Kehidupan Abdi Dalem Penghulu

C. Kehidupan Abdi Dalem Penghulu

Kampung Kauman yang dikenal sebagai kampung santri, keberadaannya yang dikehendaki raja sebagai tempat atau domisili para abdi dalem pamethakan sekaligus sebagai pusat dakwah atau syiar Islam. Kampung Kauman ini memiliki hukum dan aturan khusus yang ditetapkan oleh raja. Dikeluarkan oleh Paku Buwana VII dalam Naskah no. 86 b, berupa Undang-undang bagi para buruh dan Pangindhung yang tinggal di tanah Pakauman Surakarta untuk tidak berbuat

maksiat dan membunyikan gamelan pada saat hajatan. Peraturan tersebut berisi : 9 Panget laying manira paprentah undhang-undhang Kangjeng Raden

Adipati Sasradiningrat terang kaliyan Kangjeng Tuwan Sasradiningrat Mister Baronhehir Residhen ing Surakarta Hadiningrat, atas dhawuh Dalem ingkang Sinuhun Kngjeng Susuhunan, dhawuha marang sarupaning wong kang lumaku ing gawe utawa pangindhung kang padha omah-omah ana ing bumi Pakauman kan kalebu bawah ing Pakauman.

Bab 1 Manira aparing weruh marang ing pakenira kabeh, yen manira anampaniatur panuwune Mas Pangulu, Tapsir Anom sakancane, ngulama sa-Ketib Modin kabeh, yen ing saiki mungguh patrape wong kang padha omah-omah ana bumi Pakauman, asuwun kabangun kaya alame panjenengan-Dalem ingkang Sinuhun Pakubuwana kaping 4, ingkang supaya aja ana wong padha anglakoni panggaweyan maksiyat, wis manira saosake kunjuk ing saandhape Sampeyan-Dalem ingkang Sinuhun, mungguh dhawuh-Dalem iya marengake.

Bab 2 Iku sarupaning wong kang padha omah-omah ana sajroning Pakauman kabeh, ing saiki aja wani-wani anglakoni panggawe kang jeneng maksiyat kayata: nanggap taledhek utawa wayang walulang lan nabuh gamelan

8 Arsip Raad Agama 1938, Mangkunegaran : Reksopustoko, No.4729.

9 Ma‟mun Pusponegoro, Dkk, Kauman: Religi, Tradisi dan Seni, (Surakarta: Paguyuban Kampung Wisata Batik Kauman, 2007), hlm.25.

commit to user

sapapadhane, kang jeneng panggawe maksiyat kaadat kang wus kalakon kang mau-mau.

Bab 3 Dene kang maira lilani anabuh gamelan, manawa duwe gawe mantu, duwe anak, tingkep, lan anetakaken, liya saka iku ora manira lilani kabeh, sapapadhane Manawa ana wong kang wani anerak paprentah kaya kang wus manira dhawuhaken ora kalilan, amasthi manira res ana ing surambi-Dalem lawase 40 dina, sarta manira patrapake ing gawene angresiki palataran masjid gedhe.

Bab 4 Dene Manawa nganti wani-wani nerak kaping pindho, iku sapa wonge banjur katundhunga saka bale omahe bumi ing Pakauman kono, yen meksa mogok ora gelem ngalih ing bumi liyane, amasthi banjur manira res ana ing sipir, ora manira luwari yen omahe during kabedhol, banjur kaelih, sabab iku wus manira tetepake wong maha wani-wani ngrusak agamaning rasul.

Bab 5 Kang iku parentah manira marang sarupaning wong kang omah-omah ana bumi Pakauman, padha nglakokna wawaler agamaning rasul kabeh, aja kongsi ana kang nglakoni panggaweyn maksiyat mau, angestokna saunine laying undhang-undhang iki kabeh, sapa wonge kang ora angestokaken amasthi nemu kaluputan saka ing Kangjeng parentah gedhe.

Bab 6 Dene laying manira parentah undhang-undhang iki banjur dadiya sasimpenane Mas Pangulu Tapsir Anom, sarta sakancane, ngulama, Ketib, Modin kabeh, katunggalna karo gadhuhan pakenira laying palekat kang supaya masa ana kang padha nglakoni panggawe maksiyat, pakenira Mas Pangulu inggal angaturana uninga ing parentah, banjur kunjuk ing saandhap-Dalem ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan.

Dhawuh perentah undhang-undang ing dina senen tanggal kaping 22 sasi

Sura tahun Wawu ongka 1777. 10

Terjemahan dalam bahasa Indonesia:

10 Ibid, hlm. 26-27.

commit to user

Sasradiningrat diketahui oleh Kanjeng Tuan Meester Baron de Geer di Surakarta Hadiningrat, atas perintah Ingkang Sinuhun Kanjeng Susuhunan, memerintahkan kepada semua orang yang bekerja atau pangindhungyang tinggal di tanah Pakauman yang termasuk wilayah Kauman.

Bab 1

Aku memberitahu kepada kalian semua, bahwa aku menerima permintaan Mas Pangulu Tapsir Anom dan temannya Ulama beserta semua Ketib, Modin, bahwa sekarang tata cara orang yang tinggal di tanah Pakauman diminta dibuat seperti waktu Ing-kang Susuhunan Pakubuwana IV, supaya jangan ada orang yang melakukan perbuatan maksiat, hal itu sudah aku sampaikan kepada Ingkang Sinuhun, beliau sudah mengijinkan.

Bab 2

Semua orang yang bertempat tinggal di dalam Pakauman, mulai sekarang jangan ada yang berani melakukan perbuatan maksiat, seperti: menanggap tledek, wayang kulit, dan membunyikan gamelan tanpa ada alasannya, demikian juga minum arak, berjudi dan sebagainya, semua perbuatan yang bernama kemaksiatan, seprti kebiasaan yang dijalankan dulu.

Bab 3

Adapun yang aku perbolehkan membunyikan gamelan adalah apabila mempunyai hajat pernikahan, mempunyai anak, tingkeban, dan khitanan, selain dari itu tidak aq perbolehkan, apabila ada orang yang berani melanggar perintah seperti yang sudah aku larang, pasti akan aku hukum

commit to user

Agung.

Bab 4

Adapun apabila ada yang berani melanggar dua kali, siapapun orangnya harus segera diusir dari rumahnya di Pakauman, apabila memaksa tidak mau pindah ke daerah lain, pasti akan aku hukum di penjara, tidak aku bebaskan apabila rumahnya belum dipindahkan, karena orang itu aku anggap sebagai orang yang berani merusak agama Rosul.

Bab 5

Untuk itu perintahku kepada semua orang yang tinggal di daerah Pakauman, semua harus menjauhi larangan agama Rosul, jangan sampai ada yang melakukan perbuatan maksiat tadi, harus mentaati semua isi Surat Undang-Undang ini, siapapun yang tidak mentaati, pasti akan mendapat hukuman dari Kanjeng Parentah Gedhe.

Bab 6

Adapun Surat Perintah Undang-Undangku ini kemudian menjadi simpanan Mas Panghulu Tapsir Anom dan semua temannya Ulama, Ketib, Modin, dijadikan satu dengan gadhuhan-mu Surat Plakat, supaya apabila suatu saat ada yang melakukan perbuatan maksiat, Mas Pangulu dapat segera memberitahu kepada pemerintah kemudian diserahkan kepada Ingkang Sinuhun Kanjeng Susuhunan.

Surat Perintah Undang-Undangku pada hari Senin tanggal 22 bulan Sura tahun Wawu tahun 1777.

commit to user

wayang kulit, minum arak, berjudi, serta membunyikan gamelan selain saat ada hajat pernikahan, mempunyai anak, tingkeban dan khitanan. Terdapat hukuman bagi siapa saja yang melanggarnya dengan hukuman 40 hari di Surambi, membersihkan halaman Masjid Agung serta pengusiran dari rumah bila sudah dua kali melanggar. Peraturan ini ditujukan kepada seluruh masyarakat yang tinggal di Pakauman dan Penghulu sebagai pengawas pelaksana peraturan dan hukum Islam di Kauman. Adanya peraturan tersebut menjadikan kehidupan di kampung Kauman kala itu lebih relijius dibanding kampung lain.