C. Hasil Penelitian
1. Subjek I Mbah L
Mbah L sebagai Abdi Dalem Kaparajan berpendapat bahwa Abdi Dalem
berperan sebagai abdi budaya. Abdi budaya yang dimaksud adalah belajar mengenai budaya Jawa yaitu bagaimana
orang berperilaku sesuai aturan.Berperilaku sebagai orang Jawa yang tahu dan menerapkan tata krama, unggah-ungguh dan suba sita. Bagi
mbah L Abdi Dalem tidak menyembah batu dan kayu melainkan menyembah budaya Jawa yang luhur sedangkan raja disembah dalem
batas kewajaran. Abdi Dalem menolak jika di keraton mereka bekerja, mereka merasa di keraton itu mereka mengabdi budaya.
“Jadi gini abdi dalem kuwi abdine budaya, abdi budaya niku nyembah karo ratu niku mboten, nyembah karo budaya keraton
ngayogyakarta. Budaya iku budaya tata krama, budaya unggah ungguh, budaya suba sita, dadine nek nang kraton niko mboten
nyembah ratu mboten, ratu tetep disembah disembah dalam batas kewajaran, tapi kita itu nyembahe karo budayatapi kita
itu nyembahe karo budaya, yaiku budaya suba sita, unggah ungguh, tata krama, ngoten.”
1-15 “Ha iya, nek ora ojo nganti dados dadi abdi dalem, ya biar
belajar tata krama, unggah ungguh, suba sita, belajar bahasa jawa, belajar nulis jawa nggih,belajar menapa sejarah keraton
ngayogyakarta, dadi artine lak piye perjanjian gianti, piye le Sultan Hamengku Buwana sepisan le dadi pahlawan wektu
semana, HB XI menjadi pahlawan itu itu wonten sejarahe.” 82-91
“Ngabdi, mengabdi mboten bekerja, kita ndak pernah berkerja ke sana, kita ora tau dikokon kongkon didawuhi resik-resik
mboten, kita wonten menika sowan nggih lenggah wonten papan ikang sampun disediaken menika gedung bangsa ler
menika papan menika niku ngabdi wonten mriku nek pun ten mriku supados tukar krawuh, nganggusu krawuh pangerten-
pangerten bab keraton, pangerten-pangeten kados pundi perkembangan keraton ning mboten bekerja di keraton
mboten.
” 346-348 “Ngabdi budaya, dadi abdi dalem niku abdining budaya kita
memang benar-benar ngabdi budaya budaya unggah ungguh, budaya tata krama budaya peninggalan keraton ingkang
rumiyen nek nyembah-nyembah ora nyembah nganu watun kayu mboten, nyembah budaya.
” 370-377 Bagi mbah L Keraton Yogyakarta dipandang sebagai pihak
yang mempunyai budaya Jawa yang luhur. Menurut Abdi Dalem pihak keraton juga memandang Abdi Dalem sebagai abdi budaya yang
belajar budaya Jawa yang luhur. Abdi Dalem merasa telah disediakan tempat di keraton untuk belajar mengenai pengertian-pengertian, nilai-
nilai tentang budaya Jawa. “Saya pengen mengabdi pada keraton Ngayogyakarta yang
punya budaya tadi budaya unggah ungguh, jadi kembali pada orang jawa tadi punya unggah ungguh punya tata krama
punya aturan nggih, sepertinya raja itu jadi koordinator bagi aturan aturan itu sendiri
. 44-52 “Nah kita harus tunduk pada aturan keraton, nek keraton kwi
ngatur nek kowe saben dina kudu sowan, yo sowan, kowe saumpaminipun menika ada grebeg mulud, ada grebeg
shyawal, ada grebeg besar itu kita harus ikuti tata cara kreaton kita ikuti iyo to, sampun ngaten kita ikuti keraton, nek
wis maju yo kita dawuhe kraton ya kita tindakake, ya kita kembali lagi yang saya katakan ora nyembah nama menika
bangunan-bangunan mboten niku bangunan budaya yang diikuti bangunan budayanya, ya nilainya, nilai nilai
budayanya, nah kita itu nek wis nang kono aturan tata krama unggah ungguh, nek mlebu nyembah ning ora nyembah
bangunane balek meneh nyembah nilai nilai budaya koyo kwi
mau, nggih menika yo kudu taat tunduk aturan keraton dus pundi ora kena mbadan nek di gawe sowan, o kowe sesuk dina
syawal kudu melu nderek sowan syawal, mulud sampun onten dawuhe puyambak-piyambak mboten pareng mbadan.
” 163- 189
“Kita wonten menika sowan nggih lenggah wonten papan ikang sampun disediaken menika gedung bangsa ler menika
papan menika niku ngabdi wonten mriku nek pun ten mriku supados tukar krawuh, nganggusu krawuh pangerten-
pangerten bab keraton, pangerten-pangeten kados pundi perkembangan keraton
.” 350-359 “Ya sama seperti tadi abdidalem kuwi abdine budaya, dadi
nang kraton niku nganggsu krawuh ten mrika, ten keraton. Budaya apa yo budaya kula aturaken wau.”
402-406 “Sama juga jadi kita selaku abdi dalem dai juga memandang
kita abdi dalem niku abdining budaya, ora abdining ratu mboten mboten salah itu abding budaya dadi dia itu mengabdi
abdi abdining budaya pun niku mangkih pun mengungkapkan itu pun dah betul sekali itu
.” 391-399 Aturan-aturan yang diberikan Keraton Yogyakarta, bagi Abdi
Dalem harus dipatuhi karena hal tersebut merupakan salah satu
pembelajaran mengenai budaya jawa dalam berperilaku seperti menahan diri ketika di area keraton tidak boleh seenaknya, ada aturan
unggah dan tata krama yang harus diikuti. “Iya kan kita itu harus menyadari, nek tugasku ngono yo aku
tak lakoni koyo ngono kuwi, nek mboten purun nggih mboten sah dadi abdi dalem, njur kita kedah taat karo aturan nek nang
kraton.“
192-197 “Nek kita nang Kraton, nek jenengan nganggo sepatu nggango
sepatu melbu mboten menapa-menapa, kula kudu kena dicopot, mlebet mboten ngagem srandal, yen njenengan selaku turis
yang sing bade madosi sinten ngoten mboten sah nyopot srandal, kula harus dicopot, nek nang kraton itu mboten entuk
anu nganggo teken, ga boleh, kalo ga isa, kalo bukan abdi dalem ga masalah gitu lo, ora kena ngaggo teken ora kena
nganggo payung, nek ngendikan yo sak lumrahe, ora cekakakan, ora rangkul rangkulan nang kraton biasa aja mas,
menawi pitakon menika badhe ngadep sowan yo ojo bareng bareng njur bablas, yo mboten, urut kacang nah menika
aturan
.” 199-216 “Ya kita sebagai abdi dalem, kados pundi Keraton
Ngayogyakarta menika tergantung keraton dawuhe keraton kita menurut dan taat, njur kita mboten saged menentang
menapa kang dados kersane keraton dateng kita selaku abdi dalem, samenika abdi dalem menika kedah sowan dina shawal
kita sowan, mulud,mulud grebeg shawal pun sesuk ngagemme nek sowan bekti jadi ngini kayo mau selaku abdi dalem harus
manut turut dan taat pada aturan keraton ora sak karepe dhewe.”
225-239
Menurut mbah L, ia menjadi abdi keprajan di keraton Yogyakarta tidak mencari apa-apa yang dicari adalah rasa tentram.
Rasa tentram itu didapatkan bila Abdi Dalem ikut memiliki dan berperilaku sesuai budaya Jawa. Budaya Jawa yang dimaksud adalah
budaya tata-krama unggah-ungguh dan suba-sita. “Kula saya sendiri di keraton itu dengan kita jadi abdi dalem
itu hatinya lebih tentram, lebih tentram, dalam arti dalam kesehariannya itu kita dalam berperilaku itu ada unggah
ungguh tata krama selain itu kita bisa sopan santun karo wong.”
32-37 “Nek biyen sing atine kebak ngeten ora tentrem, yo kita ada
perubahan, nggih amargi saking ajaran budaya, pun saiki nek wis ngoten, saiki wis dadi abdi dalem kok podho karo sing ora
dadi abdi dalem, namanya ga ada perubahan itu, wani mlebu kono aturan nang kono kudu gelem ikuti, peraturan budaya itu,
aturan ten mrika niku menawi menapa, ana aturan budaya,
budayane tata krama, unggah ungguh, suba sita, nggih kados pundi lembah manah ya itu namanya setiap abdi dalem ada
perubahannya itu.” 137-150
“Jadi motivasine nipun biar kita itu melu guyub, selain tentrem tadi kita punya unggah ungguh tata krama jadi ktia mengabdi
pada Keraton Ngayogyakarta maka kita menyembah itu menyembah pada budayanya,”
52-58 “Yang saya katakan budaya yang bagaimana unggah ungguh
setiap insan manusia masyarakat yogyakarta ini punya unggah ungguh, punya tata krama, punya banyak teman mula di
jogyakarta itu kan sekarang kan tingkat UHH, usia harapan hidup itu lebih tinggi daripada di luar, karena dia punya
ketentraman , kita punya punya, ojo brangasan itu lo
” 66-76 “Kula kepengen, kok ketoke kok sing do dadi abdi dalem kok
ayem-ayem. Saya melihat seperti itu kok le urip kok kepenak , saya melihat saya liat sperti itu, kaya ngapa nak aku dadi abdi
dalem, pun sampun melebet abdi dalem cen sak estu benten kalian sing mboten dados abdi dalem.
” 128-135 “Dadi mereka menggangap membimbing kami dalam arti
saben dinten kula saged untuk kita melakukan tata krama unggah ungguh dadi opo iki dadi wong jowo iku wong jowo iku
ojo nganti ono sing keliwat kro unggah ungguh tata krama, nek ngono kwi dudu wong jowo, jadi kita menganggap dengan
kabudayan ini membimbing kula.”
17-26 “Mila nang njobo keraton apa adanya kita aplikasikan ke luar
di masyarakat biasa ya paling ora nek kita sudah di masyarkat paling ora nek kita apa yang kita dapatkan dari keraton itu kan
iso mbatesi kita ana tata kramane ono unggah ungguhe aku nek srawung kudu piye
.” 507-513 “Lan setiap kenaikan tingkat badhe mungah tingkat
kalenggahan saking jajar mangkeh minggah sak hinggil ipun menika dados bekel napa menika menawi ujian, permaten niku
namine niku ten mrika, dadi kula kula kala mbek nika, kula mlebet sepisan saking nganu, mboten ndodos KRT, KMT
mboten nggih, ning lajeng ingah-ingahipun saking jajar minggah bekel, bekel minggah lurah, lurah dadi kliwon, kliwon
dadi kriya, kriya dadi bupati nika wonten tingkatanipun kang kedah kita tindakaken
.” 92-105 “Sampun disiapkan namanya jadi, wong melebet pun diparingi
asma oleh keraton nggih dai mangkeh naminipun setiap badhe minggah pangkat pun lulus pun tanpi pun saged onten
perubahan menapa asma nggih nganu mangkeh umpami diperingi maleh,diowahi melih tergantung mrika, ning kita
punya hak untuk mengajukan kenaikan tingkatan.”
114-123 “aku ki golek nilai-nilai apa yang diapatkan dari keraton
dateng kita menika yang perlu kita dapatkan dari keraton sendiri ning ora golek opo-opo, nek perlu malah kelangan e
urunan nggih menika kita arep sowan bekti kula saben wulan bayar 5 ribu nggo kepentingan itu nggih kangge keperluan
sehari-hari wonten keraton menika mangkeh yen ana keperluan dadi nggo layat nggo kepentingan nggih menawi
menika dikumpulkan, dus ojo ngarep-arep, tapi betulbetul tidak mengharapkan apa-apa wujud materi nggih kita dapat ajaran
saking keraton.”
452-467 “Nggih menika kembali lagi, kembali lagi selaku abdi abdi
dalem kula ojo mengharapkan opo opo seka keraton wong keraton ra ono opo opo nggih bilih menika ora ora ngarep
arep nganu imbalan seka mrika-mrika kula kan sampun matur sing kaprajan menika ora oleh bayar ning nek sing punakan
oleh bayar nggih.Nek kaprajan mboten emang ga dapat apa- apa kita Cuma ngabdi betul ning kita itu mengabdi untuk
ngabdi keraton ngayogyakarta ngabdi budaya.”
299-311 “Kata mengabdi kalo saya ngabdi itu imbalanipun mung aku
seneng nek aku ngabdi nang keraton ki rumangasa da kebanggaan tersendiri nggih yang pertama kedua ketentraman
niku isine aturanken wau atinioun tentram nggih yang ketiga nipun kita punya serawung kaleh abdi dalem sanesipun bangga
tentram dan bisa bertemu dengan abdi dalem yang lain.”
323- 332
“Aku ra golek opo-opo ngolek ketentreman, neng kono golek kebanggaan, aku ki golek niali-nilai apa yang diapatkan dari
keraton dateng kita menika yang perlu kita dapatkan dari keraton sendiri ning ora golek opo-opo, nek perlu malah
kelangan e urunan nggih menika kita arep sowan bekti kula saben wulan bayar 5 ribu nggo kepentingan itu nggih kangge
keperluan sehari-hari wonten keraton menika mangkeh yen ana keperluan dadi nggo layat nggo kepentingan nggih menawi
menika dikumpulkan, dus ojo ngarep-arep, tapi betulbetul tidak mengharapkan apa-apa wujud materi nggih kita dapat ajaran
saking keraton
.” 450-466 “Bukan dari uang itu ning dilalahe uang itu keket, keket dalam
arti mengko tekan ngomah duit kwi iso dijolke okeh he karo wong nganuki. Mengko tak jolke semono kwi , wonten sing
ngono kwi kula pendet, ning keyakinan kita pada keraton nggih, ning kok mboten menika kabeh menika kok nganu gela,
mboten ning betul-betul itu kwi njalari keket ipun rejeki piyambak ipun. Duit kwi iso nggo mbayari sekolah mboten,
dilalahi kok malah marake tentrem rejeki keket. Wong ki nek tentrem ki pikiranne kan dadine enak to mas
.” 482-495 “Jadi kita itu ngga usah ngoyo woro pancen itu seperti itu nek
sampeyan menghayati kalo sampeyan rasakan opo yo tenan bayar semono kok iso nganu dadi iso ngono tenan, kwi nyatane
kwi keket rejekine ngeten niku tetep segitu menurut saya lan rencang-rencang.”
527-534 “Iya, tapi yo rak lak di tonjol-tonjolke, aku abdi dalem, ngih
mboten, yo kita sing biasa-biasa mawon, tapi kita berubah sikap kita sendiri.”
154-158 “Iyo nek njur ana sing nganu gila pangkat, aku nek nyeebut
kudu kanjeng raden temenggung nek kula malah mboten purun nek nang njobo mila nang njobo kreton apa adanya kita
aplikasikan ke luar di masyarakat biasa ya paling ora nek kita sudah di masyarkat paling ora nek kita apa yang kita dapatkan
dari keraton itu kan iso mbatesi kita ana tata kramane ono unggah ungguhe aku nek srawung kudu piye.”
502-514
2. Subjek II Mbah P