Strategi didefinisikan sebagai alat untuk mencapai tujuan perusahaan dalam kaitannya dengan tujuan jangka panjang, program tindak lanjut, serta
prioritas alokasi sumber daya Chandler, 1962 di dalam Rangkuti, 2009 Selanjutnya Argyris 1985 menyatakan bahwa strategi adalah respon secara terus
menerus maupun adaptif, terhadap peluang dan ancaman eksternal serta kekuatan dan kelemahan internal yang dapat mempengaruhi organisasi.
Dengan demikian, strategi adalah suatu pola atau perencanaan yang mampu mengintegrasikan sasaran, kebijakan, dan tindakan-tindakan organisasi
secara kohesi. Sejalan dengan definisi agroindustri yang telah dijelaskan sebelumnya, maka pengembangan agroindustri merupakan segala bentuk
pengusahaan yang dilakukan ke arah yang lebih baik dari sebelumnya. Berdasarkan uraian tersebut, maka strategi pengembangan agroindustri adalah
suatu pola pengembangan agroindustri yang mengintegrasikan sasaran, kebijakan, dan tindakan-tindakan organisasi usaha secara terpadu sehingga
menjadi lebih baik, dalam arti terciptanya nilai tambah dari keadaan sebelumnya. Berdasarkan Grand Strategy Pengembangan Agroindustri yang telah
disusun oleh Deptan 2005, program pengembangan agroindustri diarahkan untuk hal-hal berikut:
1. Mengembangkan klaster industri, yakni industri pengolahan yang terintegrasi
dengan sentra-sentra produksi bahan baku serta sarana penunjangnya. 2.
Mengembangkan industri pengolahan skala rumah tangga dan kecil yang didukung oleh industri pengolahan skala menengah dan besar.
3. Mengembangkan industri pengolahan yang mempunyai daya saing tinggi
untuk meningkatkan ekspor dan memenuhi kebutuhan dalam negeri. Empat prioritas utama kebijakan pemerintah dalam pengembangan agroindustri
difokuskan pada sinergi antara keunggulan komparatif sumberdaya dengan orientasi pasar, yakni: i industri pengolahan hasil perkebunan seperti industri
pengolahan minyak sawit dan kelapa, industri kakao olahan, industri gula, industri biji mete olahan, industri kopi bubukinstan, dan industri teh olahan, ii industri
pengolahan hasil tanaman pangan dan hortikultura seperti industri buah dan sayur dalam kaleng, industri minuman sari buah, industri tepung tapioka, bioetanol dan
derivatnya, industri pakan ternak, dan industri makanan ringan, iii industri da
d a
alam pr
r r
riorit S
elanj m
m me
me e
e e
me e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
ne ne
ne ne
ne ne
ne ne
ne ne
ne n
ne n
ne ne
ne n
ne ne
ne ne
ne n
ne ne
ne ne
ne ne
ne n
ne n
ne ne
ne n
ne ne
ne n
n n
e e
n n
e e
e e
e e
e r
r r
r r
r da
da a
a a
a a
a n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n k
k k
k k
k k
ke ke
ke k
ke k
k k
k ke
ke k
k k
k k
k ke
k k
k ke
k k
k k
ke ke
k ke
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
m m
ma ma
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a mp
mp mp
m m
m m
m m
m mp
m m
m m
mp m
m m
m mp
mp m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
se e
e eca
ca a
a a
ca ca
ca ca
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
ra r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
se e
e ebe
be be
b b
b be
be e
e e
be e
be e
be be
e be
e b
e e
be e
e b
e b
e e
b e
e e
b e
e e
e e
e e
e e
lu lu
lu lu
l l
l l
lu l
l l
l l
lu l
l l
l l
l lu
l l
l l
l l
l l
lu lu
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
pe e
e eng
ng ng
ng g
ng ng
g ng
ng ng
ng ng
g ng
ng g
g g
g ng
ng g
ng g
g g
g g
g ng
ng g
ng g
g g
g g
g g
g g
g ng
g g
g g
ng g
g g
n n
ng ng
g n
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u B
B Be
Be rd
rd rd
rd rd
rd d
rd d
rd d
d d
d rd
d rd
rd rd
d rd
rd rd
rd d
d d
rd d
rd d
d rd
d rd
d d
d d
d r
rd rd
rd rd
d rd
rd d
d rd
d d
d d
rd r
r rd
rd d
d r
d r
rd d
d r
d d
d r
r rd
rd d
d d
d d
d d
a a
a a
a a
a a
a a
a su
u u
uat at
at at
at at
t t
at at
at at
at at
at t
at at
t at
t at
t at
at t
a at
t a
at a
t a
at a
a at
t t
t t
t t
t at
t t
t at
t t
a t
a a
t a
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u ke
k e
ebi bi
bi b
b bi
bi bi
bi bi
bi bi
bi bi
bi b
bi i
i bi
bi b
b b
bi b
i b
bi b
b b
bi b
b bi
bi b
b i
i b
bi b
b b
i i
i bi
i i
i i
i i
ja ja
j j
j j
j ja
ja ja
ja j
j j
j j
j ja
j ja
ja j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j m
m m
me e
enj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj n
nj nj
j nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
j nj
nj nj
nj nj
nj j
nj j
nj nj
j nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj nj
nj n
n nj
nj n
nj j
n nj
n nj
nj nj
nj nj
nj n
nj nj
j nj
n nj
nj nj
n j
n n
n n
n nj
nj nj
n n
nj n
n n
nj nj
n n
n nj
j n
j j
j j
j j
j a
a a
a a
a a
d d
i isu
su u
u u
u u
u u
u su
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
s s
s s
s su
su su
s s
s s
su su
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s su
s s
s s
s s
s s
s s
un un
n ntu
tu tu
tu tu
tu tu
u tu
tu tu
tu tu
tu tu
tu tu
tu tu
tu tu
tu tu
u u
u u
u u
u u
tu u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
1 .
M de
2 .
M d
3 .
M un
E E
E Empa
d d
i i
i i
fo fo
fo fo
fo fo
fo fo
f o
fo o
fo fo
fo fo
fo fo
fo fo
o fo
fo fo
fo f
o fo
o fo
fo o
fo fo
fo fo
fo fo
fo fo
o o
fo o
o f
fo fo
fo f
fo fo
f f
fo o
o fo
f fo
o fo
fo o
fo o
o o
fo fo
f o
ku k
ku ku
ku ku
ku ku
ku ku
k ku
ku k
ku k
ku ku
k ku
ku ku
k ku
ku ku
k k
ku ku
k ku
ku k
k k
k k
ku k
k ku
k k
k k
k k
ku k
k k
u k
k k
ku k
k k
k k
k ku
k ku
k k
k k
or r
r r
or r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
ie ie
ie ie
i i
ie ie
ie e
ie ie
e e
ie ie
ie ie
ie ie
ie e
i e
ie ie
ie e
ie ie
i ie
ie i
ie ie
ie ie
ie e
e e
ie ie
ie ie
ie e
ie e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e i
i i
i i
e e
e i
i e
i i
i e
i n
n n
n n
n n
n nt
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
pe e
e e
e e
e ng
ng ng
ng n
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng n
ng ng
g ng
ng n
n ng
ng ng
ng ng
g ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
n ng
ng ng
ng ng
ng g
ng ng
ng ng
g ng
n ng
ng g
n ng
g g
g ng
n g
ng n
ng ng
ng ng
g n
n n
g g
g g
g g
g o
o o
o bi
i i
i i
ji ji
ji ji
ji ji
ji i
i ji
ji i
ji ji
i i
i ji
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i ji
i ji
i ji
j i
ji i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m pe
pe e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
g g
ng g
ng ng
ng ng
ng n
ng n
ng n
ng ng
ng ng
ng g
ng n
n ng
ng n
n n
g g
ng ng
g g
g n
ng ng
g ng
ng g
g ng
ng g
g ng
g ng
n ng
n g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
o o
o da
d a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
la la
la la
la la
l la
la la
la la
la l
la la
la la
la la
la la
la la
la l
la la
la la
la la
a la
la la
la la
l l
la la
la a
la la
la l
a l
la l
la l
l l
l l
la a
a l
l a
l a
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
de d
e e
e e
e e
er ri
ri ri
ri r
ri ri
ri ri
ri r
r r
ri r
r r
r r
ri ri
ri r
ri r
r r
r r
r r
ri ri
va va
va va
va va
va va
va a
v va
va a
v v
va va
va va
va a
a a
a va
a va
a va
a a
va v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v va
v v
v v
v a
pengolahan hasil peternakan seperti industri susu olahan, industri daging dalam kaleng, dan industri penyamakan kulit, serta iv industri pengolahan hasil
ikutansamping seperti industri agrocomposting, industri pakan ternak, industri coco fiber dan coco peat, industri karbon aktif, industri minuman dari buah jambu
mete, dan lain-lain Deptan, 2005. Menurut Austin 1992 pengembangan agroindustri memiliki empat
kekuatan, yang dapat dijadikan motor penggerak perekonomian pada suatu negara, yaitu 1 Agroindustri merupakan pintu keluar bagi produk pertanian,
artinya produk pertanian memerlukan pengolahan sampai ke tingkat tertentu sehingga dapat meningkatkan nilai tambah. 2 Sumber penunjang utama sektor
manufaktur, artinya sumberdaya pertanian sangat diperlukan pada tahap awal industrialisasi dan agroindustri mempunyai kapasitas yang besar dalam
menciptakan lapangan kerja, meningkatkan produksi, pemasaran dan pengembangan kelembagaan dan jasa. 3 Berperan dalam menciptakan devisa
negara, artinya produk pertanian mempunyai permintaan pasar yang di dunia baik dalam bentuk bahan baku, setengah jadi, maupun produk siap dikonsumsi
sehingga perlu pengolahan sesuai dengan permintaan konsumen, dan 4 Agroindustri mempunyai dimensi nutrisi, artinya agroindustri dapat menjadi
pemasok kebutuhan gizi masyarakat dan memenuhi kebutuhan pangan nasional. Beberapa kendala pengembangan agroindustri pedesaan diantaranya
antara lain: 1 Kualitas dan kontinuitas produk pertanian sebagai bahan baku kurang terjamin; 2 Kemampuan SDM masih terbatas; 3 Teknologi yang
digunakan sebagian besar masih bersifat sederhana, sehingga menghasilkan produk yang berkualitas rendah; 4 Belum berkembang secara luas kemitraan
antara agroindustri skala kecilrumahtangga dengan agroindustri skala besar Supriyati, et al., 2006.
Pengembangan agroindustri, dalam hal ini termasuk agroindustri bioetanol harus berdasarkan karakteristik para pelaku Supriyati dan Suryani, 2006. Lebih
lanjut Supriyati 2007 menyatakan bahwa implikasi pengembangan agroindustri harus didukung dengan kebijakan pemerintah untuk mengatasi kendala dan
hambatan pengembangan agroindustri pedesaan, diperlukan kebijakan yang komprehensif dari peyediaan bahan baku hingga pemasaran, serta dukungan
pengola a
a ahan
kaleng, dan
ikutans s
s samp
coco fib b
b ber d
mete, d d
da da
a a
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n la
la la
la la
la l
la l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l Me
Me Me
M Me
Me Me
Me M
Me Me
Me Me
Me M
Me M
Me Me
Me Me
M Me
Me M
M M
Me M
Me M
M M
M Me
Me Me
M M
Me Me
M M
M Me
M M
Me M
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
e Me
e n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n kekuata
a an
an n
n n
n ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, y
negara, ya
ya ya
ya a
ya ya
ya ya
ya ya
ya a
ya ya
y a
a y
ya a
ya ya
a ya
ya ya
a a
a a
ya ya
y ya
a a
a ya
ya ya
a ya
ya ya
ya a
ya ya
ya y
ya a
a y
ya a
ya a
a ya
ya y
y y
y ya
y y
y a
a a
a ya
a ya
y y
a ya
y ya
y y
y y
y y
y y
y y
it i
i i
i i
i i
i i
i artinya
pr pr
pr pr
pr pr
pr pr
pr p
pr pr
pr pr
r r
pr pr
pr pr
pr pr
pr r
p r
r p
pr r
r r
r p
pr r
r pr
r r
r pr
r r
r r
r p
o od
o o
o o
o o
o sehingg
g ga
ga a
a a
d d
da d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
manufa a
a a
kt kt
kt t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t ur
ur ur
ur u
ur ur
ur ur
ur ur
u ur
ur ur
ur u
u ur
ur r
r u
u ur
u u
u ur
u u
r u
u u
ur u
ur r
u ur
r ur
r ur
ur ur
u u
u u
u u
u u
u u
r u
r ur
u r
, industri
i i
ial al
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
al al
al l
l l
al l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
i is
i i
i is
i is
s is
is is
is is
is is
is is
is is
is is
s is
is is
is s
s is
i s
s s
s s
is s
s s
s is
s is
s s
s s
is is
i is
i i
s s
s a
mencipt ta
ta a
aa a
a a
ka ka
k ka
ka ka
ka k
k ka
a k
k ka
ka ka
ka k
k ka
ka k
k ka
ka ka
k ka
ka k
ka ka
k k
k ka
ka k
k ka
k ka
k ka
ka k
ka k
k ka
k ka
k ka
ka k
ka ka
k ka
a k
ka ka
k a
ka ka
a k
ka ka
k k
k k
ka a
a a
k k
k k
ka k
k k
k k
k k
a k
a a
ka k
a n
pengem m
m mba
ba ba
a a
a a
a ba
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a n
ng n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
negara, ar
ar ar
ar r
ar r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r t
t t
ti ti
ti ti
ti ti
ti ti
t ti
t t
t t
t ti
t t
t t
t t
ti t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t ti
t t
t t
ti ti
t t
t i
ti i
ti t
t t
ti t
t i
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t n
dalam be
be be
e be
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e n
n nt
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n sehingg
g g
ga a
a p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p Agroind
d du
du u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u s
s s
s st
st st
st s
st s
s s
s s
s st
s s
s st
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s r
pemaso o
o ok ke
Beb antara
l lain:
kurang terja
digunak k
k kan
produk yan
antara agro
Supriy y
y y
at at
at at
at at
at at
t at
at at
at at
at t
at at
at a
at a
t at
t at
a at
t a
t at
t a
t t
a t
t a
a t
t t
a t
t t
t t
at t
t t
t t
t i,
i, i,
i, i,
i, i,
i, i,
i, i,
i, i,
i, i,
i i,
i, i,
i, i,
i, i
i i,
i i,
i, i,
i, i,
i, i
i i,
i ,
, i
i, i,
i i
, i,
i ,
i i,
i i
i i
i i
, ,
i ,
, ,
, ,
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
P Pe
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe e
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe P
Pe Pe
e e
e Pe
Pe e
e Pe
e Pe
Pe Pe
Pe Pe
P P
P Pe
Pe Pe
P P
e Pe
P Pe
P P
P P
P e
P e
e P
ng n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
harus b b
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e rd
rd rd
rd rd
rd d
rd rd
rd rd
rd rd
rd rd
rd rd
rd rd
rd rd
rd rd
rd d
r rd
rd rd
rd rd
rd rd
d rd
r rd
d r
rd d
rd rd
rd rd
rd rd
rd r
rd rd
d rd
rd r
r rd
rd rd
rd d
rd rd
d d
d r
d d
rd r
rd rd
d d
d d
d a
a a
a a
a a
a a
a lanjut S
S Su
Su u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
pr pr
pr pr
pr p
p pr
pr pr
pr pr
pr pr
pr pr
pr pr
pr pr
pr p
pr pr
pr pr
pr pr
pr pr
pr pr
p pr
pr pr
pr p
pr pr
pr pr
p pr
pr pr
pr pr
r r
pr pr
pr p
pr r
pr pr
p pr
pr p
pr pr
pr pr
pr pr
r r
pr pr
pr pr
r r
pr pr
r r
r r
r pr
pr r
pr pr
p p
p p
p p
p i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i harus d
d di
di di
di di
di d
d d
di di
di i
di di
di i
di di
di di
d di
d d
di di
d d
di i
d i
i di
di di
di di
i d
i di
di d
i di
di d
d di
i di
di di
i d
d di
di i
di d
di i
i i
d i
d d
d i
i i
i i
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
d du
du u
d du
du du
du d
u d
du d
d u
d d
du du
d u
du du
d d
d du
d d
u u
du du
u u
du u
u u
k hambat
t an
an an
an an
an n
n n
an an
an a
an an
n n
an an
an an
an an
n a
n n
a n
an a
a an
an n
an an
n a
n an
n n
an n
an n
n n
n n
n n
n n
n n
p kompre
e e
ehe he
h he
h he
he he
he he
he he
h h
he h
h h
h h
he he
he h
he h
h h
h h
h h
he e
e e
e ns
ns ns
ns ns
ns ns
ns n
n n
n ns
s n
n n
ns ns
ns ns
n s
n s
n s
ns s
n s
s ns
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n
SDM, teknologi, sarana dan prasarana, dan kemitraan antara agroindustri skala besarsedang dengan agroindustri skala kecil atau rumahtangga.
2.5 Penelitian Terdahulu dan Posisi Penelitian
Penelitian strategi pengembangan agroindustri bioetenaol berbasis potensi bahan baku dan sumber daya daerah belum banyak dilakukan. Akan tetapi secara
umum penelitian terkait pengembangan agroindustri sudah dikerjakan sebelumnya, sehingga dapat dijadikan rujukan dalam penelitian ini.
Penelitian agroindustri berbasis potensi daerah dilakukan oleh Mirah 2007, yang mengkaji pengembangan agroindustri uggulan wilayah berbasis
kelapa di Provinsi Sulawesi Utara, yang menghasilkan kesimpulan bahwa potensi pasar merupakan sub elemen kunci pendukung pengembangan agroindustri. Lebih
lanjut hasil penelitian tersebut menyebutkan bahwa faktor penghambat
pengembangan adalah sumber daya teknologi dan keterbatasan finansial. Peningkatan sumber daya teknologi merupakan sub elemen kunci kebutuhan
pengembangan agroindustri berbasis kelapa. Triyanto 2007 melakukan penelitian mengenai pengembangan bisnis
biodisel dari minyak kelapa sawit dan pengaruhnya terhadap pasokan minyak goreng di Indonesia. Faktor yang berpengaruh terhadap pengembangan bisnis
adalah faktor politik dan faktor ekonomi. Variabel-variabel dari faktor tersebut yang mempengaruhi pengembangan bisnis biodiesel adalah variabel fluktuasi
harga, kebijakan ekspor, subsidi, pajak, kurs rupiah, peraturanbirokrasi, pemasaran dan suku bunga perbankan. Untuk pengembangan bisnis biodisel
diperlukan strategi berikut: i Pengembangan bisnis biodisel dari minyak kelapa sawit dilakukan secara bertahap, ii Penerapan teknologi proses produksi, iii
Pembangunan industri biodisel terpadu, dan iv Melakukan aliansi strategis dengan mitra dari negara maju.
Penelitian terkait pengembangan teknologi proses dilakukan oleh Arnata 2009 terkait pengembangan alternatif teknologi pembuatan bioetanol dari ubi
kayu. Hasil penelitian menyimpulkan bahwa alternatif terbaik proses fermentasi secara bertahap dapat dikembangkan PHODOXL SURVHV OLNXLILNDVL GHQJDQ Į-
asimilase, sakarifikasi dengan amiloglukosidase AMG dan selulase kasar serta fermentasi menggunakan S. cerevisidae.
S DM,
be e
e esar
2. .
.5 P
ba a
a a
a ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha ha
ha h
h ha
ha ha
a a
ha ha
ha ha
h ha
ha ha
ha ha
a ha
a ha
h ha
h ha
h ha
h a
a a
h a
a h
h h
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n um
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m um
um um
um um
um um
um m
um um
um um
m um
m um
um um
um m
um um
um u
um um
um um
m um
um u
um m
m m
um u
um um
um um
um u
u m
u u
u u
se e
e ebe
be be
be e
e e
be be
e be
e e
e e
e e
e e
e e
e be
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
be be
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
lu lu
lu lu
l l
l l
l l
l l
lu l
l l
l lu
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
2 2
2 200
00 00
00 00
00 7
7 7
7 7
ke e
e ela
la a
a a
la a
a a
a la
a a
a a
a a
a a
a a
a a
la a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
p p
pa p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p pa
a a
asa sa
sa a
a a
a a
a sa
a sa
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a s
a a
a a
a r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
la a
a anj
nj nj
j j
nj j
nj j
j nj
j j
j j
j j
j j
j nj
j j
j j
j nj
nj j
nj nj
nj j
j j
nj j
j j
nj j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
j j
ut ut
ut ut
ut ut
u ut
u t
t ut
ut ut
ut u
u t
u u
ut ut
u ut
t ut
ut t
u u
u ut
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
pe e
e eng
ng ng
ng ng
n ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
g ng
ng ng
ng g
ng g
n ng
ng ng
ng ng
ng n
ng g
ng ng
ng g
g n
ng g
ng g
g g
n ng
ng ng
g g
g ng
g g
g g
g g
g ng
ng n
ng ng
ng g
g g
g g
n g
ng g
g ng
n ng
g g
g g
g g
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
P e
en n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n in
in in
in in
in n
in in
in i
i in
in n
in in
in n
in n
n n
in in
n in
n in
in i
i i
in in
n n
n i
i n
n i
n i
n n
n i
n i
n i
i n
n n
g pe
e e
eng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng g
ng ng
g ng
g ng
g ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng g
g ng
ng ng
ng ng
ng g
ng ng
ng ng
ng g
g ng
g g
g n
ng ng
ng ng
ng ng
ng g
ng g
ng ng
ng g
g g
ng ng
g g
g n
g n
g n
ng ng
n ng
g g
g ng
g g
ng g
g n
g g
g g
g g
ng g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
bi i
i iod
od od
od d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d i
is i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
go o
or or
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
rr r
r r
r r
en en
en en
en e
en en
en e
en e
e en
e en
e e
en en
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e en
e en
e e
e e
e e
e e
en e
e en
e e
en e
e e
en e
n en
en en
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
g ad
d d
dalah ya
a a
ang ha
a a
arga, pe
e e
emas di
i i
iperlu sa
a a
awit P
e emba
de e
e e
e e
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
n ng
ng g
ng ng
ng g
ng ng
ng ng
g ng
ng ng
n g
ng ng
ng ng
ng n
ng ng
ng ng
ng ng
ng g
ng ng
g ng
ng ng
ng ng
g g
ng n
n ng
ng n
ng n
g g
g g
g g
ng ng
ng ng
g ng
n n
ng n
ng n
n g
n g
g g
g g
g g
g g
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
2 2
2 2
2 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
00 00
9 9
9 9
9 9
9 9
9 9
9 9
9 9
9 9
9 9
ka a
a a
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu u
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu u
yu u
yu yu
u u
yu yu
yu yu
yu yu
yu yu
yu u
yu yu
u u
y y
yu u
u y
u y
u yu
u u
yu u
yu yu
u u
u u
u yu
u u
u u
u u
y y
y y
y y
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. se
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e ca
ca c
ca ca
ca ca
ca ca
ca ca
ca ca
ca ca
c c
c c
ca c
ca c
ca c
ca ca
a ca
a ca
c a
a a
a ca
ca a
ca ca
c ca
ca c
ca c
c c
c c
a c
c c
c c
c c
c r
r r
r r
r ra
r ra
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r as
s s
s s
im im
im im
im im
im m
im im
im im
im im
m im
m m
im m
m im
im m
im im
m im
i m
im m
im im
im im
im m
im im
m im
im i
m m
m m
im m
im im
im im
m m
m im
m m
m im
i m
m m
m m
im m
m m
m i
i i
il i
i i
i i
i fe
e e
e rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm r
r r
r r
m r
rm rm
rm m
r rm
rm rm
rm r
rm rm
r rm
rm rm
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
en e
en e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e