. . EVALUASI KESESUAIAN LAHAN UNTUK PENGEMBANGAN TANAMAN HORTIKULTURA DI HULU DAS JENEBERANG

dan SP17, komoditas bawang daun SP1, SP13, SP14, dan SP15, komoditas wortel SP5, SP12, dan SP20, komoditas sawi SP8, komoditas markisah SP16, dan komoditas tomat SP9. Komoditas kentang sebagai dominansi relatif tutupan terluas, hal ini sesuai dengan hasil analisis komoditas unggulan hortikultura sayuran, dimana nilai LQ dari komoditas kentang tertinggi yaitu 2,75 dibandingkan dengan komoditas lainnya.

6.3.4. Klasifikasi Kesesuaian Lahan Untuk Tanaman Hortikultura

Klasifikasi kesesuaian lahan menggunakan kriteria CSRFAO Staff 1983 dan disesuaiakan dengan kriteria kesesuaian untuk masing-masing komoditas. Penilaian kesesuaian lahan dilakukan dengan mencocokkan matching antara kualitas lahan dari masing-masing satuan lahan hasil analisis tanah dan data-data sekunder seperti curah hujan, temperatur, dan kelembaban dengan persyaratan tumbuh untuk tanaman hortikultura buah-buahan dan sayuran. Komoditas hortikultura yang dipilih yaitu komoditas yang masuk kategori komoditas unggulan di daerah hulu DAS Jeneberang Tabel 12 dan Tabel 13. Komoditas unggulan hortikultura buah-buahan meliputi komoditas rambutan, mangga, pisang, dan durian. Sedangkan komoditas unggulan hortikultura sayuran meliputi komoditas kentang, kubis, bawang daun, sawi, dan wortel. Kriteria kesesuaian lahan untuk komoditas hortikultura buah-buahan dan sayuran tertera pada Tabel Lampiran 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, dan 14. 6.3.4.1. Klasifikasi Kesesuaian Lahan Untuk Tanaman Hortikultura Buah- Buahan, Zona Agroekologi pada Elevasi 700 m dpl Kesesuaian lahan aktual atau kesesuaian lahan saat ini current suitability atau kelas kesesuaian lahan alami merupakan kesesuaian lahan yang dianalisis pada kondisi penggunaan lahan sekarang, tanpa masukan atau usaha-usaha perbaikan atau belum mempertimbangkan usaha perbaikan dan tingkat pengelolaan yang dapat dilakukan untuk mengatasi kendala atau faktor-faktor pembatas yang ada disetiap satuan lahan. Sedangkan kesesuaian lahan potensial merupakan kesesuaian lahan yang dilakukan pada kondisi setelah diberikan masukan atau usaha-usaha perbaikan atau kesesuaian lahan yang akan dicapai setelah dilakukan usaha-usaha perbaikan lahan. Kesesuaian lahan potensial merupakan kondisi yang diharapkan sesudah diberikan masukan sesuai dengan tingkat pengelolaan yang akan diterapkan, sehingga dapat diduga tingkat produktivitas dari suatu lahan Hardjowigeno dan Widiatmaka, 2007. dan n n SP SP P P5, S kom m modi hal ini nila a ai LQ lain n n ny ny ny ny ny ny ny n ny ny ny ny ny ny ny y ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny ny n ny ny ny ny ny y ny ny ny ny ny ny n ny ny ny ny y ny ny n ny n ny ny ny n ny ny ny ny n ny ny y n ny y n n n ny ny n n y ny y ny y ny n n n n ny ny n n ny ny y ny y y y n n y y ny ny y y y y y y y y a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a

6.3. .

.4. 4. 4. 4.

4 .

. .

4. .

. 4

4 .

. 4 . . . 4 . . . .

4 4

. 4.

4. 4

. 4 . . . 4 . . 4. 4.

4 .

4 4. . 4 . . . . . . . . . .

4. 4

. 4 . . . .

4 .

. . . . dise e esu su su s u u u u u su s su s u u u u u u u u u u u u u s u u u u u u su su s u u u u u u u u u s u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u s u u u u u u u u u s u u u u u u u u s u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u a a a a kes esu su su su su su su su su s su su su s su s s su su su s s s su s u u u u u u u su s s s s s s u u u u u s s s s s u s s s s s u u u s s s s s s s u u s s s u s u s su su s u s su su s su u u u u u s u u u u u a mas s si i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ng ng ng ng n ng ng ng ng ng ng ng ng n ng n ng ng ng n n n n n n ng n n n n n n ng n n n n ng n ng n n n ng n n ng n n n ng n n n n n n n ng n n n ng ng n n n g ng ng n n n n ng n n n n n n n n n n g g g n n n ng n n g g g g g g g g g g g g g g g g g huja a an, n, n, n, n n, n, n n n n n, n, n n n n n, n, n n, n, n, , n, n, n n n n n n n, n n n n n, n, n, n, n, n, n, n, n n n n n n, n, n n, n, n n n , n n n n n, n n n n, n n n n, n n , n n, n n n n , n, n n n n, , n n, , , , , n n , , , , , , , , , , , , , hor rt tik ik k k k k k k k k k k k k k k k k k ik k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u kom mo mo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o d d d di d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d Ta a ab b b b b b el el e e el e e el e e e e e e el e l el e e l e e el e e e l el e e e e e e e e e e e e e e e e e l e e e el e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e el e e e e e e l e e el e e e l e e e e e e e e e e e e l e e l e e e e e e e e e e e e kom mo mo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o d d d d d di d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d hor rt tik ik ik ik k k ik k k k k k k k k k ik k k k k ik ik i i ik i ik k i ik ik i k k ik k i ik k k k k k k k k i i ik k k k k k k k k ik k k k k i i k k k k k k k k k k k k k k k k i k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k u u u u u Kri t teria pad d da Ta

6.3. .

.4.1. kela a a a a a a a s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k pen n ng ng ng ng ng ng g g ng ng g g g ng n ng ng g g ng g ng n ng ng g g g g ng g ng ng ng g g g g g n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g gu gu gu g g g gu gu g g g gu gu g g g gu g g g g g g g g g g g gu g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g gu g g gu gu g g g g g g gu g g g gu g gu g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g mem mp mp mp p p mp mp mp mp mp mp mp mp p mp p mp p mp mp mp mp p mp p p mp p m m mp m m mp mp m m m m mp mp mp m m mp mp m m m p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p e e e untu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u t u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k m Sed da da a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n n n n n n n ng ng ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n pad d da a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k laha a a a a a a a a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n y laha a a a a a n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p den n ng g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g an an an a a an an a an n an n an a a n n a a an a a a a a a an an n n an a a a a n n a a a a a a a a a a an n n a an n an a an a a a an a a a a a a a a a pro d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d uk uk uk u uk uk uk uk uk uk uk k uk k uk k k k k uk k k k k uk uk u uk uk uk u u uk uk uk uk u u k uk u u u u u u uk uk u uk uk uk uk u u u u uk uk k uk u u u u u k u u u u uk u uk u u uk uk u k k u u uk k u uk k uk uk u k u u k u u Hasil analisis kesesuaian lahan aktual dan potensial untuk tanaman buah-buahan yang tergolong komoditas unggulan tersaji dalam Tabel 16. Berdasarkan data pada Tabel 16 terlihat bahwa tingkat kesesuaian lahan aktual untuk komoditas buah-buahan tanaman rambutan, mangga, pisang, dan durian termasuk kelas kesesuaian S2 dan S3. Faktor pembatas yang dominan adalah bahaya erosi e, daerah perakaran r, dan retensi hara f. Berdasarkan kriteria CSR FAO Staff 1983, tingkat kesesuaian S2 dikategorikan sebagai lahan yang cukup sesuai dimana produktivitas tanaman dibatasi oleh beberapa faktor pembatas yang tergolong sedang. Tingkat kesesuaian S3 dikategorikan sebagai lahan yang memiliki kesesuaian marginal. Pada tingkat S3 ini faktor pembatas tergolong sangat berat untuk penggunaan lahan yang lestari. Pembatas- pembatas tersebut akan mengurangi produktivitas atau keuntungan karena akan menaikkan masukan yang diperlukan. Pada zona agroekologi elevasi 700 m dpl di hulu DAS Jeneberang, kelas kesesuaian lahan aktual untuk tanaman rambutan pada satuan lahan PL4 adalah kelas S2 dengan faktor pembatas retensi hara f. Apabila retensi hara diperbaiki maka kelas kesesuaiannya kelas kesesuaian lahan potensial akan meningkat menjadi sangat sesuai S1. Pada satuan lahan PL1, PL2, dan PL5, kelas kesesuaian lahan aktual adalah S2 dengan faktor pembatas retensi hara, bahaya erosi dan media perakaran. Apabila faktor pembatas tersebut dikelola dan diperbaiki maka kelas kesesuaiannya tetap S2 tapi faktor pembatasnya berkurang menjadi bahaya erosi dan media perakaran. Satuan lahan PL3, PL7, dan PL8, mempunyai kelas kesesuaian lahan aktual marginal S3 dengan faktor pembatas retensi hara, bahaya erosi dan media perakaran. Apabila faktor pembatas tersebut dikelola dan diperbaiki maka kelas kesesuaian lahan potensial tetap S3 tapi faktor pembatasnya berkurang menjadi bahaya erosi dan media perakaran. Peta kesesuaian lahan aktual pada areal penggunaan lain di hulu DAS Jeneberang untuk komoditas rambutan tersaji pada Gambar 9. yan n ng te Tab b bel 1 tan n nama Fak k ktor rete e e ns ns ns ns n ns ns n ns ns ns ns ns ns ns ns n ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns n ns n ns ns ns s s s s ns ns n n n n ns ns s ns n n n ns ns n n ns n n ns n ns n ns ns n ns n ns n n n ns ns n n n ns s ns s n n n n n ns n n n n ns n s ns s s s n n s s n i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i dika a a te te te te t te t e e e e e e e t te t t e e te te e e te t e e e e te te e e e te e te t t te e e e e te te te e e e e e e e te e e e e e e t t e e e e e e e t t t e e te e e e t t t t t e e e e t t e e e g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g oleh h h dika a ate te te te te e e e e e t te te te e e t te t te te e e te t te te te te t te te e te t t e e t t e e e e t e e e e e e t e e e e t t e e e e te e e e e t e e e e e e t t e te t e e e t e e t e e e e e t t t e e e e t e t e g g g g fakt t tor or or or or or or o or or or or r r r o or or or r r or r or or or r o or r o o o o r r r o o o r r or r r o o or or r o or r o or or r o orr o o or or r r r r r r r r r r r r r r r r r r r or or r r r r o o r r r r r r p pem mb mb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b a a a a a a a a at a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a men n na a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a i i i ik ik ik i i i i i i i i ik i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i kes esu su su su su su su su u su su su su s s s su s s su su su u u u s s su s su su su su su su su su u su s s su s u u su su u su su u u s s s s s s s su u u u u u u u su u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u su u u s s s s s u u u su u u u s u u u s s su su u s s su u u s s s s s s s u u u u u u u u a den ng ng g g g g g g an an a a a a an an an an an an a an a an n n an an an a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a kes esu su su su su su su su su su su s s su s su su su su u su su su su su u su su u su su su su s s su u su su s u u u u u su u u u u su u su u u u u su su s su s u u u u u u s s s u u su s u u su s s s su u su s s su su su u s u u s s u u su s u su su s s u u s s u s su s s u u s s u s s u u u u u s u u s u u u u s s a S1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P den n ngan pem m mbat pem m mbat PL7 7 7, d fakt t tor pem m mb mb m mb mb mb b mb mb b b b mb mb mb b mb mb mb b b b b b b at at at t at a t at a a at a a at t a at at t t a a a t S3 t t t t ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap a a p ap ap ap a a ap p p a ap ap ap a ap p p ap p ap a p ap ap ap ap ap ap ap p ap ap ap a ap a ap ap ap ap ap a ap ap ap ap ap ap ap a a ap ap a ap ap p ap ap a a a ap p ap a ap a a ap ap p p p ap a a ap ap a a a a p p a a p p p p p p p p p p p p p p p i kes e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e su su su su su su u su su su u su s su su su u u su su su u s u su u u u u su su su su u u u su u su u u su u u su su s u u s su u u u u s u u su su su s su su u s s s s s su su s s su s su u u u su u s u s s su s s s s s s s su a kom m mo mo mo o o o o o mo mo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o mo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o m o o o o di di d di d d di d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d 96 Tabel 16. Hasil klasifikasi kesesuaian lahan untuk komoditas hortikultura buah-buahan rambutan, mangga, pisang, dan durian pada setiap satuan lahan di hulu DAS Jeneberang Satuan Lahan Tingkat Kesesuaian Lahan Rambutan Mangga Pisang Durian A I P A I P A I P A I P PL1 S2rf Mi S2r S2rf Mi S2r S3f Mi S2r S2rf Mi S2r PL2 S2ref Mi-Hi S2re S3f Mi S2re S3f Mi S2e S3f Mi S2re PL3 S3ref Mi-Hi S3re S3ref Mi-Hi S3re S3ef Mi-Hi S3e S3ref Mi-Hi S3re PL4 S2f Mi S1 S3f Mi S2r S3f Mi S2f S3f Mi S2r PL5 S2er Hi S2r S3f Mi-Hi S2re S3f Mi S2e S3f Mi S2re PL6 S3ef Hi S3e S3ef Mi-Hi S3e S3ef Mi-Hi S3e S3ef Mi-Hi S3e PL7 S3er Hi S3r S3ref Mi-Hi S3re S3ref Mi-Hi S3re S3ref Mi-Hi S3re PL8 S3er Hi S3r S3re Mi-Hi S3r S3ref Mi-Hi S3re S3ref Mi-Hi S3re Keterangan : A = kesesuaian lahan aktual; I = tingkat input; P = kesesuaian lahan potensial; f = retensi hara; e = bahaya erosi; r = media perakaran; Mi = medium input; Hi = high input input tinggi. Tab b bel 1 Sa a atuan La a ahan PL L L L 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 PL L L2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 PL L L3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 PL L L4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

PL L L5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 PL L L6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 PL L L7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 PL L L8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 Ket t te e e e e ra ra ra ra ra a a ra ra ra ra ra ra a a ra a ra ra a a ra a ra ra r r r ra ra a a ra a a r r ra a r ra ra a r r ra ra a a r r r a a a ra ra r r r r r ra a a a a r ra r ra r ra a a a a a a a r ra a a a a r r a a a r a ra r a a a ra r r a a ra ra a r r r r r r a n Kelas kesesuaian lahan aktual untuk tanaman mangga pada satuan lahan PL1 adalah kelas S2 dengan faktor pembatas retensi hara f dan media perakaran r. Apabila retensi hara diperbaiki maka kelas kesesuaian kesesuaian potensial menjadi S2 dengan faktor pembatas media perakaran. Pada satuan lahan PL2, PL3, PL4, PL5, PL6, PL7, dan PL8, kelas kesesuaian lahan aktual adalah S3 dengan faktor pembatas retensi hara, bahaya erosi dan media perakaran. Apabila ketiga faktor pembatas ini dikelola dan diperbaiki maka kelas kesesuaian potensial meningkat menjadi S2 untuk PL2, PL4, dan PL5, sedangkan satuan lahan PL3, PL6, PL7, dan PL8 tetap S3 dengan faktor pembatasnya berkurang menjadi bahaya erosi dan media perakaran. Peta kesesuaian lahan aktual pada areal penggunaan lain APL untuk komoditas mangga disajikan pada Gambar 10. Kelas kesesuaian lahan aktual untuk tanaman pisang menunjukkan bahwa semua satuan lahan berada pada kelas S3 dengan faktor pembatas retensi hara f dan media perakaran r. Apabila retensi hara diperbaiki maka kelas kesesuaian potensial menjadi S2 dengan faktor pembatas media perakaran dan bahaya erosi untuk satuan lahan PL1, PL2, PL4, dan PL5. Sedangkan satuan lahan PL3, PL6, PL7, dan PL8, kelas kesesuaian lahan potensial tetap di S3 dengan faktor pembatas bahaya erosi dan media perakaran. Peta kesesuaian lahan aktual pada areal penggunaan lain APL untuk komoditas pisang tersaji pada Gambar 11. Kelas kesesuaian lahan aktual untuk tanaman durian pada satuan lahan PL1 adalah kelas S2 dengan faktor pembatas retensi hara f dan media perakaran r. Apabila retensi hara diperbaiki maka kelas kesesuaian potensial menjadi S2 dengan faktor pembatas media perakaran. Pada satuan lahan PL2, PL3, PL4, PL5, PL6, PL7, dan PL8, kelas kesesuaian lahan aktual adalah S3 dengan faktor pembatas retensi hara, bahaya erosi dan media perakaran. Apabila ketiga faktor pembatas ini dikelolah dan diperbaiki maka kelas kesesuaian potensial meningkat menjadi S2 untuk PL2, PL4, dan PL5, sedangkan satuan lahan PL3, PL6, PL7, dan PL8 tetap S3 dengan faktor pembatasnya berkurang menjadi bahaya erosi dan media perakaran. Peta kesesuaian lahan aktual untuk komoditas durian tersaji pada Gambar 12. P r m P d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k m m m m m m m P P P P P P P b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p se s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P p ar P r d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P P p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m d d d d d d d d d d d d d d d d m m m m m m m m m m m m m m m m m p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p 98 Gambar 9. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas rambutan pada areal penggunaan lain di hulu DAS Jeneberang. G G Gam 99 Gambar 10. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas mangga di area hulu DAS Jeneberang. Gam 100 Gambar 11. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas pisang di area hulu DAS Jeneberang. Ga m 101 Gambar 12. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas durian di area hulu DAS Jeneberang. G G Gam 102 Tabel 17. Luas areal ha berdasarkan kelas kesesuaian lahan aktual dan potensial untuk komoditas hortikultura buah-buahan Komoditas Unggulan Luas Areal Berdasarkan Kelas Kesesuaian Lahan ha Aktual Potensial S1 S2 S3 N S1 S2 S3 N Rambutan - 5.061,00 174,38 - 1.484,55 3.576,45 174,38 - Mangga - 485,81 4.749,58 - - 2.901,93 2.333,46 - Pisang - - 5.235,39 - - 2.929,20 2.306,18 - Durian - 485,81 4.749,58 - - 2.901,93 2.333,45 - Tab b bel 1 Ko o omo Un n nggu Ra a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a mb mb mb mb mb mb m mb mb m mb mb mb m mb mb mb mb mb m mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb mb m mb mb mb mb mb mb m mb mb mb mb mb mb mb m b mb mb mb b mb mb mb mb mb b mb mb mb mb b mb mb mb mb b mb mb mb m mb mb b b m mb mb mb b mb mb mb b m mb b mb mb m m m b b b mb m b m m m m b b m m b m b b m m m b m m b b b b mb b m b b mb b b m b M a a a ng ng ng ng ng ng ng n n ng ng n ng n n ng n ng n ng n n n n n n n n n n ng ng n ng ng n ng ng n ng g ng n n n n n n n ng g n n ng n n n g n n ng n n n n n n ng ng n ng n n n n ng n n n ng n g n n n g n n n n ng g ng g n n n n n n ng n n n n n n n n n n n g n n n n n n ng ng g ng n n ng ng n n n ng g g n n n n g n n n n n n n n n n n n n n ng n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g Pi s sa a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a n n n n n n n n ng n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n Du u uri ri ri ri ri i i i i r ri r ri ri ri i ri ri ri i i ri r r ri i ri i ri ri r r ri ri i i i i i r ri ri ri i i i i i i ri ri ri i r r ri i i r ri ri r ri ri ri i r r r ri i i i i i i i i i i i ri i i i i i ri r i i a a a an a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a Luas areal masing-masing kelas kesesuaian lahan aktual dan potensial untuk komoditas hortikultura buah-buahan pada areal penggunaan lain APL disajikan dalam Tabel 17. Data dalam Tabel 17 menunjukkan bahwa luas lahan yang sesuai moderat S2 aktual untuk komoditas rambutan yaitu 5.061,00 ha, dan kelas sesuai marginal S3 yaitu 174,38 ha. Apabila dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka kelas kesesuaian lahan aktual S2 akan meningkat menjadi kelas kesesuaian potensial S1 dengan luas 1.484,55 ha. Dengan demikian luas kelas S2 potensial menurun menjadi 3.576,45 ha, dan luas lahan yang masuk kategori kelas S3 adalah 174,38 ha, dengan faktor pembatas yang semakin sedikit yaitu media perakaran dan bahaya erosi. Komoditas mangga dan durian penyebarannya sama, yaitu untuk kelas cukup sesuai S2 aktual luasannya 485,81 ha, dan sesuai marginal S3 yaitu 4.749,58 ha. Apabila dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka kelas kesesuaian lahan potensial S2 luasannya meningkat menjadi 2.901,93 ha, dan luas lahan yang masuk kategori kelas S3 menurun menjadi 2.333,46 ha. Kelas kesesuaian lahan aktual untuk komoditas pisang yaitu semua unit lahan masuk kategori kelas S3 yaitu 5.235,39 ha. Jika dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka ada perubahan dari kelas aktual S3 menjadi kelas kesesuaian lahan potensial S2 dengan luasan 2.929,20 ha, dengan demikian luas lahan yang masuk kategori kelas S3 menurun menjadi 2.306,18 ha. 6.3.4.2. Klasifikasi Kesesuaian Lahan Untuk Tanaman Hortikultura Sayuran, Zona Agroekologi pada Elevasi ≥ 700 m dpl Data hasil klasifikasi lahan untuk komoditas hortikultura sayuran disajikan pada Tabel 18. Data pada Tabel 18 menunjukkan bahwa komoditas kentang, wortel, kubis, sawi, dan bawang daun yang ditanam petani di hulu DAS Jeneberang memiliki tingkat kesesuaian lahan antara kelas S2, S3, dan N. Faktor pembatas adalah retensi hara f dan bahaya erosi e. Kelas kesesuaian lahan aktual untuk komoditas kentang, wortel dan kubis yang masuk kategori kelas S2 yaitu SP6 dan SP7 dengan faktor pembatas retensi hara, erosi dan lereng. Luas areal dari kedua satuan lahan ini yaitu 3.152,29 ha atau 19,49. Kelas kesesuaian lahan aktual untuk komoditas kentang, wortel, u d y d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p ak a a a a a a a D D D D D D D l la l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y c cu c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

4 4

f 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 la fa m d 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w J J Je Je J J J Je J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h at at a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a 104 Tabel 18. Hasil klasifikasi kesesuaian lahan untuk komoditas hortikultura sayuran kentang, wortel, kubis, sawi, dan bawang daun pada setiap satuan lahan di zona agroekologi elevasi ≥ 700 m dpl di hulu DAS Jeneberang Satuan Lahan Tingkat Kesesuaian Lahan Kentang Wortel Kubis Sawi Bawang Daun A I P A I P A I P A I P A I P SP1 S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2f S3f Mi S2f SP2 S3f Mi-Hi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e SP3 S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e SP4 Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e SP5 S3f Mi-Hi S2e S3f Mi-Hi S2e S3f Mi-Hi S2e S3f Mi-Hi S2f S3f Mi-Hi S2f SP6 S2fe Mi-Hi S2e S2fe Mi-Hi S2e S2fe Mi-Hi S2e S3f Mi-Hi S2e S2fe Mi-Hi S2e SP7 S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3e Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e SP8 Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e SP10 S2fe Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S2fe Mi S2e S2fe Mi S2e SP11 S3e Hi S3e S3e Hi S3e S3e Hi S3e S3fe Hi S3e S3fe Hi S3e SP12 Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e SP13 S3f Mi S2f S3f Mi S2f S3f Mi S2f S3f Mi S2f S3f Mi S2f SP14 S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e SP15 S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e SP16 Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e SP17 S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S2f Mi S1 S2f Mi S1 SP18 S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e S3f Mi S2e SP19 S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e S3fe Mi-Hi S3e SP20 Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Ne Hi S3e Keterangan : A = kesesuaian lahan aktual; I = tingkat input; P = kesesuaian lahan potensial; f = retensi hara; e = bahaya erosi; r = media perakaran; Mi = medium input; Hi = high input input tinggi. T S L S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S K kubis, sawi, dan bawang daun yang masuk kategori kelas S2 yaitu SP6, dan komoditas kentang, sawi, dan bawang daun pada SP10 dan SP17, dengan faktor pembatas retensi hara, dan bahaya erosi. Kelas kesesuaian lahan aktual S3 untuk komoditas kentang, wortel, kubis, sawi, dan bawang daun meliputi SP1, SP2, SP3, SP5, SP7, SP10, SP11, SP13, SP14, SP15, SP17, SP18, dan SP19 dengan faktor pembatas retensi hara dan bahaya erosi. Sedangkan lahan yang masuk kategori tidak sesuai aktual untuk komoditas kentang, wortel, kubis, sawi, dan bawang daun yaitu SP4, SP8, SP9, SP12, SP16 dan SP20. Lahan ini dapat dimanfaatkan untuk pertanaman komoditas hortikultura sayuran tapi memerlukan input yang sangat besar, sehingga perlu dilakukan kajian mendalam untuk mempertahankannya. Hal ini disebabkan karena faktor pembatasnya adalah kemiringan lereng dan bahaya erosi. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas kentang tersaji pada Gambar 13, komoditas wortel Gambar 14, komoditas sawi Gambar 15, komoditas bawang daun Gambar 16 dan komoditas kubis Gambar 17. Dengan pemberian input atau usaha-usaha perbaikan pada lahan, maka kelas kesesuaian lahan aktual akan berubah menjadi kelas kesesuaian lahan potensial. Kelas kesesuaian lahan potensial komoditas hortikultura sawi dan bawang daun meningkat dari S2 menjadi S1 pada satuan lahan SP 17. Kelas kesesuaian lahan potensial S2 komoditas hortikultura sayuran kentang, wortel, kubis, sawi, dan bawang daun pada satuan lahan SP1, SP2, SP5, SP6, SP10, SP13, SP14, SP17, dan SP18. Satuan lahan yang masuk kategori kelas kesesuaian lahan potensial S3 untuk komoditas sayuran yaitu SP3, SP4, SP7, SP8, SP11, SP12, SP15, SP16, SP19, dan SP20. Luas areal masing-masing kelas kesesuaian lahan aktual dan potensial untuk komoditas hortikultura sayuran pada areal penggunaan lain APL disajikan pada Tabel 19. Data pada Tabel 19 menunjukkan luas lahan yang sesuai moderat S2 aktual untuk komoditas kentang yaitu 613,39 ha, kelas sesuai marginal S3 yaitu 4.054,21 ha, dan tidak sesuai N yaitu 613,39 ha. Apabila dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka kelas kesesuaian lahan potensial S2 luasannya meningkat menjadi 1.622,86 ha, luas lahan yang masuk- k k p k S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p t ti t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t d d d d d d d d u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u s sa s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k G 1 1 1 1 k p b k k S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S la l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l S S S S S S S S S S S S S S S u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p S y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p 106 Tabel 19. Luas areal ha berdasarkan kelas kesesuaian lahan aktual dan potensial untuk komoditas hortikultura sayuran Komoditas Luas Areal Berdasarkan Kelas Kesesuaian Lahan ha Aktual Potensial S1 S2 S3 N S1 S2 S3 N Kentang - 613,39 4.054,21 613,39 - 1.622,86 3.392,39 - Kubis - 347,65 4.054,20 613,39 - 1.622,86 3.392,39 - Bawang Daun - 1.497,49 2.904,37 613,39 446,00 2.280,39 2.288,85 - Wortel - 347,65 4.054,20 613,39 - 1.622,86 3.392,39 - Sawi - 1.363,38 1.576,55 613,39 446,00 2.493,93 2.075,32 - T 107 Gambar 13. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas kentang di area hulu DAS Jeneberang. 108 Gambar 14. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas wortel di hulu DAS Jeneberang. 109 Gambar 15. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas sawi di area hulu DAS Jeneberang. 110 Gambar 16. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas bawang daun di area hulu DAS Jeneberang. 111 Gambar 17. Peta kesesuaian lahan aktual komoditas kubis di area hulu DAS Jeneberang. kategori kelas S3 menurun menjadi 3.392,39 ha, dan tidak ada lagi lahan yang tidak sesuai untuk tanaman kentang. Komoditas wortel dan kubis penyebarannya sama, yaitu untuk kelas cukup sesuai S2 aktual luasannya 347,65 ha, sesuai marginal S3 yaitu 4.054,20 ha, dan tidak sesuai N yaitu 613,39 ha. Apabila dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka kelas kesesuaian lahan potensial S2 luasannya meningkat menjadi 1.622,86 ha, luas lahan yang masuk kategori kelas S3 menurun menjadi 3.392,39 ha, dan tidak ada lahan yang tidak sesuai untuk tanaman wortel dan kubis. Kelas kesesuaian lahan aktual untuk komoditas sawi, kelas S2 luasnya 1.363,38 ha, kelas S3 luasnya 1.576,55 ha, dan tidak sesuai N luasnya 613,39 ha. Jika dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka perubahan dari kelas S2 menjadi kelas kesesuaian lahan potensial S1 luasnya yaitu 446,00 ha. Sedangkan kelas S2 potensial yaitu 2.493,93 ha, dan luas lahan yang masuk kategori kelas S3 menurun menjadi 2.075,32 ha, dan tidak ada lahan yang tidak sesuai. Kelas kesesuaian lahan aktual S2 untuk komoditas bawang daun luasnya 1.479,49 ha, kelas S3 luasnya 2.904,20 ha, dan tidak sesuai N luasnya 613,39 ha. Jika dilakukan perbaikan pada faktor pembatas retensi unsur hara f maka perubahan dari kelas S2 menjadi kelas kesesuaian lahan potensial S1 luasnya yaitu 446,00 ha. Sedangkan kelas S2 potensial yaitu 2.280,39 ha, dan luas lahan yang masuk kategori kelas S3 menurun menjadi 2.288,85 ha, dan tidak ada lahan yang tidak sesuai untuk tanaman bawang daun.

6.4. Kesimpulan