14
Andharanipun Sasangka wau dipunjangkepi Nurhayati bab ater-ater tripurusa. Klitika ingkang manggen ing sisih ngajeng ing basa Jawi kalebet ater-
ater menawi ing basa ngoko. Ater-ater menika ewah dados tembung menawi ing basa krama kados andharanipun Nurhayati 2001:27 ater-ater {tak-}, {kok-},
saha {di-} ing basa krama boten nedahaken titikan minangka ater-ater ananging ewah dados tembung. Tembung menika saged madeg piyambak saha sampun
gadhah makna nalika dipunginakaken ing pawicantenan. Panaliti sarujuk kaliyan pamanggihipun Nurhayati menawi {tak-}, {kok-}, saha {di-} kalebet ater-ater
tripurusa menawi ing basa ngoko awit ahli sanesipun ugi ngandharaken menawi ater-ater {tak-}, {kok-}, saha {di-} kalebet ater-ater ing basa Jawi.
Tabel. 2 Ater-ater Tripurusa Jinis
Wujud Tuladha
1 2
3
Ater-ater Tripurusa
{tak-} {tak-}+ {jupuk} takjupuk
‘ngandharaken pakaryan ingkang dipuntindakaken tiyang kapisan tunggal inggih menika kula pendhet’
{kok-} {kok-}+ {gawa}kokgawa
‘ngandharaken pakaryan ingkaang dipuntindakaken tiyang kaping kalih inggih menika njenengan beta’
{di-} {di-}+ {buwang}dibuwang
‘kenging tumindak kados ingkang dipunsebut wujud dhasar inggih menika dipunbucal’
2. Seselan
Seselan inggih menika wuwuhan ingkang dunungipun ing madyaning tembung. Cacahipun seselan ing basa Jawi wonten sekawan, inggih menika {-um-
}, {-in-}, {-er-}, saha {-el-}. Seselan {-um-}, saha{–in-} menika kathah dipunginakaken
ing basa
susastra kangge
ndhapuk tembung
endah. Pringgawidagda 2009: 200 ngandharaken menawi seselan kawi kathah
15
dipunginakaken ing basa pranata adicara. Seselan kawi ingkang dipuntegesaken inggih menika {
√݅݊} saha {√ݑ݉}. Seselan menika dipunginakaken kangge nambah kawibawan saha kaendahan ukara pranata adicara nalika nyandra.
Seselan tarkadhang ewah ing panganggenipun. Seselan {–um-} menawi dipunseselaken ing tembung lingga ingkang apurwa vokal ewah dados {m-}.
Seselan {–um-} tarkadhang ugi ewah dados {–em-}. Seselan {–in-} menawi sumambung kaliyan tembung lingga ingkang apurwa vokal ewah dados {ing-},
dunungipun ing sangajengipun tembung. Seselan {–er-} terkadhang ewah dados {–r-}, seselan {–el-} ugi ewah dados {–l-}.
Tabel. 3 Jinising Seselan Infiks
Jinis Wujud
Tuladha 1
2 3
Seselan {-um-}
{ulur} + {-um-}
umulur
mulur ‘nindakaken pakaryan mulur tambah panjang’
{-in-} {edum} +{-in-}
inedum
ingedum ‘kenging tumindak inggih menika anggenipun ngedum
merang’ {tulis} + {-in-}
tinulis kenging tumindak inggih menika dipunserat’
{-er-} {kelip} + {-er-}
kerelip
krelip ‘ngandharaken kawontenan inggih menika krelip’
{-el-} {jerit} + {-el-}
jelerit
jlerit ‘ngandharaken kawontenan inggih menika jlerit’
3. Panambang
Panambang tegesipun wuwuhan ingkang dunungipun ing sawingkingipun tembung utawi ing sisih tengenipun wujud dhasar. Panyeratipun panambang
rumaket kaliyan tembung ingkang dipunimbuhi. Panambang ing basa Jawi wujudipun wonten sanga. Wujudipun panambang ing ngandhap menika.
16
Tabel. 4 Jinising Panambang Sufiks
Jinis Wujud
Tuladha 1
2 3
Panambang {-i}
{tamba} +{-i} tambai tambani ‘ngaken supados nambani’
{-a} {tuku} +{-a} tukua
‘ngaken supados mundhut’ {-e }
{-ipun} {pari}+{-e} parie parine
asta+ -ipun astaipun astanipun {-en}
{isi}+{-en} isien isinen ‘ngaken supados ngisi’
{-an} {timbang} +{-an}
timbangan ‘piranti kangge nimbang’
{-na} {jupuk} +{-na} jupukna
‘ngaken supados mendhetaken’ {-ana}
{kanca} +{-ana} kancanana ‘ngaken supados ngancani’
{-ane} {pati} +{-ane} patiane patenane
‘anggenipun mateni’ {-ake}
{-aken} {kendho} +{-ake}
dikendhokake
dikendhokke kendhokaken ‘ngaken supados ngendhoaken’
Panambang ugi ewah ing panganggenipun. Panambang {–i} ewah dados {– ni}, panambanng {–a} ewah dados ya utawi wa, panambang {–ipun} ewah dados
{–nipun}, panambang {–en} ewah dados {–nen}, panambang {–na} ewah dados {–kna}, panambang {–ana} ewah dados {–nana}, {–ane} ewah dados{–nane},
panambang {–ake} menawi ing basa krama ewah dados {–aken}, panambang {– ake} ewah dados {–kake}, saha panambang {–ake} terkadhang dipunwancah
dados {–ke}.
4. Wuwuhan sesarengan
Wuwuhan sesarengan inggih menika wuwuhan ingkang dipunwuwuhaken sesarengan ing tembung lingga, wujudipun wuwuhan sesarengan menika ater-ater
