11
wujud wuwuhan gadhah makna ingkang beda sanajan wonten saperangan wuwuhan ingkang maknanipun sami. Wuwuhan ingkang gadhah makna sami
tuladhanipun makna ater-ater anuswara kaliyan ater-ater bawa ha- ingkang sami gadhah makna ‘nindakaken pakaryan kados ingkang dipunsebut ing wujud
dhasar’, sanesipun inggih menika wuwuhan sesarengan renggang {–in--ana} sami kaliyan {di--ana}.
Panyandra manten Jawi kathah ngginakaken tembung andhahan kangge ndhapuk tembung susastra. Wuwuhan ingkang dipunginakaken kangge ndhapuk
tembung andhahan ugi wonten ingkang saking basa kawi. Bab menika dipunandharaken Pringgawidagda 2009: 191-193 menawi ater-ater ha-, seselan
{-in-}, {–um-}, {–ira} saha {–nira} ingkang dipunginakaken ing panyandra menika asalipun saking basa kawi.
Panganggening tembung andhahan ing panyandra saged dipuntingali ing pethikan panyandra ngandhap menika.
Binarung swaraning pradangga munya angrangin, ana ganda arum angambar angebeki jroning sasana pawiwahan, nulya kawuryan ana teja angenguwung
mawa praba, tuhu punika tejane panganten putri ingkang binayangkare mijil saking tepas wangi, kinanthi manjing sasana rinengga. Yatmana, 1994: 64
Tembung andhahanipun inggih menika binarung, angrangin, angambar, angebeki, pawiwahan, kawuryan, angenguwung, tejane, binayangkare, saha
rinengga. Tembung ingkang kadhapuk kanthi ater-ater inggih menika angrangin ang- + ngrangin ‘nyaring’ saha angenguwung ang- + ngenguwung ‘sumorot’.
Tembung ingkang kadhapuk kanthi seselan inggih menika binarung barung + - in- ‘dipuniringi’, binayangkare bayangkare + -in-. ‘dipunarak’ saha rinengga
rengga+ -in- ‘dipunpaes’. Tembung kanthi panambang inggih menika tejane
12
teja + -ne ‘cahyanipun’. Tembung kanthi wuwuhan sesarengan inggih menika angebeki ang- + kebak + -i ‘dipunkebaki’, pawiwahan pa- + wiwaha + -an
‘papan kanggo wiwaha’, saha kawuryan ka- + wurya +-an ‘katingal’.
D. Pandhapuking Tembung Andhahan
Pandhapuking tembung andhahan wonten sekawan miturut Sasangka
2001: 36 inggih menika kanthi ater-ater, seselan, panambang saha wuwuhan sesarengan.
1. Ater-ater
Ater-ater menika wuwuhan ingkang dunungipun ing sangajengipun tembung lingga utawi wiwitanipun tembung lingga. Pamanggih sanes bab
tegesipun ater-ater dipunandharaken dening Wedhawati 2010: 38 ater-ater inggih menika wuwuhan ingkang dipunronce ing sisih kiwa wujud dhasar. Saben
ater-ater gadhah alomorf saha makna piyambak. Salah satunggal wujud ater-ater ingkang asring dipunginakaken ing
panyandra inggih menika ater-ater anuswara. Ater-ater anuswara ing basa rinengga ewah dados am- ham, an- han, ang- hang, saha any- hany-. Ewah-
ewahan menika amargi swanten saking ewah-ewahan dipunraos langkung endah saha saged nambah kawibawan pranatacara. Wujudipun ater-ater ingkang
langkung jangkep ing ngandhap menika.
Tabel. 1 Jinising Ater-ater Prefiks
Jinis Wujud
Tuladha 1
2 3
Ater-ater Anuswara
{ny-} {ny-} + {suling}
nyuling ‘nindakaken pakaryan nyuling’
13
Tabel salajengipun
1 2
3
Ater-ater Anuswara
{m-} {m-}+ {pacul} macul
‘nindakaken pakaryan macul’ {ng-}
{ng-}+ {kancing} ngancing ‘nindakaken pakaryan ngancing’
{n-} {n-}+ {thuthuk} nuthuk
‘nindakaken pakaryan nuthuk’
Ater-ater bawa ha-
{a-} {a-}+ {wujud}
awujud ‘gadhah wujud’
{ma-} {ma}- + {gawe} magawe
‘nindakaken pakaryan damel’ {mer-}
{mer-}+ {tamba}
mertamba ‘nindakaken pakaryan pados tamba’
Ater-ater maA-
maN- {man
-}
{man-}+ {tunggal} manunggal ‘nindakaken pakaryan inggih menika ngempal dados
setunggal’
{mang-} {mang-}+ {wetan} mangetan ‘tindak ngetan’
{many-} {many-}+ {sembah} manyembah
‘nindakaken pakaryan inggih menika sembah’
Ater-ater paA-paN-
{pa-} {pa-}+ {warta}
pawarta {pam-}
{pam-} + {panggih}
pamanggih {pan-}
{pan-} + {jaluk}
panjaluk {pany-}
{pany-}+ {candra} panyandra
Ater-ater Ater-ater
{kuma-} {kuma-}+ {wani} kumawani
{kami-} {kami-}+ {seseg} en kamiseseg en
‘ngandharaken jejer wonten ing kawontenan inggih menika napasipun seseg’
{kapi-} {kapi-}+ {lare} kapilare ‘sipatipun kados lare
mbocahi’ {ka-}
{ka-}+ {iring} kairing ‘nindakaken pakaryan kanthi sengaja inggih menika
ngiring’
{ke-} {ke-}+ {buwang} kebuwang
‘boten sengaja dipunbuwang’ {di-}
{dipun-} {di-}+ {balang}
dibalang
dipunbalang ‘nindakaken pakaryan kanthi sengaja inggih menika
mbalang’ {sa-}
{sa-}+ {gelas}sagelassegelassakgelas ‘setunggal gelas’’
{pi-} {pi-} + {tutur}
pitutur ‘ingkang dituturake’ {pra-}
{pra-}+ {lambang} pralambang prelambang {pri-}
{pri-}+ {angga}
priangga ‘dhewe’ {tar-}
{tar-} + {buka}
tarbuka ‘kabukak’
14
Andharanipun Sasangka wau dipunjangkepi Nurhayati bab ater-ater tripurusa. Klitika ingkang manggen ing sisih ngajeng ing basa Jawi kalebet ater-
ater menawi ing basa ngoko. Ater-ater menika ewah dados tembung menawi ing basa krama kados andharanipun Nurhayati 2001:27 ater-ater {tak-}, {kok-},
saha {di-} ing basa krama boten nedahaken titikan minangka ater-ater ananging ewah dados tembung. Tembung menika saged madeg piyambak saha sampun
gadhah makna nalika dipunginakaken ing pawicantenan. Panaliti sarujuk kaliyan pamanggihipun Nurhayati menawi {tak-}, {kok-}, saha {di-} kalebet ater-ater
tripurusa menawi ing basa ngoko awit ahli sanesipun ugi ngandharaken menawi ater-ater {tak-}, {kok-}, saha {di-} kalebet ater-ater ing basa Jawi.
Tabel. 2 Ater-ater Tripurusa Jinis
Wujud Tuladha
1 2
3
Ater-ater Tripurusa
{tak-} {tak-}+ {jupuk} takjupuk
‘ngandharaken pakaryan ingkang dipuntindakaken tiyang kapisan tunggal inggih menika kula pendhet’
{kok-} {kok-}+ {gawa}kokgawa
‘ngandharaken pakaryan ingkaang dipuntindakaken tiyang kaping kalih inggih menika njenengan beta’
{di-} {di-}+ {buwang}dibuwang
‘kenging tumindak kados ingkang dipunsebut wujud dhasar inggih menika dipunbucal’
2. Seselan
Seselan inggih menika wuwuhan ingkang dunungipun ing madyaning tembung. Cacahipun seselan ing basa Jawi wonten sekawan, inggih menika {-um-
}, {-in-}, {-er-}, saha {-el-}. Seselan {-um-}, saha{–in-} menika kathah dipunginakaken
ing basa
susastra kangge
ndhapuk tembung
endah. Pringgawidagda 2009: 200 ngandharaken menawi seselan kawi kathah
