Besaran Pokok Besaran Turunan

17 Pengukuran dan Besaran

C. Besaran dan Satuan

8AGDGF,2;4E8BD4A:9E4I4AS=4A7474C4F8A:GGDE8:4?4 E8EG4FGK4A:A74564D44A74AA748AK4F44AAK478A:4A4A:4 4A:458D4DFA748A:8F4;GE8:4?4K4A:A74564D44AS747G4 8?BCB58E4D4AK4A:44AA74C8?4=4D74?4545AK4FG58E4D4A CBB74A58E4D4AFGDGA4A+8D74C4FFG=G;58E4D4ACBBK4A:78A4? 4D8FG=G;58E4D4ACBBA74C4F7FGDGA4A58E4D4A58E4D4AFGDGA4A

1. Besaran Pokok

+8?4; 7E85GF4A 54;I4 E8EG4FG K4A: 74C4F 7F8AFG4A 58E4DAK4 78A:4A4A:47E85GF58E4D4ABAFB;AK4C4A=4A:?4C4A:4AE8C45B?4 F8C8D4FGDEG4FGDG4A:4A N74AG4F4DGEK4A:8A:4?D 84A =G:4 ;4?AK4 78A:4A 4EE4 I4FG 74A =G?4; L4F 8F4C 58E4D4AK4A:74C4F7GGD8?E4FG4A4FG4A4EE474AF4D4AK4 :D4BAE:74AFBA74CGAE4FG4AC4A=4A:K4FG67A6 8F8D;4EF44F4G78C4,AFG8C8DG74;C8444AE4FG4A7C8D?G4A EEF854GK4A:74C4F7:GA44AE864D4AF8DA4EBA4?EF8E4FG4AK4A: F8?4;GG7:GA44A74AF4D4AK4474?4;EEF8A::DE6:E4F4G6 :D4E8BA74AEEF8E4FG4AAF8DA4EBA4?K4A:=G:45E47E85GF EEF8E4FG4AE8F8D?B:D4E8BA+8D74C4FFG=G;58E4D4ACBB K4A:F8?4;7F8F4C4A8AGDGFEEF8AF8DA4EBA4?864D4?8A:4C58E4D4A 58E4D4AF8DE85GF74C4F7?;4FC474,2 8?4AFG=G;58E4D4ACBBE8C8DFC474,2 E858A4DAK4474 7G458E4D4ACBBF454;4AK4FGEG7GF74F4D78A:4AE4FG4AD474A D4774AEG7GFDG4A:78A:4AE4FG4AEF8D474AD

2. Satuan

4FG4AEF4A74D474?4;E4FG4A74D58E4D4A58E4D4AK4A:7E8C44F E864D4GG4F4GCGAE864D4AF8DA4EBA4?

a. Standar Satuan Panjang

8E4D4A C4A=4A: 74?4 8? E4FG4A 8F8D 474 4I4?AK4 EF4A74DC4A=4A:AF8DA4EBA4?474?4;E85G4;54F4A:K4A:F8D5G4F74D 64CGD4AC?4FA474AD7GK4A:7E85GF78A:4A8F8DEF4A74D8F8D +G?E4A4A:44A:458DGF78A:4A5?4A:4AE8CG?G; 58DC4A:4FABF4E?4; 4 5 : 6 7 : 8 : 9 ,2 8E4D4ABB74?4 5 3,8745151 39:4 34-9:4 4A=4A: 4EE4 .4FG G4F4DGE?EFD G;G AF8AEF4E64;4K4 G?4;L4F 8F8D ?B:D4 E8BA 4C8D8 8?HA 4A78?4 B? : E 67 B? Sumber: Fundamental s of Physics, 2001 Setiap besaran Fisika memiliki satuan tersendiri, seperti pada Tabel 1.6. Ketika besaran ini digunakan dalam perhitungan maka sebaiknya satuan dioperasikan juga untuk meyakinkan bahwa satuan besaran yang dicari sesuai dengan yang seharusnya. Ingatlah Di unduh dari : Bukupaket.com 18 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X EF4A74DA7EC4A78HD8E784FBF44DED4A6E4FG8F8D7789AE 4AE854:4=4D44AF4D47G4:BD8E4AK4A:F8D74C4FC4748F8DEF4A74D C474EG;G NE8;A::4=47GGD78A:4A8F8DEF4A74D=4D44AF4D4 GFG5,F4D474A8;4FG?EFI48?4?GBF44DEE8=4G; =GF48F8D 745858D4C48?84;4A74?4C8A::GA44A8F8DEF4A74DF8DE85GF 74AF4D4AK4E854:458DGF 4F4A:C?4FA4D7GG74;7C8A:4DG;F8C8D4FGDF8DGF447 A8:4D4K4A:8??58DG54;G54;E8;A::444A8A:4?4 C8G44A4F4GC8AKGEGF4AC4A=4A: 854:4EF4A74DCD8D=48A:4?48DGE44AEG4D75G4FG?4A: 8F8?F4AC8A:GGD4AAK4F74E8EG478A:4A84=G4AF8AB?B: 4D5858D4C48?84;4AF8DE85GF75GFG;4A8F8DEF4A74D54DG K4A: 8A::GA44A C4A=4A: :8?B54A: 64;4K4 74D L4F K4A: G74; 78F4;G78A:4A68C4F74AF8?F474 7F8F4C4A54;I48F8D EF4A74DE4478A:4A 4?C4A=4A::8?B54A:EA4D=A::4 K4A:7C4A64D4AB?8;4FB4FBDKCFBAD774?4DG4A: ;4C48A:4A84=G4AF8AB?B:8F8DEF4A74D8A:4?4C8DG54;4A 854?8D74E4D4A - - .. .0- .8C474 7CGFGE4A54;I4E4FG8F8D474?4;C4A=4A:=4D4F8CG;64;4K4 74?4DG4A:;4C474?4E8?4A:I4FG E8BA78A:4ACD87E 54;I4 868C4F4A 64;4K4 74?4 DG4A: ;4C4 474?4; F8F4C E858E4D EA8DGC44A8F8DEF4A74DK4A:7:GA44A;A::4A

b. Standar Satuan Massa

4EE4EG4FG58A748AK4F44A=G?4;4F8DK4A:F8D4A7GA:74?4 58A74F8DE85GF4FG4A4EE4EF4A74D74?4474?4;?B:D4:4EE4 EF4A74D7F8F4C4A74DE85G4;E?A78DC?4FAGD7GK4A:7EC4A 7 -0- 0 . .0- . 1- .D4A6E,AFG 8C8DF4;4A4AAK474DC8A:4DG;?A:GA:4A58A74F8DE85GF7EC4A 774?4DG4A:H4GE8C8DFC47437 c. Standar Satuan Waktu F4A74D E4FG4A I4FG 74?4 474?4; E8BA 4F4G 78F 74A 7?454A:4A78A:4A.I4?AK474E4DC8A8F4C4AE4FG4AI4FG474?4; C8DCGF4D4AGF8D;474CCBDBEAK44GAF8DAK4F4C8DCGF4D4AG Jari-jari rata-rata Bumi, yaitu sekitar 6 × 10 6 m. Ini hampir dua kali jari-jari Mars, tetapi lebih kecil daripada 1 10 jari-jari Yupiter. Ingatlah Gambar 1.15 Standar satuan massa Sumber: Physics for Scientist Engineers, 2000 Aktivitas Fisika 1.2 Manfaat Satuan Standar Tujuan Percobaan Mengetahui manfaat satuan standar. Alat-Alat Percobaan Mistar Langkah-Langkah Percobaan 1. Ukurlah panjang meja di kelas Anda menggunakan tangan jengkal. Berapa jengkalkah panjang meja? 2. Mintalah teman Anda untuk mengukur meja yang sama. Berapakah hasilnya? Apakah hasil pengukuran Anda dan teman Anda sama? 3. Sekarang, cobalah Anda dan teman Anda mengukur meja tersebut dengan mistar. Apakah hasil pengukurannya sama ketika Anda dan teman Anda menggunakan jengkal? 4. Dari kegiatan tersebut, dapatkah Anda menjelaskan manfaat satuan standar? Di unduh dari : Bukupaket.com 19 Pengukuran dan Besaran F8D;474CCBDBEAK4E8?4?G58DG54;8G74AE4FG4AI4FG7CGFGE4A 58D74E4D4A;4D4F4;4DD4F4D4F48D74E4D4A8F8AFG4AAE4FGE8BA 7789AE4AE854:458DGF E8BA ;4D4F4;4DD4F4D4F4 8F8?4;7?4G4AC8A:44F4AK4A:?85;F8?F78F4;G54;I4 E4FG;4DD4F4D4F44F4;4D74DF4;GA8F4;GAF74E44F4A74DA 8A:4?4C8DG54;4AC47474A7?4G4AC8A8F4C4AG?4A:74D 789AEE8BAEF4A74D E8BA T?44AK4F4;GA ,AFGC8A:GGD4AI4FGK4A:?85;F8?FC4747F8F4C4AEF4A74D I4FGK4A:54DG4FGE8BA7789AE4AE854:4E8?4A:I4FGK4A: 75GFG;4AB?8;4FB68EG GAFG8?4G4A:8F4D4AD474EE854AK4 4?F4A74DE4FG4AI4FGA8?8F8?F4AK4A:E4A:4F FA::K4FG8GA:A4A8E4?4;4AI4FGAK4;4AK4E74?4 F4;GA

d. Standar Satuan Suhu

F4A74DEG;G8?7G4FFF8F4CK4FGFFF8F4C4F4E74AFF F8F4C54I4;+FF8F4C4F4E474?4;EG;G4DK4A:E874A:8A77;C474 EG;G N78A:4AF84A4AG74D4?G4DE858E4D4FBE98D4F4G6 : +FF8F4C54I4;474?4;FF?85GD8EGDAC474EG;G N47EF4A74D E4FG4A EG;G 7F8F4C4A 58D74E4D4A FF ?85GD 8E 74A FF 77; 4D K4A:7E85GF78A:4AEF4A74DEG;G68?6GEB?8;E8BD4A:4;?EFDBAB I8744+7,8,28:8 Q 4747E8?8A::4D44ABA:D8EB?8;C8D;CGA4A9E4I4A AF8DA4EBA4?K4A:8A:;4E?4AEF4A74DGAFGE4FG4AEG;G474?4;74?4 8?HA474F84A4AG74D4?G4D4FF8?4;7F8F4C4A54;I4EG;G FF?85GD8E474?4; 74AEG;GFF77;4D474?4; 4FG4A8?HA7:GA44AGAFG8A:;BD4FE8BD4A:4;?E4A::DE 223.53854,2;4Q e. Awalan untuk Satuan SI 4D;4E?C8A:GGD4A474A:474A:7C8DB?8;4A:44A:4K4A: E4A:4F58E4D4F4GE4A:4F86?E8;A:4GAFG8C8DG74;C8AG?E4AAK4 7:GA44A4I4?4A78A:4A5?4A:4AE8CG?G;58DC4A:4F E4?AK4 E4FG=GF48F8DE4478A:4AE4FG8:48F8D 4F4?85;?8A:4C 74C4F7?;4FC474,2 ,2 8444AI4?4AI4?4AC4744FG4A4A=4A:74?4 24 CB A4AB DB ? 68AF 78E F8D4 ::4 8:4 ?B ;8FB 784 352 5495. C A 6 7 + ; 74 4F4G Q 4F4G Q 4F4G Q 4F4G Q 4F4G Q 4F4G Q 4F4G 4F4G 4F4G 4F4G 4F4G 4F4G CB8F8D A4AB8F8D DB8F8D ?8F8D 68AF8F8D 78E8F8D F8D48F8D ::48F8D 8:48F8D ?B8F8D ;8FB8F8D 7848F8D C A m 6 7 + ; 74 ,2694 Tokoh William Thomson Kelvin 1824– 1907, seorang matematikawan dan fisikawan yang dilahirkan di Belfast, Irlandia Utara, kerajaan Inggris. Dia kuliah di Glasglow Cambridge, kemudian menjadi profesor di bidang ilmu alam di Glasglow pada 1946. Dia merancang berbagai perangkat pengukuran listrik, di antaranya alat pengukuran kedalaman air dengan gelombang radio dan kompas. Pada ilmu alam murni, ia membawa penelitiannya tentang termodinamika, membantu mengembangkan Hukum Konservasi Energi, dan skala suhu absolut namanya diabadikan sebagai skala kelvin. Sumber: www.allbiographies. com William Thomson Kelvin 1824–1907 Di unduh dari : Bukupaket.com 20 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X 8D74E4D4A4FGD4AA?B:D48DGC44A8?C4F4A 74D: 84A=G:4BAH8DEE4FG4AE4FG4A?4AAK4E4?AK4784:D48DGC4 4A8?C4F4AE8CG?G;74D:

3. Besaran Turunan

8E4D4AFGDGA4A474?4;58E4D4AK4A:7FGDGA4A74D58E4D4ACBB E4?AK4?G4EHB?G8868C4F4AC8D68C4F4A:4K44EE4=8AE74A 8A8D:4FG4A58E4D4AFGDGA4AF8DE85GF58D4E4?74DE4FG4A58E4D4ACBB 8D;4F4A6BAFB;58E4D4AFGDGA4A58DGF 4 4FG4A868C4F4AE4478A:4AE4FG4AC8DCA74;4A754:E4FG4A E8?4A:I4FG 4FG4A868C4F4A E4FG4A C8DCA74;4A E4FG4AI4FG 8F8D E8BA ms 47E4FG4AGAFG868C4F4A474?4; E 5 4FG4AHB?G854?BE4478A:4AE4FG4AC4A=4A:TE4FG4A?854DTE4FG4A FA:: 4FG4AHB?G88F8DT8F8DT8F8D 8F8D 6 4FG4A4EE4=8AEE4478A:4AE4FG4A4EE4754:E4FG4AHB?G8 4FG4A4EE4=8AE 47E4FG4AGAFG4EE4=8AE474?4;: 8D?GA748F4;GE8?4AE4FG4A474E4FG4AE4FG4AF7454G 4?48;7GC4AE8;4D;4DE4FG4AF7454GAE8DA:7:GA44A 4?48AK8?8E44A5858D4C4C8DEB4?4AA74C8D?G84;4 BAH8DE74DE4FGEEF8E4FG4A8EEF8E4FG4A?4A8C8DFC474,2 BAH8DEE4FG4AE8A:4=47E4=4AGAFG8G74;4AA748A:G54; E4FG4A874?4E4FG4AEF8AF8DA4EBA4? ,2 8E4D4A+GDGA4A74?4 5 3,874 :7:44 39:4 34- 9:4 868C4F4A 8D68C4F4A 4K4 G4E -B?G8 4EE4=8AE +84A4A ,E4;4 E E : E : : E : E 8F8D E8BA 8F8D E8BA ?B:D48F8D E8BA 8F8D 8F8D ?B:D4 ?B:D4 8F8DE8BA ?B:D48F8D E8BA Perhatikan Tabel 1.8. Buktikan bahwa satuan joule sama dengan kgm 2 s 2 . Tantangan untuk Anda Informasi Dalam pembahasan cahaya, biasanya satuan yang diterapkan adalah angstrom Å, 1 Å = 10 –10 m. Panjang gelombang cahaya tampak berada pada rentang 4.000 Å sampai 7.500 Å. When referring to light, usually the length unit is using angstrom Å, 1 Å=10 –10 m. The visible light falls in the wavelength range 4.000 Å to 7.500 Å. Sumber : Physics, 1980 untuk Anda Information for You Di unduh dari : Bukupaket.com 21 Pengukuran dan Besaran E4?4A868C4F4AE8BD4A:C8?4DE4478A:4A? =4 FGA:?4;868C4F4AAK4 74?4 E 4DF458?BAH8DE78F4;G ? =4 E 8A:4A784A ? =4 E E T E 47 ? =4 E Contoh 1.5 868C4F4AE8BD4A:C854?4CE8C874 E FGA:868C4F4AAK474?4 =4 +8?4;78F4;G54;I4 Q 74AE =4 8A:4A784A7C8DB?8; E T =4 =4 Contoh 1.4 4A=4A: -B?G8 4=G G7GF 4K4 A8D: 4K4 A 6 6 A 9F 6 9F ? K4D7K7 9F A ?F8D A 9F ? ; ; E ; ? ; D474AD47 N N D47 ?5 7KA8 ?5 8D: 9F?5 4? T 8- T Q .; T ;C .I4FF ,2 BAH8DE4FG4A ,874 54;,789:4 Satuan dikali dan dibagi seperti simbol-simbol aljabar biasa. Hal ini memudahkan Anda untuk mengoperasikan besaran dari satuan ke satuan lain. Misalnya, 4 km = 0, 621 mil km 1 km = 2,484 mil Ingatlah Sumber : Fundamentals of Physics, 2001 Di unduh dari : Bukupaket.com 22 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas X

4. Dimensi