DAFTAR ISI Halaman
DAFTAR TABEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
vi
DAFTAR GAMBAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
x
DAFTAR LAMPIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi
I. PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1.2. Perumusan Masalah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Tujuan Penelitian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
1.4. Kegunaan Penelitian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
1.5. Ruang Lingkup dan Keterbatasan Penelitian . . . . . . . . . . . . . . . 14
II. TINJAUAN PUSTAKA
2.1. Perkembangan Migrasi di Indonesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.1. Migrasi Internal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2. Migrasi Internasional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16 16
19
2.2. Kebijakan Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1. Migrasi Internal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1.1. Kebijakan Migrasi Internal . . . . . . . . .. . . . . . . .
2.2.1.2. Intrumen Kebijakan Migrasi Internal . . . . . . . . 2.2.2. Migrasi Internasional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2.1. Kebijakan Migrasi Internasional . . . . . . . . . . . . 2.2.2.2. Instrumen Kebijakan Migrasi Internasional . . .
24 24
24 28
29 29
32
2.3. Tinjauan Studi Terdahulu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.1. Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Pasar Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.3. Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 33
33 38
42
III. KERANGKA TEORI
3.1. Migrasi Penduduk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3.1.1. Beberapa Faktor yang Mempengaruhi Migrasi . . . . . . .
47
3.1.2. Transisi Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
i
3.1.3. Karakteristik Migran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
52
3.1.4. Migrasi sebagai Investasi Human Capital . . . . . . . . . . .
53
3.1.5. Beberapa Model Migrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3.1.5.1. Model Migrasi Todaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55
3.1.5.2. Model Migrasi Skedul . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
3.1.5.3. Model Migrasi Dreher dan Poutvaara . . . . . . . . 58
3.2. Pasar Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 60
3.2.1. Angkatan Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.2.2. Kesempatan Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.2.3. Upah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
3.2.4. Pengangguran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.3. Variabel Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
72 3.3.1. Pendapatan Nasional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.3.2. Konsumsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.3.3. Investasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 74
3.3.4. Pengeluaran Pemerintah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
3.3.5. Ekspor Bersih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.4. Hubungan Migrasi, Pasar Kerja dan Variabel Makroekonomi . .
78
IV. METODOLOGI PENELITIAN
4.1. Model Ekonomi Migrasi Indonesia . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 85
4.1.1. Blok Migrasi Internal dan Internasional . . . . . . . . . . . .
85
4.1.1.1. Migrasi Internal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.1.1.2. Migrasi Internasional . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.1.2. Blok Pasar Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
97
4.1.2.1. Permintaan Tenaga Kerja . . . . . . . . . . . . . . . .
97
4.1.2.2. Penawaran Tenaga Kerja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
4.1.2.3. Pengangguran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 4.1.2.4. Upah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.1.3. Blok Makroekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
4.1.3.1. Pendapatan Nasional . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 102 4.1.3.2. Pendapatan Disposibel . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.1.3.3. Konsumsi Rumah Tangga . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
ii
4.1.3.4. Investasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .
106
4.1.3.5. Devisa . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
108
4.2. Identifikasi dan Metode Pendugaan Model . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4.3. Validasi Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110
4.4. Simulasi Kebijakan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .