Migrasi Penduduk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Variabel Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Model Ekonomi Migrasi Indonesia . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 85

DAFTAR ISI Halaman DAFTAR TABEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi DAFTAR GAMBAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x DAFTAR LAMPIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi I. PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.2. Perumusan Masalah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.3. Tujuan Penelitian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

1.4. Kegunaan Penelitian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

1.5. Ruang Lingkup dan Keterbatasan Penelitian . . . . . . . . . . . . . . . 14

II. TINJAUAN PUSTAKA

2.1. Perkembangan Migrasi di Indonesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1.1. Migrasi Internal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2. Migrasi Internasional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 16 19

2.2. Kebijakan Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2.1. Migrasi Internal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1.1. Kebijakan Migrasi Internal . . . . . . . . .. . . . . . . . 2.2.1.2. Intrumen Kebijakan Migrasi Internal . . . . . . . . 2.2.2. Migrasi Internasional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2.1. Kebijakan Migrasi Internasional . . . . . . . . . . . . 2.2.2.2. Instrumen Kebijakan Migrasi Internasional . . . 24 24 24 28 29 29 32

2.3. Tinjauan Studi Terdahulu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3.1. Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Pasar Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 33 33 38 42

III. KERANGKA TEORI

3.1. Migrasi Penduduk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

3.1.1. Beberapa Faktor yang Mempengaruhi Migrasi . . . . . . .

47

3.1.2. Transisi Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

i

3.1.3. Karakteristik Migran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

3.1.4. Migrasi sebagai Investasi Human Capital . . . . . . . . . . .

53

3.1.5. Beberapa Model Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

3.1.5.1. Model Migrasi Todaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

3.1.5.2. Model Migrasi Skedul . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57

3.1.5.3. Model Migrasi Dreher dan Poutvaara . . . . . . . . 58

3.2. Pasar Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 60 3.2.1. Angkatan Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 3.2.2. Kesempatan Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 3.2.3. Upah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 3.2.4. Pengangguran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

3.3. Variabel Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72 3.3.1. Pendapatan Nasional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 3.3.2. Konsumsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 3.3.3. Investasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 74 3.3.4. Pengeluaran Pemerintah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 3.3.5. Ekspor Bersih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

3.4. Hubungan Migrasi, Pasar Kerja dan Variabel Makroekonomi . .

78

IV. METODOLOGI PENELITIAN

4.1. Model Ekonomi Migrasi Indonesia . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 85

4.1.1. Blok Migrasi Internal dan Internasional . . . . . . . . . . . .

85

4.1.1.1. Migrasi Internal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

4.1.1.2. Migrasi Internasional . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

4.1.2. Blok Pasar Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

97

4.1.2.1. Permintaan Tenaga Kerja . . . . . . . . . . . . . . . .

97

4.1.2.2. Penawaran Tenaga Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

4.1.2.3. Pengangguran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 4.1.2.4. Upah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

4.1.3. Blok Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.1.3.1. Pendapatan Nasional . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 102 4.1.3.2. Pendapatan Disposibel . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

4.1.3.3. Konsumsi Rumah Tangga . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

ii

4.1.3.4. Investasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .

106

4.1.3.5. Devisa . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

108 4.2. Identifikasi dan Metode Pendugaan Model . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4.3. Validasi Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

4.4. Simulasi Kebijakan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .