Ag r a r ia . Ban dun g: Pen erbit Alum n i. _ _ _ _ . 1991. Undang-undang bagi hasil di Indonesia. Suatu Studi Kom p a r a tif . Ban dun g: Man dar Maju. Peluso, Nancy Lee. 1992. Rich Forests, Poor People: Resource Con- t r ol a n d R esist a n ce in J a v a . Berkeley, CA: Un iversity of Californ ia Press.

Pelzer , Kar l J . 198 2. Pla n ter s a g a in st Pea sa n ts: The Ag r a r ia n

Struggle in East Sum atra , 1947– 1958. The Hague: Martinus Nijh off.

P em er in t a h Rep u b lik I n d on esia . 2 0 10 . Gr a n d Desig n

Pengem bangan Pangan dan Energi Skala Luas (Food and

E n er g y E s t a t e) d i M er a u k e . J a ka r t a : Ka n t or Men t er i Kor d in a t or Bid a n g P er ekon om ia n d a n Kem et er ia n P er t a n ia n .

Posthum us, G. A. 1971. The In ter-Gov ern m en tal Group on In do- nesia. Rotterdam : Rotterdam Uniev ersity Press. _ _ _ _ . 1972. The In ter-Govern m en tal Group on In don esia”, Bul- letin of In don esian Econ om ic Studies

8 (2):55-66. Poerwokoesoem o, Soepardi. 1956. Jati Jaw a. Djakarta: Djawatan Ke h u t a n a n . Praptodiharjo, Singgih. 1951. Sendi-sendi H ukum Tanah di M asa Dep a n . Ya ya sa n Pem b a n gu n a n , J a ka r t a . Pr atikto, Fad jar . 20 0 0 . Gerak an R ak y at Kelap aran : Gagaln y a

Polit ik R a d ik a lisa si Pet a n i Yogyakar t a, Pen er bit Med ia Pressin do.

Reeve, David. 198 5. GOLKAR of Indonesia: An Alternative to the Party Sy stem . Sin gapore, Oxford Un iversity Press. Ricklefs, M.C. 20 0 1. A History of Modern Indonesia since c.120 0 . 3r d Ed it ion . H am p sh ir e, Palgr ave. Robison , Richard. 198 6. In don esia: The R ise of Capital. Sydn ey: Un win a n d H ym a n . _ _ _ _ . 19 9 2. “Th e Tr an sfor m at ion of t h e St at e in . In d on esia’”. Bulletin of Con cern ed Asian Scholars . 14(1):48 -60 . _ _ _ _ . 1997. “Politics and Markets in Indonesia’s Post-oil Era”, in

The Political Econom y of Southeast Asia: An Introduction . Ed it ed b y Ga r r y Rod a n , Kevin H ewison a n d Rich a r d

158 Land Reform Dari Masa Ke Masa Robison . Pp. 29-63.

Roger , Sim on . 19 8 1. Gr a m sci’s Polit ica l T h ou g h t . Lon d on : Lawr en ce & Wish ar t. Rosser, Andrew. 20 0 2. The Politics of Econom ic Liberalisation in In don esia: State, M ark et, an d. Pow er . Richm ond, Surrey: Curzon Press.

_ _ _ _ 2 0 0 3 . “Gover n a n ce, Ma r ket a n d P ower : Th e P olit ica l Econom y of Accounting Reform in Indonesia”. In Interna- tional Financial Gov ernance under Stress: Global Structures v er su s N a t ion a l I m p er a t iv es . Ed it ed by Geoffr ey R. D. Un derhill an d Xiaoke Zhan g. Cam bridge: Cam bridge Un i- ver sit y. P p . 2 6 3-2 8 2 .

Rosser, An drew, Kurn ya Roesad, dan Don n i Edwin . 20 0 5. “In do- nesia: The Politics of Inclusion”. Journal of Contem porary A sia , 35(1), p p . 53– 77. Ru wiastu ti, Mar ia. 20 0 0 . ‘Sesa t Pik ir ’ Polit ik H u k u m Ag r a r ia . Mem bongkar Alas Penguasaan N egara atas Hak-hak Adat . Yogyakar ta, In sist Pr ess.

Ru zika , I . 19 78 . “For est Exp loit a t ion in I n d on esia : P a st a n d Presen t”. In don esia an d the M alay W orld. 6(16):10 . Sanit, Arbi. 20 0 0 Badai Revolusi: Sketsa Kekuatan Politik PKI di J a w a T en g a h d a n J a w a T im u r . Yogya ka r t a : P u st a ka P ela ja r .

San gkoyo, H en d r o. 20 0 1. “Pem bar u an Agr ar ia d an Pem en u h an Syar at -syar at Sosial d an Ekologis Pen gu r u san Daer ah .” Kertas Posisi Kon sorsium Pem baruan Agraria No. 8

Sato, Shigeru. 1994. War, N ationalism and Peasants: Java under t h e J a p a n ese Occu p a t ion 19 4 2 -19 4 5 . Syd n ey: Allen an d Un win .

Setiawan , Usep. 20 0 4. “Men em ukan Pin tu Masuk un tuk Keluar: Relevansi Tap MPR No IX/ MPR/ 20 0 1, UUPA No 5 Tahun 19 6 0 , d a n Kep p r es No 3 4 / 2 0 0 3 b a gi P ela ksa n a a n Pem baruan Agraria di In don esia,” Jurn al An alisis Sosial

9 (1):6 5-8 4 . Ba n d u n g: Ya ya sa n Aka t iga . Sh a r m a , Sh a len d r a D. 20 0 2 “Beyon d Cr on y Ca p it a lism : Fr om Ban kin g Crisis to Fin an cial Crisis in In don esia,” Journ al of Socia l Scien ce

30 :38 4-419.

Sim on, Hasanu. 1999. Pengelolaan Hutan Bersam a Raky at. Teori Dan Aplikasi Pada Hutan Jati Di Jaw a. Yogyakarta: BIGRAF Pu b lish in g.

Sivaram akrishn an , Khrisn a. 1999. M odern Forests: Statem akin g a n d En v ir on m en t a l Ch a n g e in Colon ia l Ea st er n I n d ia . Stan for d: Stan for d Un iver sity Pr ess. Sim pson, Bradley. Econom ists w ith Guns: Authoritarian Develop- m ent and U.S.- Indonesian. Relations, 1960 -1968 . Stanford, Califor n ia: St an for d Un iver sit y

159 _ _ _ _ 20 0 9 . “In d on esia’s “Acceler at ed Mod er n izat ion ” an d t h e

Daftar Pustaka

Global Discourse of Developm en t, 1960 – 1975. Diplom atic

H ist or y 33:4 6 7– 4 8 6 . Sou th wood , J u lie an d Patr ick Flan agan . 198 3. In d on esia : La w , Propaganda and Terror . London: Zed Press. Soedom o. 1979. “Operasi Tertib dan Masalah Pertanahan Dewasa

ini”, M im bar Departem en Dalam N egeri No IX/ 1979. Pp.

15 - 17 . Soem ar d jan . 19 6 2. “Lan d Refor m in In d on esia”. Asia n Su r v ey 1( 12 ) : 2 3 – 3 0 . Soepardi 1974. Hutan dan Kehutanan Dalam Tiga Jam an. Volume 1-3. J a ka r t a , Per u m Per h u t a n i. Soepomo, Raden. 1951. Kedudukan Hukum Adat di Kem udian Hari.

Djakar ta, Pen er bit Keban gsaan Pu staka Rakyat NV _ _ _ _ . 1953. “Th e Fu tu r e of Ad at Law in th e Recon str u ction of

Indonesia”. In Southeast Asia in the Com ing W orld. Edited by P. W. Taylor. Baltim ore: Th e J oh n H opkin Un iversity Pr ess. Pp . 217-235..

Su h en d a r , En d a n g a n d I fd h a l Ka sim 19 9 5. T a n a h S eb a g a i

Kom oditas : Kajian Kritis Atas Kebijakan Pertanahan Orde Ba r u . J akar ta: Elsam

Suh en dar, En dan g dan Yoh an a Budi Win arn i. 1998 . Petan i dan Kon flik Agraria , Ban dun g: Akatiga. Su m a r jon o, Ma r ia . S.W. 2 0 0 5. Kebija k a n Per t a n a h a n a n t a r a

R egu lasi Im p lem en tasi . J akarta: Pen erbit Buku Kom pas. Sukarn o. 1965. Dari Prok lam asi sam pai Tak ari. Terbitan berisi

Pidato Proklam asi diutjam pkan oleh P.J.M. Presiden republik Indonesia pada tiap tanggal 17 Agustus sedjak tahun 1945 sa m p a i 1965. Djakar ta: B.P. Pr apan tja.

Su listyo, H er m awan 20 0 0 . Pa lu Ar it d i La d a n g Tebu : Seja r a h Pem bantaian Massal y ang Terlupakan . J akarta: Gramedia. _ _ _ _ . 20 0 2. “Electoral Politics in Indonesia: A H ard Way to De-

m ocracy.” In Electoral Politics in Southeast and East Asia. Ed it ed b y A. Cr oissa n t , G. Br u n s & M. J oh n (ed s). Sin gapore: ISEAS. Pp. 75-99.

Su d h a u ssen . 19 8 0 . “Th e Milit a r y: St r u ct u r e, P r oced u r es, a n d

Effects on Indonesian Society”. In Political Pow er and Com - m un ication s in In don esia . Edited by Karl D. J ackson an d Lu cian W. Pye. Un iver sity of Califor n ia Pr ess, Ber keley. Pp . 45-8 1.

_ _ _ _ . 1982. The Road to Pow er Indonesian Military Politics, 1945- 19 6 7 . Ku ala Lu m pu r : Oxfor d Un iver sity Pr ess. Su t t er , J oh n O. 19 59 . In d on esia n isa si: Polit ic in Ch a n cin g in

Econ om y , 1940 -1955 , Ithaca: Corn ell Un iversity, Modern In don esia Project.

160 Land Reform Dari Masa Ke Masa Su war n o, R. Sim ar m ata d an R. Ah m ad (ed s). 20 0 3. Di Ba w a h

Sa tu Pa y u n g : H a sil Kon su lta si Pu blik R UU Pen g elola a n Su m ber d a y a Ala m , J akarta: Tim Kon sultasi Publik RUU PSDA.

_ _ _ _ (eds). 20 0 6. M eran gk ai Keberagam an : Petik an Pelajaran H a sil Kon su lta si Pu blik R UU Pen g elola a n SDA . J akarta: Ya ya sa n Keh a t i. Swasono, Sri Edi dan M. Singarim bun, (eds.) 198 5. Transm igrasi d i In d on esia 19 0 5-19 8 5 . J akar ta: Un iver sitas In d on esia Press. _ _ _ _ . 198 7 Proses Terjadin y a UUPA: Peran serta Seksi Agraria Un iv ersitas Gadjah M ada . Yogyakarta, Gadjah Mada Uni- ver sit y Pr ess.

Tai, Hung-Chao. 1974. Land Reform and Politics. A Com parative An a ly sis . Berkeley: Un iversity of Californ ia Press. Tauchid, Mocham m ad. 1952. M asalah Agraria Sebagai M asalah Pen ghidupan dan Kem ak m uran R ak jat In don esia Bagian Per t a m a , J a ka r t a , Pen er b it Tja kr a wa la .

_ _ _ _ . 1953. Masalah Agraria Sebagai Masalah Penghidupan dan Kem a k m u r a n R a k ja t In d on esia Bagian Ked u a. J akar ta, Pen er b it Tja kr a wa la .

Tauchid, Mocham m ad. 1952. M asalah Agraria sebagai M asalah Penghidupan dan Kem akm uran Raky at _ _ _ _ . Tt. Agraria. Lim a jilid (J ilid I, II, III, IV, IV, V). Bogor: Sekr etar iat Pim p in an Pu satGer akan Tan i In d on esia. _ _ _ _ . 20 0 9. Masalah Agraria sebagai Masalah Penghidupan dan Kem a k m u r a n R a k y a t In d on esia . Yogyakarta: Pawarta. _ _ _ _ . 20 10 . Masalah Agraria sebagai Masalah Penghidupan dan Kem a k m u r a n R a k y a t I n d on es ia . Yogya ka r t a : Sekola h Tin ggi P er t a n a h a n .

_ _ _ _ . 20 11. Masalah Agraria sebagai Masalah Penghidupan dan Kem akm uran R aky at In don esia . J akarta: Bina Desa Sadar J iwa .

Thee Kian Wee. 1977. Plantation Agriculture and Export Grow th: An Econom ic History of East Sum atra 18 63-1942 . J akarta: Leknas LIPI.

Tim Ker ja KNu P KA. 2 0 0 4 . “P okok-P okok P ikir a n m en gen a i P en yelesa ia n Kon flik Agr a r ia ”. Loka ka r ya P er sia p a n Men u ju P em b en t u ka n Kom isi Na sion a l u n t u k P en yelesa ia n Kon flik Agr a r ia (KNu P KA), Ma r et 2 0 0 4 , J akarta: Kom n as H am , KPA, H uMa, WALH I, Bin a Desa.

Tir tosu dar m o, Riwan to. 20 0 4. “A Nation al Pr oject Th at Failed: A Tale of Population Resettlem ent Policy in Indonesia”. In Ecological Destruction, Health, and Dev elopm ent: Adv anc- in g A s ia n Pa r a d ig m s . Ed it ed b y Fu r u ka wa H isa o, Nishibuchi Mitsuaki, Kono Yasuyuki, and Kaida Yoshihiro.

161 Kyoto: Kyoto Un iversity Press.

Daftar Pustaka

Tjondronegoro, Sediono M. P. 1999. Sosiologi Agraria: Kum pulan Tulisan Terpilih. AKATIGA. Bandung. _ _ _ _ . 20 0 8. Negara Agraris Ingkari Agraria: Pem bangunan Desa dan Kem isk in an di In don esia . Ban dun g: Akatiga. _ _ _ _ . 20 0 9. “A Br ief Qu ar ter Cen tu r y Over view of In d on esia’s Agrarian Policies.” In Land and Household Econom y 1970 - 20 0 5: Chan gin g R oad for Pov erty R eduction . Edited by I. Wa ya n Ru sa st r a , Sa h a t M. P a sa r ib u , a n d Yu sm ich a d Yusdja. J akarta: In don esian Cen ter for Agriculture Socio Econ om ic an d Policy Studies (ICASEPS). Pp. 21– 35.

Un ited Nation s. 1951. Lan d R eform s. Defects in Agrarian Struc- tu r e a s Obsta cles to Econ om ic. Dev elop m en t . New York: Un ited Nation s, Depar tm en t of Econ om ic Developm en t. New York: Un ited Nation .

Utrecht, Ernst. 1969. “Land Reform in Indonesia.” Bulletin of In- d on esia n Econ om ic Stu d ies 5(3):71-8 8 . _ _ _ . 1973. “Lan d Refor m an d Bim as in In d on esia”. J ou rn a l of Con t em p or a r y Asia 3(2):149-164. _ _ _ . 1976. “Political Mobilizations of Peasants in Indonesia”. Jour- n al of Con tem p orary Asia 6(3):269-28 8 . van der Kroef, J ustus M. 1960 . “Agarian Reform and the Indone- sian Com m un ist Par ty”. Far Eastern Surv ey 29(1):5– 13. _ _ _ _ . 1963. “Peasan t an d Lan d Reform in In don esian Com m u- nism ”. Journal of Southeast Asian H istory , 4:31-67. Van Dijk, Kees. 20 0 1 A Coun try in Despair: In don esia betw een 1997 and 20 0 0 . Leiden: KITLV Press Vicker s, Adr ian . 20 10 . “Wh er e ar e th e Bodies: Th e H aun tin g of In don esia.” The Public H istorian 32(1):45-58 . Vollen hoven , C. van . 1932. De In don esiër en zijn Gron d. Leiden , Boekan d el en Dr u kker ij v/ h E.J .Br ill. _ _ _ _ . 1975. Oran g In d on esia d an Tan ahn y a.Tr an slated by: R. Soewa r gon o. J a ka r t a : P u sa t P en d id ika n Dep a r t em en Da la m n eger i, 19 75.

Ward, Ken n eth E. 1974. The 1971 Election in In don esia: An East Jav a Case Study . Clayton, VIC: Centre of Southeast Asian Stu d ies, Mon ash Un iver sity.

_ _ _ _ . 20 10 . “Soeharto’s J avanese Pancasila”, in Soeharto’s N ew Order and its Legacy . Essay s in Honour of Harold Crouch. Can ber r a: ANU e-Pr ess. Pp.27-38 .

War d aya, Baskar a T. 20 0 7a. Cold W a r Sha d ow : Un it ed St a t es Policy tow ard Indonesia, 1953-1963. Yogyakarta : PUSDEP (Pusat Sejarah dan Etika Politik/ Cen ter for H istory an d Political Eth ics) beker jasam a d en gan Galan gpr ess.

_ _ _ _ . 20 0 7b Mem bongkar Supersem ar: Dari CIA hingga kudeta m er a n g k a k m ela w a n B u n g Ka r n o . Yogya ka r t a ,

162 Land Reform Dari Masa Ke Masa Ga la n gp r ess.

Wer t h eim , Willem F. 19 6 9 . “Fr om Alir a n t o Cla ss St r u ggle in th e Coun tryside of J ava”. Pacific View p oin t 10 (2):1-17. _ _ _ _ . 2 0 0 9 . Elit e v s M a ssa . Yogya ka r t a : Lib r a b eker ja sa m a den gan ResistBook. Wh it e, Ben ja m in a n d Gu n a wa n Wir a d i. 19 79 a . “P ola -p ola Pen guasaan Tan ah di DAS Cim an uk. Dulu dan Sekaran g: Beberapa Catatan Sem en tara” . Prism a. No. 9/ 1979. Pp.

4 4 - 56 . _ _ _ _ . 1979b. “Patter n s of Lan d Ten u r e in th e Cim an u k River Basin: Some Preliminary Notes.” Rural Dy nam ic Series No. 8 . Bogor: Agro Econ om ic Survey. Win ot o, J oyo. 2 0 0 5a . “Keb ija ka n P er t a n a h a n Na sion a l”, pengantar pada pertem uan konsultasi BPN dengan Kom isi II DPR RI, 1 Septem ber 20 0 5. _ _ _ _ . 20 0 5b. “Sam bu t an Kep ala Bad an Per t an ah an Nasion al p a d a Up a ca r a Ben d er a d a la m r a n gka Bu la n Bh a kt i Agr ar ia ke 45, 24 Septem ber 20 0 5.” J akar ta, Septem ber

24, 20 0 5. In Sam butan Kepala Badan Pertanahan Nasional d a n B PN d a la m S o r o t a n M ed ia . J a ka r t a , Ba d a n Per tan ah an Nasion al. Pp . 3-6. _ _ _ _ . 20 0 6. “De Soto an d Ekon om i Politik Kita” Tem p o. In fo

Tem po edisi 10 Septem ber 20 0 6. Pp 79-8 0 . _ _ _ _ . 20 0 7a. “Refor m a Agr ar ia d an Kead ilan Sosial”. Or asi 1 Sep t em b er 2 0 0 7. Kep a la Ba d a n P er t a n a h a n Na sion a l Republik In don esia. Bogor: In stitute Pertan ian Bogor.

_ _ _ _ . 20 0 7b. “Reform a Agraria: Man dat Politik, Kon stitusi dan H u ku m d a la m r a n gka Mewu ju d ka n Ta n a h u n t u k Keadilan dan Kesejahteraan Rakyat”. Kuliah Um um Balai Sen at Un iversitas Gajah Mada, Bulaksum ur, Yogyakarta,

2 2 Novem b er 2 0 0 7. _ _ _ _ . 2 0 0 7c. “P en ga r a h a n d a n P em b eka la n Kep a la Ba d a n Pertan ah an Nasion al Republik In don esia kepada Pejabat Eselon I, Eselon II Pu sat d an Daer ah , J akar ta, 21 J u n i,

20 0 7.” In Him punan Pidato 20 0 7 Kepala Badan Pertanahan N asion al R ep ublik In don esia . J akarta: Pusat H ukum dan H u bu n gan Masyar akat , BPN RI. Pp .29 2-334 . _ _ _ _ . 2008. Tanah untuk Raky at: Risalah Reform a graria sebagai Agen da Ban gsa . Un published m an uscript. _ _ _ _ 20 0 9. “Takin g Lan d Policy an d Adm in istration in In don e- sia to the Next Stage an d Nation al Lan d Agen cie’s Strate- gic Plan ”, Con feren ce on “Lan d Govern an ce in Support of t h e Millen iu m Develop m en t Goals: Resp on d in g t o New Challenges.” A paper in FIG-World Bank Conference, Wash- in gton D.C. USA 9-10 March 20 0 9.

163 _ _ _ _ 20 10 a. “Laporan Kepala Badan Pertanahan Nasional RI pada

Daftar Pustaka

Acara Peresm ian Program -program Strategis Pertan ah an u n t u k Kea d ila n d a n Keseja h t er a a n Ra kya t ”, J a ka r t a , Ma r u ya , J a n u a r y 15, 2 0 10 .

_ _ _ _ 2 0 10 b . “Pen ga r a h a n Kep a la Ba d a n Per t a n a h a n Na sion a l

Republik Indonesia pada Acara Rapat Kerja Nasional BPN RI tah u n 20 10 ”. J akar ta, Febr u ar y 21, 20 0 9.

Win ter s, J effr ey. 20 11. Olig a r chy : Cam br id ge: Cam br id ge Un i- ver sity Pr ess. Wir a d i, Gu n a wa n . 19 9 7. “Pem b a r u a n Agr a r ia : Ma sa la h ya n g

Tim bu l Ten ggelam ”. In R efor m a si Ag r a r ia . Per u ba ha n Politik, Snegketa, dan Agenda Pem baruan Agraria di Indone- sia . J akarta: Konsorsium Pem baruan Agraria bekerjasam a den gan Lem baga Pen erbit Fakultas Ekon om i Un iversitas In don esia. Pp. 38 -44.

_ _ _ _ 2001. Reform a Agraria: Perjalanan y ang Belum Berakhir, Noer

Fauzi (Ed.), Yogyakarta: Insist Press and Pustaka Pelajar. _ _ _ _ . 20 0 2 “Tantangan Gerakan Pem baruan Agraria ‘Post’ TAP-

MPR No. I X/ 2 0 0 1”, J u r n a l A n a lisis S osia l 7(3):1-10 , Ban d u n g: Yayasan Akat iga.

Ya ’ku b , Ah m a d . 2 0 0 4 . “Agen d a Neolib er a l m en yu su p Mela lu i

Kebijakan Agr ar ia d i In d on esia”, d alam J u r n a l An a lisis S osia l 9(1):47-64, Ban d u n g: Yayasan Akatiga.

Wilson, Carter A. 20 10 . “Policy Regimes and Policy Change”. Jour- n al of Public Policy . 20 (3): 247-274. World Bank. 1988. Indonesia: The Transm igration Program in Per-

spectiv e W orld Ban k . Washin gton , D.C.: World Ban k. _ _ _ _ . 1994. Indonesia Land Adm inistration Project, Staff Appraisal

R ep ort . Washin gton . World Ban k, Agriculture Operation s Division , Cou n tr y Depar tm en t III, East Asia an d Pacific Region: 67 pages.

_ _ _ _ . 1994. In don esia, En v iron m en t an d Dev elop m en t. Wash - in gton . Th e World Ban k. _ _ _ _ . 20 0 4. Project Appraisal Docum ent on A Proposed Loan in

the Am ount of US$ 32.8 Million and A Credit in the Am ount of SDR 21.9 (US$ 32.8 M illion Equiv alent) to The Gov ern- m ent of Republic of Indonesia for A Land Managem ent and Policy Dev elopm ent Project . Washington. The World Bank. Ru r al Develop m en t an d Nat u r al Resou r ces Sect or Un it East Asia and Pacific Region. Report No: 28 178 -IND

_ _ _ _ . 20 0 4. Regional Study on Land Adm inistration, Land Mar- k ets, an d Collateralized Len din g . Washington: The World Ban k, East Asia an d Pacific Region Office.

_ _ _ _ . “In don esia Policy Brief: Ideas for the Future. Lan d Policy,

Man agem en t an d Adm in istration ”. http:/ / siteresources.worldban k.org/ INTINDONESIA/ Resources/

164 Land Reform Dari Masa Ke Masa Publication/ 280 0 16-110 6130 30 5439/ 617331-1110 7690 11447/

810296-1110769045002/ La n d P olicy.p d f. (Accessed on De- cem ber 6 , 20 0 6 )

Wendy Wolford. 20 0 7. “Land Reform in the Tim e of Neo-Liberal- ism : A Man y Sp len d or ed Th in g,” A n t ip od e 39 (3): 550 - 572.

Wright, Warren L. 1999. Final Report on The Review of the Basic Ag r a r ia n La w 1960 . J akarta: In don esian Lan d Adm in is- tration Project (ILAP) Part C.

Zakaria, Yan do., Em il O. Kleden , dan F. Sam peran te. 20 10 . Be- y on d M alin d Im agin ation : Beberapa Catatan atas Upay a Percepatan Pem bangunan cq. Merauke Integrated Food and

E s t a t e ( M I FE E ) d i Ka b u p a t en M er a u k e, Pa p u a , d a n Kes ia p a n M a s y a r a k a t A d a t S et em p a t d a la m M en ghadapin y a . J akarta: Pusat Studi dan Advokasi H ak-

h ak Masyar akat Ad at (PUSAKA).

In d e ks

A Dinas Kehutanan

33, 34, 35, Accum ulation by

36, 38 disposession

Dinas kehutanan 33 136 , 137

Distribusi tanah 78 Aidit 12

Dom einverklaring 34 akumulasi modal 7, 108

APBN 76, 10 9, 111

Azas domein 15, 17 FAO 14, 127

B Fauzi, Rachman

64, 73, 83, Bank Dunia 5, 6, 61, 69, 73,

Feodal Belanda 7, 8, 9, 10 , 15, 18,

Hadiz, Vedi R 129, 131 BTI 13, 28, 29, 37, 39, 40 ,

Hak erpacht 25, 31, 32 51, 52

Hak Guna Bangunan Buruh tani

Hak Guna Usaha 25, 32, 65,

D 66, 10 9

Demokrasi Terpimpin 7, 10, Hak Menguasai 11, 13, 64, 116

166 Land Reform Dari Masa Ke Masa Hall, Stuart 1, 4, 115

Konsesi 5, 8, 22, 27, 31, 41, 47 Harsono

KPA 82, 83, 84, 87, 88, 89, 65, 66, 68 , 127

90 , 91, 92, 93, 95, 112 Harvey, David 133, 136, 137, 138

Hutan Adat 107 Larasita 111 Hutan Desa 107

Liberal 10 , 29, 78, 95, 119 Hutan jati 33, 35, 36, 42

Hutan Konservasi 107

Hutan Lindung 107 Hutan Produksi 10 5, 10 7

Madura 35, 36, 42, 52 Hutan Tanaman Rakyat 107 Manifesto Politik 11 Hutang 5, 76, 112

Marx, Karl 134, 135, 136, 137

Ijin lokasi 70 , 71, 73, 98 Notonagoro 17, 18

J acoby, Erick 8, 14, 127 J awa Barat 38, 42, 44, 81

PDI Perjuangan 87 J awa Timur 29, 38, 42, 51

Peluso, Nancy 33, 34, 35, 36, J awatan Kehutanan 37, 38,

Pemberontakan 10, 28, 30 J oyo Winoto

Pemerintah kolonial 8, 17, 23, 6, 10 1, 10 2, 10 5,

10 9, 111, 119 Pendaftaran Tanah 19, 63, 64, 69, 70 , 76, 79, 97

Pengambil alihan 27, 59, 74 Pengambilalihan tanah 65,

Karl Pelzer 13 68 , 70 Kawasan Hutan 35, 36, 41,

Pengelolaan Hutan Bersama 42, 44, 45, 10 4, 10 5, 10 6,

Masyarakat 10 7 10 7, 116 , 117

Perdikan 21 Kelas buruh 13

Perhutani 35, 42, 44, 45, 81, Kolonialisme 12, 20

Komoditi ekspor 7 Pertambangan 5, 41, 59, 60, Konfrensi Meja Bundar 10,

PKI 9, 12, 13, 28, 39, 51, 52, 53, 54, 116

167 PRONA 111

Indeks

Tanah Terlantar 98, 103, 10 4, 10 9, 110

Tauchid 9, 24, 28, 121, 122, Redistribusi Tanah 4, 38, 39,

Tauhid 28

98 , 10 2, 10 3, 10 4, 10 5, Tuan tanah 23, 24, 48, 51, 110 111, 113, 116, 119

52, 53, 56, 63, 106, 116 Revolusi 5, 9, 10 , 11, 13, 14,

Undang-undang kehutanan

Utrecht 11, 12, 31, 51 Samin 34

UUPA

Serikat Buruh Kehutanan 4, 8 , 14, 15, 16, 17, 18 , Indonesia 37

19, 20, 21, 24, 25, 32, 37, Serikat Buruh Perkebunan

38, 39, 41, 47, 51, 65, 73, Indonesia 28

76, 83, 84, 85, 86, 87, 92, Sertifikasi Tanah 111

93, 94, 95, 96, 97, 98, 103 Singgih Praptodihardjo 8

115, 116, 117, 118, 124, 127, Suharto 3, 4, 5, 6, 40 , 41, 42,

54, 57, 58, 60, 63, 64, 68, V

Vollenhoven 17, 18 Sukarno 4, 5, 7, 8, 9, 10 , 11, 12, 13, 14, 16, 30 , 31, 38 ,

40 , 47, 48 , 49, 50 , 52, 54, Wertheim 53, 56 57, 58 , 63, 64, 8 7, 116

Wiradi 55, 82, 83, 92 Supomo 17, 18, 19

Swapraja 17, 22

Zakaria, Yan do 10 8 Tanah absentee 49

Tanah adat 18, 98 Tanah Negara 4, 64, 65, 66,

10 4, 10 5, 10 6, 110 , 116 Tanah partikelir 9, 23, 24 Tanah Pertanian 2, 4, 20, 33,

37, 38 , 39, 98 , 113 Tanah swapraja 4

168 Land Reform Dari Masa Ke Masa