Tumpey TM, Belser JA. Resurrected Pandemic Influenza Viruses. 2009. Annu
Rev Microbiol 63:79 –98.
Wang M et al. 2006. Food Markets with Live Birds as Source of Avian Influenza.
Emerg Infect Dis 12 11: 1773-1775. Webster RG, Bean WJ, Gorman OT, Chambers TM, Kawaoka Y. 1992. Evolution
and ecology of influenza A viruses. Microbiol Rev 56:152-179.
Webster RG. 2001. Scie nce’s compass: enhanced perspectives a molecular
whodunit. Science 293: 1773-1775.
Whitworth D, Newman S, Mundkur T, Harris P. 2007. Wild-birds and avian influenza: an introduction to applied field research and disease sampling
techniques. In: FAO Animal Production and Health Manual No. 5. Rome:
Food and Agriculture Organization of the United Nations. Whittaker GR. 2001. Intracellular trafficking of influenza virus: Clinical
implication for molecular medicine. Expert Reviews in Molecular
Medicine. http:www.expertreviews.org [15 Desemeber 2012]. [WHO] World Health Organization.Guidelines on Laboratory Diagnosis of Avian
Influenza. New Delhi: WHO. Wibawa H, Prijono WB, Dharmayanti NLPI, Irianingsih SH, Miswati Y, Rohmah
A, Andesyha E, Romlah, Daulay RSD, Safitria K. 2012. Investigasi Wabah Penyakit pada Itik di Jawa Tengah, Yogyakarta, dan Jawa Timur:
Identifikasi sebuah Clade BAru Virus Avian Influenza Subtipe H5N1 di Indonesia.
Buletin Laboratorium Veteriner 12 4: 2-9. Wicaksono A. 2012. Faktor-Faktor yang Mempengaruhi Praktik Biosekuriti
Pedagang pada Pasar Burung di Wilayah DKI Jakarta Terkait Avian Influenza. [Tesis]. Bogor: Sekolah Pascasarjana Institut Pertanian Bogor.
Xing Z, Cardona C, Dao P, Crossley B, Hietala S, Boyce W. 2008. Inability of Real-Time Reverse Transcriptase PCR Assay To Detect Subtype H7
Avian Influenza Viruses Isolated from Wild Birds. J of Clin Microbiol 45
5: 1884-1846. Xu X, Subbarao K, Cox NJ, Guo Y. 1999. Genetic characterization of the
pathogenic influenza AGooseGuangdong196 H5N1 virus: similarity of its hemagglutinin gene to those of H5N1 viruses from the 1997
outbreaks in Hong Kong. Virology 261:15
–9. Yuwono T. 2006.
Teori dan Aplikasi Polymerase Chain Reaction. Yogyakarta: Penerbit Andi.
LAMPIRAN
Lampiran 1 Sampel Lapangan dari Pasar Burung Pramuka, Jakarta pada bulan April sampai dengan September 2011 LAMPIRAN
KELOMPOKSPESIES NAMA
LATIN FAMILI
SUKU APRIL
MEI JUNI
JULI AGUSTUS
SEPT TOTAL
F K
O F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
F K
O
SAMPEL
1. AYAM HIAS ATAU AYAM HOBI
Ayam Arab Gallus gallus
Phasianidae 1
1 1
3 3
Ayam Bangkok Gallus gallus
Phasianidae 3
2 1
2 2
9 9
1 14
13 28
Ayam Bali Gallus gallus
Phasianidae 1
1 1
Ayam Bekisar Gallus varius x G. gallus
Phasianidae 11
1 1
6 19
19 Ayam Broiler
Gallus gallus Phasianidae
1 1
1 Ayam Cemani
Gallus gallus domesticus Phasianidae
3 6
6 3
3 2
1 1
17 4
4 25
Ayam Hutan Gallus gallus bankiva
Phasianidae 1
1 1
2 2
1 3
3 7
Ayam Jago Gallus gallus domesticus
Phasianidae 4
1 1
5 2
12 1
13 Ayam Kampung
Gallus gallus domestica Phasianidae
6 1
6 4
5 2
2 17
4 5
26 Ayam Kapas
Gallus gallus Phasianidae
1 1
2 2
Ayam Katai Gallus gallus
Phasianidae 9
9 8
7 3
3 1
1 14
14 5
7 7
34 29
25 88
Ayam Kedu Gallus gallus
Phasianidae 1
1 2
2 Ayam Keriting
Gallus gallus Phasianidae
2 2
2 2
4 Ayam Ketawa
Gallus gallus Phasianidae
4 1
2 4
4 3
10 4
4 18
Ayam Mutiara Gallus gallus
Phasianidae 3
2 2
2 3
2 1
1 1
13 3
1 17
Ayam Pelung Gallus gallus
Phasianidae 1
3 2
1 2
3 2
7 Ayam Serama
Gallus gallus Phasianidae
8 4
12 12
Jumlah 17 Spesies
30 31
35 22
14 24
8 7
10 30
30 16
8 8
146 68
59 273
2. UNGGAS AIR
Angsa Cygnus sp.
Anatidae 1
3 2
2 3
2 3
7 7
7 7
9 16
19 44
Bebek Anas sp.
Anatidae 2
3 1
2 3
5 8
Bebek kalimantan Anas sp.
Anatidae 1
1 1
1 1
1 3
Bebek mandarinpeking Aix galericulata
Anatidae 1
2 2
1 1
1 3
3 7
47
KELOMPOKSPESIES NAMA LATIN
FAMILI SUKU
APRIL MEI
JUNI JULI
AGUSTUS SEPT
TOTAL F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
SAMPEL
Belibis Dendrocygna sp.
Anatidae 1
1 1
1 2
Entog Cairina moschata
Anatidae 1
1 1
1 1
2 2
1 4
4 9
Jumlah 6 spesies
1 3
4 6
9 4
4 6
9 9
9 9
12 28
33 73
3. UNGGAS LAHAN BASAH
Kruwok Nyctorax nyctorax
Ardeidae 2
2 2
Blekok sawah Ardeola speciosa
Ardeidae 3
3 3
3 6
Kuntul perak kecil Egretta garzetta
Ardeidae 1
1 1
1 2
MandarAyam-ayaman Gallicrex cinerea
Ralidae 1
1 2
2
Jumlah 4 Spesies
1 1
2 4
4 4
4 4
12 4. BURUNG PERANTARA
Gagak Corvus enca
Corvidae 2
1 2
1 1
7 7
Kalkun Meleagris sp.
Phasianidae 1
1 3
2 3
8 2
10 Merpati
Columbia livia domestica Columbidae
13 4
3 4
1 6
9 3
2 1
5 36
12 3
51 Puyuh
Coturnix sp. Phasianida
2 4
6 6
Jumlah 4 Spesies
18 6
8 6
1 10
9 3
2 6
5 57
14 3
74 5. BURUNG HIAS ATAU KICAUAN
Alang-alang Centropus
bengalensis Cuculidae
1 1
1 Anis Bata
Zoothera dauma Turdidae
7 3
10 10
Anis Batu Zoothera andromeda
Turdidae 2
2 2
Anis Kembang Zoothera interpres
Turdidae 1
2 1
2 6
6 Anis Merah
Zoothera citrina Turdidae
1 1
2 2
Beo Gracula religiosa
Sturnidae 5
5 3
13 13
Branjangan Mirafra javanica
Alaudidae 3
3 2
2 10
10 Bud-BudBubut
Megalaima corvina Capitonidae
1 1
1 CendetTeotPentet
Lanius sp. Laniidae
1 1
2 4
4 Cewek Taiwan
Merops sp. Alvedinidae
1 1
1 Ciblek
Prinia sp. Sylviidae
4 3
3 10
10
48
KELOMPOKSPESIES NAMA LATIN
FAMILI SUKU
APRIL MEI
JUNI JULI
AGUSTUS SEPT
TOTAL F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
SAMPEL
Cipaw Aegithina tiphia
Chloropseidae 1
1 1
Cucak Biru Irena puela
Oriolidae 3
1 4
4 Cucak Blawu
Pycnotus sp. Pycnotidae
1 1
1 Cucak Hijau
Chloropsis sonnerati, Chloropsis
cochinchinensis Pycnotidae
4 18
2 2
2 9
37 37
Cucak Jenggot Criniger bres
Pycnotidae 2
1 3
2 2
10 10
Cucak Kembang Megalaima armillaris
Pycnotidae 1
1 1
Cucak Kencurcucak gunung Pycnonotus
bimaculatus Pycnotidae
1 1
1 Cucak Ranti
Pycnonotus bimaculatus
Pycnotidae 1
1 1
3 3
Cucak Rawis Pycnonotus
zeylanicus Pycnotidae
1 1
1 Cucak Wilis
Pycnotus sp. Pycnotidae
1 3
7 11
11 EngkukUngku-ungkut
Megalaima armillaris Capitonidae
1 1
1 Gelatik
Padda oryzivora Ploceidae
1 2
1 4
4 12
12 Jalak Hitam
Acridotheres javanicus
Sturnidae 4
10 3
4 3
3 27
27 Jalak Malaysia
Sturnus sp. Sturnidae
1 1
1 Jalak Hongkong
Sturnus sturninus Sturnidae
3 1
4 4
Jalak Nias Sturnus melanopterus
Sturnidae 2
6 8
8 Jalak Suren
Sturnus contra Sturnidae
1 3
3 1
2 10
10 Kacamata
Zosterops palpebrosus
Zostropidae 1
1 4
2 3
11 11
Kacer Copsychus saularis
Turdidae 1
1 1
7 7
6 23
23 Kancilan
Trichastoma sp. Timaliidae
1 1
1 Kenari
Serinus cenarius
domesticus Fringillidae
6 4
4 4
4 8
30 30
Kolibri Colibri sp.
Trochilidae 1
1 1
3 6
6 Kopi-kopi
Pomatorhinus montanus
Timaliidae 1
1 1
49
KELOMPOKSPESIES NAMA LATIN
FAMILI SUKU
APRIL MEI
JUNI JULI
AGUSTUS SEPT
TOTAL F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
SAMPEL
Kutilang Pycnonotus
aurigaster Pycnotidae
2 7
4 5
1 6
25 25
Ledekan Biru Cyornis unicolor
Muscicapidae 1
1 2
4 4
Ledekan Gunung Cyornus banyumas
Muscicapidae 2
2 2
Blereng KembangTralisPrenjak daun
Phylloscopus trivigatus
Sylviidae 1
1 1
Love Bird Agapornis sp.
Psittacidae 1
1 3
2 7
7 Maduan
Colibri sp. Trochilidae
1 1
1 Poksay Mandarin
Garrulax chinensis Timaliidae
3 1
4 4
Manyar Ploceus manyar
Ploceidae 1
1 1
Murai Batu Copsychus
malabaricus Turdidae
5 1
1 1
8 8
Nuri Lorius domicellus
Psittacidae 1
3 4
4 Parkit
Melopsittacus undulatus
Psittacidae 3
3 3
Pelatuk Ulam Picoides macei
Picidae 2
3 5
5 Perkutut
Geopelia striata Columbidae
10 2
3 3
18 18
Perkiki Trichoglossus
haematodus Psittacidae
1 1
1 PodangKepodang
Oriolus sp. Oriolidae
2 1
3 3
Poksay Garrulax sp.
Timaliidae 1
2 3
3 Poksay jambul medan
Garrulax leucolophus Timaliidae
3 3
3 Punay
Treron sp. Columbidae
1 1
1 Puter
Streptopelia bitoquata
Columbidae 1
3 4
4 Putri Mandi
Ducula aenea Columbidae
1 1
1 3
3 RembetanRemetuk
Gerygone sulphurea Sylviidae
2 2
2 Robin dan Kaso-kaso
robin bali Leiothrix lutea
Sylviidae 3
1 4
8 8
Samperling Aplonis panayensis
Sturnidae 5
1 6
6 Shing SuangSriwang
Terpsiphone paradisi Muscicapidae
1 1
1
50
KELOMPOKSPESIES NAMA LATIN
FAMILI SUKU
APRIL MEI
JUNI JULI
AGUSTUS SEPT
TOTAL F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
F K
O F
K O
SAMPEL
Siri-Siri Ixos virescens
Pycnotidae 1
1 2
2 SeringgitSerindit
Loriculus pusillus Psittacidae
2 1
3 1
7 7
Tekukur Streptopelia
chinensis Columbidae
1 3
1 3
8 8
Tengkek Halcyon chloris
Alcedinidae 1
1 1
TrucukTerucuk Pycnonotus goiavier
Pycnotidae 1
4 1
7 3
8 24
24
Jumlah 63 Spesies
61 111
48 81
36 88
425 425
6. BURUNG EKSOTIS ATAU DILINDUNGI
Burung HantuBelukwatu Glaucidium
cuculoides Strigidae
1 2
1 4
4 Elang hitam
Ictinaetus malayensis Accipitridae
1 1
1
Jumlah 2 Spesies
2 2
1 5
5 TOTAL
110 151
96 34
24 122
12 13
59 46
45 111
22 17
649 114
99 862
Keterangan: F: feses, K: swab kloakal, O: swab orofaringeal
51
Lampiran 2 Unggas Dibeli dari Pasar Burung Pramuka, Jakarta pada bulan April sampai dengan September 2011
SPESIES NAMA LATIN
FAMILISUKU APRIL MEI JUNI JULI AGUSTUS SEPTEMBER TOTAL
1. AYAM HIAS ATAU AYAM HOBI
Ayam Bangkok Gallus gallus
domesticus Phasianidae
1 5
1 7
Ayam Kate Gallus gallus
Phasianidae 2
2 2
5 1
12 Ayam Keriting
Gallus gallus Phasianidae
1 1
Ayam Pelung Gallus gallus
Phasianidae 1
1 1
5 2
10
Jumlah 3
3 4
5 11
4 30
2. UNGGAS AIR
Angsa Cygnus sp.
Anatidae 2
2 1
5 Bebek
Anas sp. Anatidae
2 4
6 Entog
Cairina moschata Anatidae
2 2
Jumlah 4
2 2
5 13
3. UNGGAS LAHAN BASAH
KruwokKowak Nyctorax nyctorax
Ardeidae 1
1 2
Kuntul perak kecil Egretta garzetta
Ardeidae 1
1 Blekok sawah
Ardeola speciosa Ardeidae
2 2
MandarAyam-ayaman Gallicrex cinerea
Ralidae 1
2 3
Jumlah 1
2 4
1 8
52
SPESIES NAMA LATIN
FAMILISUKU APRIL MEI JUNI JULI AGUSTUS SEPTEMBER TOTAL
4. BURUNG PERANTARA
Emprit Lonchura maja
Ploceidae 4
4 Merpati
Columbia livia domestica
Columbidae 5
1 4
2 4
2 18
Puyuh Turnix sp.
Phasianida 3
2 2
7
Jumlah 8
5 6
4 4
2 29
5. BURUNG HIAS ATAU BURUNG KICAUAN
Branjangan Mirafra javanica
Alaudidae 1
1 2
Ciblek Prinia sp.
Sylviidae 2
2 Cucak Kalung
Copsychus saularis Pycnotidae
1 1
Cucak Kembang Megalaima armillaris
Pycnotidae 1
1 Cucak
Kencurcucak gunung
Pycnonotus bimaculatus Pycnotidae 1
1 2
Cucak Rawis Pycnonotus zeylanicus
Pycnotidae 1
1 Deruk
Ducula lacernulata columbidae
1 1
Engkuk Megalaima armillaris
Capitonidae 1
1 Gelatik
Padda oryzivora Ploceidae
1 1
Gelatik Batu Parus major
Paridae 1
1 Jalak Hitam
Acridotheres javanicus Sturnidae
1 1
2 Jalak Kapas
Muscicapa latirostris Muscicapidae
1 1
Kacamata Zosterops palpebrosus
Zostropidae 1
2 3
Kacer Copsychus saularis
Turdidae 1
1 Kaso-kaso
Timalia pileata Timaliidae
1 1
2 Kutilang
Pycnonotus aurigaster Pycnotidae
3 4
4 1
2 2
16 Kutilang emas
Pycnonotus atriceps Pycnotidae
1 1
53
SPESIES NAMA LATIN
FAMILISUKU APRIL MEI JUNI JULI AGUSTUS SEPTEMBER TOTAL
Manyar Ploceus manyar
Ploceidae 3
3 Perkutut
Geopelia striata Columbidae
2 4
1 2
1 10
PrenjakCinenen Orthotomus sepium
Sylviidae 1
1 Punay
Treron sp. Columbidae
1 2
2 5
Punglor Pitta guajana
Pittidae 1
1 Puter
Streptopelia bitoquata Columbidae
1 2
3 Puter Merah
Magcropygia emiliana Columbidae
1 1
Putri Mandi Ducula aenea
Columbidae 2
1 1
4 Samperling
Aplonis panayensis Sturnidae
2 2
Seringgit Loriculus pusillus
Psittacidae 1
1 Sikatan
Muscicapa sibirica Muscicapidae
1 1
Sri Gunting Dicrurus sp.
Dicruridae 1
1 Tekukur
Streptopelia chinensis columbidae
1 1
2 4
3 6
17 Tengkek
Halcyon chloris Alcedinidae
1 1
Trucuk Pycnonotus goiavier
Pycnotidae 2
3 2
7
Jumlah 12
28 16
19 10
12 97
6. BURUNG EKSOTIS ATAU DILINDUNGI
Burung HantuBelukwatu Glaucidium cuculoides
Strigidae 1
1
Jumlah 1
1 TOTAL
24 36
32 30
31 25
178
54
RIWAYAT HIDUP
Penulis bernama lengkap Dordia Anindita Rotinsulu, dilahirkan di Manado pada tanggal 29 September 1986. Penulis merupakan putri dari Ayah
yang bernama Dr. drh. Fredrik Dotulung Rotinsulu dan Ibu yang bernama Dr. drh. Sri Adiani. Penulis menikah dengan Dungdang P. Hutapea, SE pada tahun 2012.
Penulis menyelesaikan pendidikan sekolah dasar di SD Eben Haezar 02 Manado pada tahun 1998. Pendidikan tingkat pertama diselesaikan di SLTP
Negeri 1 Manado pada tahun 2001, sedangkan pendidikan tingkat atas diselesaikan di SMA Negeri 1 Manado pada tahun 2004.
Penulis diterima di Institut Pertanian Bogor IPB melalui jalur USMI Undangan Seleksi Masuk IPB sebagai mahasiswa Fakultas Kedokteran Hewan
FKH IPB dan pada tahun 2008 lulus sebagai Sarjana Kedokteran Hewan terbaik. Penulis menempuh pendidikan profesi dokter hewan dan lulus sebagai dokter
hewan terbaik dari perguruan tinggi yang sama pada tahun 2010.
Pada tahun 2010, penulis melanjutkan studi Magister Sains di Program Studi Mikrobiologi Medik, Sekolah Pascasarjana IPB dengan beasiswa kerjasama
FKH IPB-Colorado State University. Tahun 2011, penulis mendapatkan bantuan studi dari Bakrie Centre Foundation. Pada tahun 2011-2012 penulis mendapatkan
kesempatan untuk melakukan program pertukaran di Universitas Georg-August, Goettingen, Jerman melalui beasiswa Erasmus Mundus Action 2, Uni Eropa.
1. PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang
Penyakit Avian Influenza AI atau flu burung merupakan penyakit unggas menular yang disebabkan virus influenza tipe A dari famili
Orthomyxoviridae Boyce
et al. 2009. Penyakit ini telah menimbulkan dampak global yang besar, baik di bidang kesehatan, sosial maupun ekonomi FKH IPB dan DEPTAN RI
2005, Bavink et al. 2009. Indonesia telah terserang AI sejak bulan Juli 2003 dan
secara resmi diumumkan pemerintah pada 25 Januari 2004 FKH IPB dan DEPTAN RI 2005. Penyakit ini secara intensif mendapat perhatian karena
menyebar dengan cepat, mudah bermutasi, dan dikhawatirkan dapat berkembang menjadi pandemi seperti pandemi virus influenza A H1N1 tahun 1918 Tumpey
dan Belser 2009.
Virus AI umumnya menyerang unggas ayam peliharaan, kalkun, itik, puyuh, dan angsa juga berbagai jenis burung liar Boyce
et al. 2009, Whitworth et al. 2007. Unggas air merupakan inang alami dan reservoir virus AI Gall et al.
2009, sehingga walaupun telah terinfeksi virus AI, unggas air tidak selalu menunjukkan gejala Webster
et al. 1992. Beberapa virus AI juga diketahui dapat menyerang mamalia, termasuk manusia Cardona
et al. 2009. Hingga kini masih terdapat silang pendapat terkait mekanisme penularan virus AI dari unggas ke
manusia sehingga terdapat dugaan adanya carrier virus ini FKH IPB dan DEPTAN RI 2005, misalnya burung liar.
Keterkaitan burung liar dengan penyebaran virus AI perlu menjadi perhatian Indonesia karena merupakan salah satu negara terpenting yang
disinggahi 243 spesies burung berjumlah jutaan individu setiap tahunnya Whitworth
et al. 2007. Berbagai studi menyebutkan bahwa burung migran dapat berpotensi menjadi sumber penyebaran virus AI subtipe H5N1 Perez-Ramirez
et al. 2010. Namun peran unggas liar dalam penyebaran H5N1 masih belum jelas.
Survailans AI pada unggas liar dapat menunjang pemahaman yang lebih komprehensif terhadap spesifitas induk semang dan evolusi virus AI. Oleh karena
itu, penelitian multidisipliner untuk lebih memahami ekologi virus AI pada unggas liar sangat diperlukan.
Berbagai studi menunjukkan bahwa pasar sebagai tempat bertemunya manusia dan unggas berpotensi menjadi sarana penyebaran virus AI pada unggas
atau kemungkinan penularan dari unggas ke manusia. Menurut Wang et al.
2006, di Guangzhou, Cina tercatat seorang pasien yang terinfeksi Highly
Pathogenic AI dari pasar makanan yang sekaligus menjual unggas hidup Wang et al. 2006.
Di Thailand, sebanyak 12 virus H5N1 terisolasi dari pasar burung dan pasar makanan pada bulan Juli 2006-Agustus 2007 Amonsin
et al. 2008. Virus H5N1 tersebut secara genetis mirip dengan H5N1 yang beredar di Thailand tahun
2004-2005. Studi pada 10 pasar unggas hidup di Hanoi, Vietnam menunjukkan bahwa virus H5N1 terdeteksi pada 2 dari 33 sampel kloakal dan orofaringeal
angsa sehat Nguyen
et al. 2005. Hingga kini, masih diperlukan banyak data dan informasi untuk
membuktikan bahwa terjadi penularan dari burung ke unggas lokal bahkan
manusia. Mengingat peran unggas dalam penyebaran virus AI dan banyaknya spesies unggas di Indonesia, maka penelitian mengenai keberadaan virus AI pada
unggas sangat diperlukan. Pada penelitian ini, sampel akan diambil dari berbagai spesies unggas di Pasar Burung Pramuka, Jakarta.
1.2 Perumusan Masalah
Hingga kini, masih diperlukan banyak data dan informasi untuk membuktikan bahwa terjadi penularan dari burung ke unggas lokal bahkan
manusia. Mengingat peran unggas dalam penyebaran virus AI dan banyaknya spesies unggas di Indonesia, maka penelitian mengenai keberadaan virus AI pada
unggas sangat diperlukan. Pada penelitian ini, sampel akan diambil dari berbagai spesies unggas di Pasar burung Pramuka, Jakarta.
1.3 Tujuan Penelitian
Secara umum penelitian ini bertujuan untuk mengkaji keberadaan virus AI pada berbagai spesies unggas di Pasar Pramuka, Jakarta pada kurun waktu
tertentu. Secara khusus, penelitian ini bertujuan untuk: 1.
Mengkaji keberadaan virus AI dan H5 dari sampel orofaring dan kloaka unggas maupun feses kontaminasi lingkungan dari berbagai spesies
unggas menggunakan metode real time Reverse Transcriptase-Polymerase
Chain Reaction rRT-PCR. 2.
Mendeteksi keberadaan antibodi terhadap virus AI H5 pada berbagai spesies unggas dengan uji hemaglutinasi inhibisi.
3. Mengetahui pengaruh cuaca dan asal geografis unggas dengan keberadaan
virus AI.
1.4 Manfaat Penelitian
Manfaat penelitian ini yaitu: 1.
Memberikan informasi mengenai virus AI pada berbagai spesies unggas. 2.
Memberikan informasi mengenai antibodi terhadap virus AI subtipe H5 pada berbagai spesies unggas.
3. Memberikan informasi mengenai hubungan antara cuaca dan keberadaan
virus AI. 4.
Memberikan informasi geografis asal unggas dengan keberadaan virus AI.
1.5 Hipotesis
Hipotesis penelitian ini yaitu: 1.
Virus Avian Influenza terdeteksi pada unggas di Pasar Burung Pramuka, Jakarta.
2. Unggas yang diperdagangkan pernah terpapar oleh virus Avian Influenza
H5. 3.
Terdapat hubungan antara cuaca dengan keberadaan virus Avian Influenza pada unggas liar.