Kriteria Ketersediaan Sumber Daya K K

oleh saran dan prasarana klaster. Keterbatasan sumber daya ini terutama adalah sumber daya manusia SDM dan sumber daya teknologi SDT. Rendahnya ketersediaan SDT terutama pada kriteria sistem informasi. Keterbatasan SDM terutama disebabkan karena tidak ada sekolah atau pendidikan khusus dan minimnya pelatihan yang terkait dengan pelaksanaan berbagai alternatif strategi pengembangan agroindustri. Dewasa ini semakin terasa pentingnya manajemen sumber daya manusia Siagian 2006. Keterbatasan SDA terutama pada kriteria penanganan material pendukung dan tidak didukung pasokan karena kondisi wilayah yang jauh dari sumber material yang mendukung. Keterbatasan SDM terutama karena tidak adanya lembaga formal dipedesaan atau kecamatan yang mendukung penerapan strategi pengembangan argoindustri, juga peran swasta yang belum banyak terlihat. Lembaga formal seperti koperasi unit desa KUD, perannya belum terarah pada pengembangan agroindutri secara optimal. Hasil analisis data ketersediaan sumber daya pada Kabupaten Tulang Bawang Tabel 37 menunjukkan kondisi yang tidak jauh berbeda dengan Kabupaten Lampung Tengah. Hal ini ditunjukkan oleh ketersediaan sumber daya juga belum maksimal. Ketersediaan sumber daya yang paling sensitif adalah sumber daya manusia dan sumber daya teknologi, terutama pada fokus pengembangan tekonologi ramah lingkungan budidaya tanaman ubi kayu dan alternatif inovasi teknologi sederhana pengembangan agroindustri bioetanol skala menengah. 132 oleh s s saran sumbe e e er da Re Keterb b b batas khusu u u s s s d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a strateg g gi gi gi gi i i i gi gi gi gi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p manaj j je eme me me me m me m me m m me m me m me m me me m m me m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m me m m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m me me e e e e e m m e e me me m m m m n Ke Ke Ke Ke K K K K Ke Ke Ke Ke K K Ke Ke Ke K K K K K K K K K K K K K K K K Ke K K K K K K K K K K K K K K Ke K K K K K K K K K K Ke Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K tidak di di i i i i i i i i i i i i i i i i du d d d d d d d d d d d d d d d d d d du du du du d d d d d d d du d d d d d d d d du d d d d du d d d d d d d d d du u d du d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d k mendu u uk uk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k un un un un un un un un un u un u u u u u u n u u u u u n u u u n u u u u n u u u n u u u un n un u u u u n un n n u u u u u u u u u u u u u u u un Ke Ke Ke K K K K K K K K Ke Ke K K K K K Ke K K K K K K K K K K K Ke K K Ke K Ke K K K K K Ke K K K K K K K K K K K Ke K K K K K Ke K K K Ke K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K Ke Ke atau k k k kec c ec ec ec c ec c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c a am am am am am a a a a a a a a a a am a a m a a m a a a a a am a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a peran sw sw sw w w w w sw w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w w a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a KUD D D D, , , , p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p e Ha Ha Ha Ha H H H H H H Ha H H H H H H H H H H H H H Ha H H H H H H H H H H H H Ha H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H a H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H Tabe e l 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 Tenga a a ah h h . . . . . . . . . . . H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H Keters s s sed ed ed ed ed ed d d d ed d d d d ed ed d d d d d d ed d d d d d d d d d ed ed ed ed ed ed ed ed ed ed ed ed d d d d d d d d d d d d d d ed d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d i i ia i i i i i i i i i i sumbe e e er d lingku u u ungan penge e mban Tabel 37 Matriks Interaksi Ketersediaan Sumber Daya pada Setiap Alternatif Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Kabupaten Tulang Bawang Fokus Pengembangan B Ketersediaan Sumber Daya T K I S SDM SDA SDS SDT Intensifikasi dan Ekstensifikasi lahan pertanian untuk memenuhi kebutuhan bahan baku 0,18 3,4 4 3,9 2,4 13,7 6,3 1,134 Menjadikan Provinsi Lampung sebagai sumber bahan bakar nabati nasional 0,18 3,5 3,9 4 2,5 13,9 6,1 1,098 Menggalakan inovasi teknologi dan inovasi kelembagaan untuk mempercepat proses penyampaian dan adopsi teknologi bioetanol 0,17 3,1 3,7 3,7 2,3 12,8 7,2 1,224 1 Mengembangkan klaster agroindustri bioetanol yang didukung oleh sarana dan prasarana klaster 0,16 2,8 3,9 3,7 2,3 12,7 7,3 1,168 2 Keterangan : nilai rataan, B = bobot, T = total sumber daya, K = kesenjangan = 20 maks.sumber daya – T, I = KxB =nilai kesenjangan terbobo, S = nilai ketersediaan terbatas Mengacu pada hasil analisis diatas, maka penerapan model rancangan implementasi strategi pengembangan agroindustri bioetanol dan lokasi kajian dapat memberikan informasi sebagai berikut : Tabel 37 Fok Pen n n gem Inten n n nsifik Ekste e en en en en en n n n en en n en n n n n n en n en en n n n n en n n n en en n n n n n n n n n n n n n n n n en n n n en en n n n n n en en e n n n si si si si si si si si si si si si si si si si si si i i i si si si si si si si si si si si si i si si si si si i i si i i si i i si i i si s si si i si s s s i i f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f f lahan n n n n n pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe p pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe pe p pe pe pe pe p pe pe pe pe pe pe pe pe e p p pe e pe e rt r r r r r r r r rt r r r r r r r r r r r r r r untuk k k k me me me me m m m m m me m m m m me me m m m m m m me m m m m m m me me m m m m me me me me m m me m m m m m m m m me m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m kebu u t tu tu u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u ha h ha ha ha h h h ha ha h h ha ha ha ha ha h h ha h ha h h h h h h ha h h h h ha ha h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h n baku u Menj j j jad ad ad d d d d d d d d ad d d d d d d d ad d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d i i i i ik ik ik i i i i i i i i i ik i ik i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i Prov v in in n n n n n n n si i si si si si i si i si si si si si si si si si si s si si si si i i si si si si s si si si s si i i i i i i i i i si i i si i i i i i i i si i i i i i s s s i s s si si s i i i s s Lamp p p pun un un un u un un un u un u u n n un un un un un un un un n un u n u n u un n u n u u un n un u u u u un n un n un u n un n n n n n n n g g g g g g g g g sumb b b ber er er er r r r r er r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b bakar r r r na na na na na na na na a na n n na na na a na na na na na a a a a a n a a n n n na a na a a na n na a a a a n na na n n n n na na n a a a a a a a a a a b b b b b b b b b nasio o on on n n n n al al al al al al a al al al a al l al al al a al a al a al l al al al al al a l al al a al al al al al al a al l al al a al l al a a al al l a al al al a al a a a al al a al a al a al l a a a a a l l l l l a a a al al al a Meng g g gga ga ga ga ga ga ga g ga ga ga ga ga ga ga ga ga g ga ga a a ga ga a ga ga g a a a g g g a a a a a a ga a a a a a a a a a a a a a a a l la l l l l l l l l l l l l l l l inova a as as s s s s i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i t t te t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t dan i i i in ov ov ov ov o o ov ov ov ov ov o ov ov v v v v ov o o ov ov o ov ov ov v v ov o ov o v v ov ov ov v ov v ov o ov ov v v o o ov v ov ov o ov ov v v o v ov o o o o o ov ov v o ov ov o o v o v v v o v v v a kelem m mb mb b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b a ag a a ag ag a a a a ag ag ag a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a untuk k k k mem m mp mp er er er er er er er er er er er er er er er er er er r er er er e er r er er er er r er er er r er er e er er er r r r e er er e er r r e er r r er er er e er r e er er er e er er e r e e r r r e r er r e e r e e e e er r r c c c prose e es es s s s s peny y y am am m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m pa p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p adop p p si tek bioet t t tanol Meng g g gemb klast t e er agroi i i indus bioet t t tanol diduk k k kung saran n n na da prasa a a arana Ketera a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ng ng ng ng ng ng ng ng n ng ng ng ng ng ng ng n ng g g ng g n ng n ng ng ng g g ng ng ng n n ng n n ng ng ng g g ng ng ng ng g ng ng n ng n ng ng n ng ng g ng ng n ng ng ng ng ng g g g ng n ng g g ng ng ng ng g g n ng g n n g g g g g an a a a a a M Me M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M implem m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m en en en en en e en n n en n en en en en en en n en en en en n en n n en n n en n n en n en en en n n n n en en n en n n n en n e n n e e n n n n n t memb b b b er er e e e er er er e e e e e r e er er er e r e e er e e e e e e er e er ik ik k k ik ik ik ik ik ik k ik ik ik ik ik ik k ik k ik ik ik ik ik k k ik k ik k k k k k k ik k k ik ik k i ik i k a a a a 1 Analisis ketersediaan bahan baku industri bioetanol berbasis bahan baku tanaman ubi kayu menunjukkan bahwa produksi tanaman ubi kayu secara keseluruhan masih berada dibawah target produksi yang ideal. 2 Analisis ketersediaan sumber daya pada lokasi penelitian menunjukkan adanya keterbatasan semua tipe sumber daya pada kedua lokasi terutama sumber daya manusia dan teknologi 3 Matriks interaksi antara ketersediaan sumber daya dan penerapan fokus pengembangan menunjukkan bahwa ketersediaan sumber daya paling terbatas adalah menggalakan inovasi teknologi dan inovasi kelembagaan untuk mempercepat proses penyampain dan adopsi teknologi bioetanol dan mengembangkan klaster agroindustri bioetanol yang didukung oleh sarana dan prasarana klaster.

5.7 Analisis Kelayakan Finansial Agroindustri Bioetanol

Keputusan membangun dan mengembangkan suatu agroindustri atau berinvestasi digunakan dengan mempertimbangkan sejumlah sumber dana yang dialokasikan untuk mendapatkan suatu keuntungan yang disebut dengan aspek finansial. Untuk mengambil keputusan apakah investasi yang akan ditanamkan layak maka diperlukan suatu metoda atau prosedur yang dapat digunakan sebagai alat bantu untuk membuat keputusan investasi tersebut. Demikian juga dengan pengembangan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung perlu dikaji dengan cermat. Proses pengkajian kelayakan investasi agroindustri bioetanol dari aspek finansial dalam penelitian ini menggunakan pendekatan konvensional yaitu dengan menganalisis perkiraan arus kas keluar dan arus kas masuk selama umur proyek atau investasi. Aliran arus kas akan terbentuk dari perkiraan yang dikeluarkan selama investasi. Adapun perkiraan biaya dan pemasukan tersebut meliputi biaya awal, modal kerja, biaya operasi, biaya produksi dan pendapatan. Untuk menentukan apakah investasi tersebut menguntungkan atau layak feasible untuk diusahakan diperlukan alat ukur atau kriteria menentukan layak tidaknya suatu proyek untuk dijalankan. Alat ukur atau kriteria yang digunakan untuk kepentingan studi ini adalah NPV Net Present Value, Net BCNet Benefit Cost 134 1 A A A Analis ub b b bi ka m m m masih 2 A A A Analis ke e e e e e te te te te te te te te e e e te te e e te te e e te te e te te e te te te te e te e t t e t e e e te t e t t e rb rb rb rb rb rb r r rb r r r r r r r rb r r r r r r r rb rb r r r r r r r r r r rb b m m ma ma ma a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a nu nu nu nu nu nu nu nu u nu nu nu nu u nu u nu nu nu nu nu nu nu n nu nu nu nu u nu nu n nu u u u nu nu nu nu nu nu nu nu nu u nu n n n s s s s 3 M M Ma Ma a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a tr t tr tr tr tr tr t tr tr tr tr tr tr tr r tr tr tr tr tr tr t t r tr tr tr tr tr tr t t tr tr t tr tr t t t tr t t t t t tr t tr tr tr t t t tr t tr t r r r r r tr t t tr tr t t t t tr tr t t t t r r r r t tr t t t t tr r r r r tr t r r tr tr t r ik i i i i i i i i pe e e eng ng ng ng ng ng ng ng ng ng ng g g ng ng g g g ng ng g ng ng g ng ng ng g g g ng ng ng ng g ng ng ng ng ng ng ng g ng ng ng n ng g g n ng g ng g g ng ng n n n n ng g ng g g g g g ng g ng ng g g ng n ng g g g g g g g g g g e e e e e e e e e ad d d dal al al al al al l al al al l l l l l l l l l l al al al al al l al al l l l l l al a a al a al a a a al l l l al l a a a a ah a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a m m me me e e e mp mp mp mp mp mp mp m mp mp mp m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m mp m m m men n en n n n n n n n n en n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n g ge g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g pr r r ras as as as as as as s s s s s s s s as s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s a a a ar a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a

5.7 A A

An An n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n a al al al al a al a al a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a i Ke Ke Ke Ke Ke Ke Ke K K K Ke K K K K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K Ke Ke K K Ke Ke K K K K Ke K K K K Ke K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K p berinv v v ves es es s s s s s s s es s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s es s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s es s s s s t t ta t t t t ta ta ta t t t t t t ta t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t dialok k k kas as as s s s s s s s as s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s ik ik ik ik ik ik ik ik ik ik ik ik ik ik i i ik ik ik ik ik ik ik ik i ik k i ik ik i ik ik ik i i i k ik k i i ik ik k i i ik ik ik ik i i i i k i ik ik i i k ik k i ik k i i i i i i i i i i i i i i finans s s s ia a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a aa a a a a a a a a a a a a a a a a l. l. l. l l. l. l l. l l l. l. l. l. . l. l. l. l l. l l l. l. . l l l l l l l l l l l l l l l. l l l. l . l. l. l. l l l l l. l l l l. l l l l l l l. l l. l. l . . . . U maka dipe untuk mem agroin n n ndust Pro finans s s s ial d menga a a anali invest t t t asi. invest t t t as as as as as as as s as s as as as s as as as as s s as as as as as s as s as s s s as a s s s s s as s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s i. i. i i i i i i i. i. i. i. i i i i i i i. i i. i i i i i i i. i i i i i i i i. i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i A A A A A kerja, b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b ia ia ia ia ia ia ia ia i ia ia ia ia i i i i i i i i ia ia ia i ia ia i ia ia ia ia i i ia a ia a a ia a ia a a i ia ia i ia ia a a ia a a a a a a ia ia a a a a ia a i ia a a a a a a a a y y y U U Un Un U Un Un Un U U U U U U U U U U U U U U U U U U Un U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U feasib b b b b b le le le le le e le le le le e le e le e le le le le le e e e e le e e le e le le e le le le le le e e e e le e e e le e le le e le e e e e le l e e le l le e e l e l e tidakn n n n ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya y y y ya ya ya ya ya ya ya ya y y ya ya ya ya ya ya a y a ya a a a a a a a a a a s s s kepen n nt nt t t in in in in in in in in in in in in in in in i in i in in in in in in i in in in in in i in i in in i i i i i in i in in n in n n i i in n n in n in i i n n n in n n n n n n n in n n n n n in g g ga g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g Ratio, PBP Pay Back Period, dan IRR Internal Rate of Return Kadariah et al. 1999.

5.7.1 Biaya Investasi Agroindustri Bioetanol

Biaya investasi merupakan seluruh biaya yang dikeluarkan sebelum usaha tersebut berjalan yang meliputi biaya peralatan, mesin-mesin sesuai dengan besar kecilnya usaha tersebut. Biaya investasi tersebut dikeluarkan pada awal proyek. Biaya operasionalvariabel merupakan seluruh biaya yang dikeluarkan selama proses produksi meliputi, biaya tenaga kerja, produksi, bahan baku, pajak dan biaya operasional lainnya yang digunakan dalam proses produksi. Yudiarto dan Djumali 2006 mengemukakan dari 83 buah pabrik bioetanol di AS Amerika Serikat, skalanya berkisar dari 2,5 klhari sampai dengan 1000klhari, meskipun pada umumnya diatas 100 klhari. Biaya Investasi agroindustri bioetanol setiap kelipatan 10 kali kapasitasnya menurun separuhnya. Biaya investasi kilang bioetanol kap[asitas 100 klhari berkisar antara Rp 2 – 3 milyar per- kiloliternya. Wallace 2002, memperkirakan biaya investasi pabrik etanol berkapasitas 30 juta galon per tahun adalah 73.694.00; 50 juta galon per tahun 103,136.000. Biaya Investasi pada Industri bioetanol “X” berbahan baku ubi kayu di Provinsi Lampung dengan kapasitas 60 000 kltahun adalah Rp 335.340.000.000,-, rincian data investasi ada di Lampiran 6. Kapasitas ditentukan berdasarkan 1.perkiraan kebutuhan bioetanol di Provinsi Lampung berdasarkan jumlah kendaraan bermotor di provinsi Lampung tahun 2009 sebanyak 1.219.648 unit, dengan rincian 1.075.450 unit kendaraan roda dua dan 144.198 unit kendaran roda empat. 2 jumlah SPBU di Provinsi Lampung tahun 2009 sebanyak 105 unit, dengan kapasitas per hari 30.000 liter SPBU, maka per tahun dibutuhkan 1.146.660 kl premium. Berdasarkan rencana pengembangan bahan bakar nabati di Indonesia untuk tahun 2005 sampai dengan 2010 sebesar 3 dari penggunaan premium, maka bioetanol yang diperlukan di Provinsi Lampung sebanyak 57.330 kltahun.

5.7.2 Biaya Produksi Agroindustri Bioetanol

Ubi kayu berpotensi memproduksi bioetanol cukup baik dengan rendemen 29, dengan harga ubi kayu yang berlaku di tahun 2008 sebesar Rp 550,- kg, untuk Ratio , PB 1999 .

5.7.1 Bia

Bi Bi Bi Bi Bi Bi Bi Bi Bi Bi Bi B Bi Bi Bi Bi Bi Bi B Bi Bi Bi Bi Bi B Bi Bi Bi Bi B Bi B Bi B Bi B Bi Bi B B Bi i B B Bi B i B Bi i Bi B B B i i i i i i B Bi i a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a terseb b b b ut ut ut ut t t t t t ut t t t t t t t t t t t t t t t t t t b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b keciln n n nya ya ya a ya a ya a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u operas s s sio o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o n n n n na n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n produ u u k si si si si si si si si s si si si si si si si si si si si s i i s si i s si i i si i i si i i i i i i i i si i i i i i i s s s s s operas s s sio o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o na n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n Yu Yu Yu Yu Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Yu Yu Y Yu Y Yu Yu Yu Yu Y Y Y Y Y Yu Yu Yu Yu Yu Y Y Y Y Y Yu Y Y Y Yu Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y u Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Yu Y Yu Y Y Y Yu Y Y Y AS A A Am Am m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m e e e e er e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e meski i ip ip un un un un un n un un un n n n n n un n un un n n un un un un u u u un u u n n un un n un u u un n n u un un n un n un n n un u un u un un n u n n n n u n u n u u u n n un u u u u u n u setiap k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k el el el el el el e l e e e e e e el e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e i bioeta a a ano no o o no o o o o o no o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l k W Wa W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W juta ga al al l l l on on on o o on on on on on on on o on on on on on on on on on on on on on on on on on on o on on on o on o o o on on o o o n o o o n on n n on on o n o o o o o o o o o o o on o o on o o on o o o o o on o n o n o Invest t t tas as s s s s s s s as s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i p denga a a an ka ada d d d di L bioeta a a anol Lampu u ung kenda a a araan Provin n n nsi L liter S S S SPBU penge e m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba ba b ba ba ba ba b b ba ba ba ba ba ba b b b ba a ba ba ba ba ba b ba b ba ba a ba a b b a ba ba b ba ba b b b ba a b b b ba b b b b ba b b b a b b b b b b b b n n n sebesa a ar ar ar a ar ar ar ar ar ar ar ar r r ar ar ar ar ar ar r ar r ar a r r ar ar r ar ar ar ar ar a a a ar r ar ar ar r ar ar a ar a r a r r r ar r r a ar r r r a a ar r r ar r r r r a ar r a ar r a a 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

3 3

Lampu un un un un n un n n un un un un n n n n un un n n n n un n n n n un n un un n n n un u n n un un u un un un un n n n n n n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g

5.7.2 B

B B B B B B B B B B B Bi B Bi Bi B B B B Bi B B B B B B B B B B B Bi B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B B a U U U Ub Ub Ub Ub U U U U U U U Ub U U U U U U U U U U U U U U U U U U Ub U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U 29, d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d en en en en n en n en en en en en n en en en en en n n en en n en n en en en n n n e e en e e e en n g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g menghasilkan satu liter bioetanol diperlukan 6,5 kg ubi kayu, biaya bahan baku Rp 3 575,-; total bahan pembantu Rp 202,95; total biaya utilitas Rp 1 234,25 dan biaya investasi lt Rp 279,45. Total biaya produksi tidak termasuk pajak dan keuntungan adalah Rp 5 291,65. Harga bioetanol sangat tergantung dari biaya bahan baku, karena sensitif terhadap iklim, dan harga karena juga digunakan untuk perdagangan sebagai bahan baku tepung tapioka dan lain-lain Balai Besar Teknologi Pati – BPPT, 2008 . Usaha tani ubi kayu sangat menguntungkan untuk dikembangkan sebagai bahan baku industri. Hal ini dapat dilihat pada Tabel 38 yang menyajikan Analisis Usaha tani ubi kayu per Ha. Tabel 38 Analisis Usaha Tani Ubi kayu per Ha Uraian Nilai Harga jual singkong Rpkg 550 Discount Faktor per bulan 1.50 NPV 4,785,414 BC Ratio 2.25 IRR per bulan 13.1 Sensitivitas Produksi minimum singkong kg 11200 Harga Minimum singkong Rpkg 295 Sumber : Data diolah, 2010 Dari analisis usaha tani dapat dilihat bahwa dengan harga jual ubi kayu Rp. 550,-kg dengan produksi 56 tonha, dan luas lahan 1 ha yang dimiliki, petani mendapatkan keuntungan sebesar Rp. 4.875.414,-. Analisis usaha tani tersebut dilakukan berdasarkan data yang kami peroleh dari hasil survei lapang di Kecamatan Terusan Nunyai, Kabupaten Lampung Tengah bulan Oktober 2008.

5.7.3 Asumsi-Asumsi Pendirian Industri Bioetanol

Sebagai dasar untuk analisis finansial diperlukan asumsi-asumsi sebagai landasan untuk memperkirakan biaya investasi. Asumsi dasar yang digunakan untuk agroindustri bioetanol disesuaikan dengan kondisi pada saat kajian dilakukan mengacu pada hasil-hasil perhitungan yang telah dilakukan pada aspek lain. Mengacu pada hasil analisis MPE untuk penentuan bahan baku unggulan, maka diperoleh ubi kayu sebagai bahan baku unggulan utama untuk agroindustri bioetanol, maka dengan demikian mengh h h hasilk 575,-; ; tota invest t t t asi adalah h h h Rp Ha Ha Ha Ha Ha H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H terhad d d dap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap ap a a p p ap p ap p ap p ap p ap a ap p p ap p p ap p p a p p p p p p i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i k k k k baku t t t tep p ep p p p p ep p p p p p ep p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p ep p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p p u u u u un u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u tani ub b bi bi i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k a a a a a a sebaga a a ai i i i i i b b b b b b b ba b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b Analis s s sis s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U U Harg g g g a ju ju ju ju u ju ju ju ju ju u u ju ju ju ju j j ju j j ju ju ju ju ju j ju ju j ju u j j ju ju ju ju ju ju ju ju j u ju ju ju ju ju ju ju j ju ju ju j ju ju j j u ju ju ju ju j u ju ju ju ju ju u u ju ju u ju u j u u u j u u u u u ju ju u ju j j ju u ju u ju u j j j j a Disco o ou ou u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u nt nt nt nt n n n nt nt nt nt n n n n n n n n n n n n n n n nt n nt n n nt n n n n n nt n n nt n n n n n n n n n n n n n n n n n NPV V V V BC R R Ra Ra Ra a a a a a a a a a a a a a Ra a a a a a Ra a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a t t t t t t t t ti ti ti t ti t t t t ti t t t t t t t ti t t t ti t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t o IRR p p pe pe e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r b b b Sensi i i it iv iv iv iv v v v v v v v v v iv v v v v v v v v iv iv iv iv iv iv iv v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v v it i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i ii i i i Produ u uk uk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k si si s si s si si s si si si s si si si i i s s i si i si i i s i s s s s s s s s s s s s s s s s s s s Harg g g g a Mi M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M Sum m mb mb b b b er er er er er er er er er er er er r er e er er er er r er er er er er e r r er er er r er er er er r e er er er r er e er er r e e e e e r r e er r r r e e e r er er er e r e er r r er r e e r e : Dari a a a analis denga a a an pr keuntu u u unga dilaku u u ukan Terusa a a an N

5.7.3 A A

As As As As As A As A A A A A A A As As As A As A As As A As A A As A A As As A A As s s s s A s As A s A s A A s A s A A s A As A s s u u u u u u um um um u um u u u u u u um u u u um um u u u u u u u um u um u u u u u u um u Se Se Se Se Se S Se Se Se Se Se Se S Se Se Se S Se Se S Se S Se S Se Se S Se S Se Se Se S Se S S S Se S S Se S S S S S S S S S Se Se Se Se Se Se e S Se S S S S S b landas s s san an an an n n n n n n n n an an an an n n n n n an n n n n n n n n n n n n n n n u u agroin n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du u du du du du du du du du du du du du du du du du du du du du d du d d du d d u u du du du u u du du du du du du d d d du d d d u du du du du du du d d d d du d du d u u u s st st st s st s s s s s pada h h h h h h as as as as as as as as as a a as as s a a a as as as as as a a a a a a as as a il il il il i i i il il il i il il i il i il i i il il i i i il i il i i i i il i i i i il il i i i il i i i i i i i il i il i i i il il i i i il i il i i l l l l l l l i i - - analis is is is s s s s s s s is s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s s M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M bahan n n n ba b ba ba ba ba ba ba b ba ba ba ba ba ba ba ba b ba b b ba ba ba b b ba ba ba ba a ba b ba ba b a ba b ba ba ba a a b ba b b b ba b b b ba b a b b b b b b ba b b b b k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k analisis finansial untuk pembangunan industri bioetanol skala besar adalah agroindustri bioetanol yang berbasis bahan baku ubi kayu. Berdasarkan kajian beberapa pustaka, asumsi-asumsi yang digunakan dalam analisis finansial agroindustri bioetanol skala besar dengan bahan baku ubi kayu di Provinsi Lampung adalah sebagai berikut : 1 Discount factor didasarkan pada suku bunga 14 2 Umur ekonomis proyek diperhitungkan selama 20 tahun 3 Kapasitas produksi 60.000 kilo liter per Tahun dengan 300 hari kerja per tahun, pada tahun pertama beroperasi 80, tahun kedua 90, tahun ketiga dan seterusnya 100.Waktu operasi pabrik 8 jamhari, untuk 25 hari kerjabulan setara dengan 200 jambulan atau 2400 jamtahun. 4 Harga bahan baku ubi kayu adalah Rp 550 per kg. 5 Untuk menghasilkan satu liter bioetanol membutuhkan 6,5 kg ubi kayu 6 Harga produk bioetanol sebesar Rp 7.000 per liter 7 Biaya perbaikan dan pemeliharaan 2 terhadap bangunan, mesin dan peralatan serta instalasi penunjang. 8 Pajak sebesar penjualan 10. 9 Perbandingan modal pinjaman dengan modal sendiri 60 : 40 10 Jangka waktu pelunasan pinjaman selama 15 tahun 11 Biaya penyusutan 5 Selengkapnya asumsi yang digunakan dalam analisis kelayakan ini disajikan pada Lampiran 5.

5.7.4 Kriteria Kelayakan Agroindustri Bioetanol

Untuk menentukan apakah suatu usaha menguntungkan atau layak feasible diusahakan diperlukan alat ukur atau kriteria yang menunjukkan kelayakan usaha tersebut. Alat ukur atau kriteria tersebut digunakan untuk mengambil keputusan layak tidaknya suatu usaha untuk dijalankan. Alat ukur atau kriteria yang biasa digunakan adalah dengan menggunakan NPV Net Present Value, Net BC Net Benefit Cost Ratio, IRR Internal Rate of Return,dan PBP Pay Back Period. Net Present Value dapat diartikan sebagai nilai bersih sekarang, menunjukkan keuntungan benefit yang akan diperoleh selama umur investasi atau proyek. Net analis i is f agroin n n ndust Ber analis i is fin Provin n n n n si si si si si s si si i i i si si i si si si i i si s si i si i si si si si si s s s i s s i i i i si s i s s i s L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L L 1 D D Di Di i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc sc s c sc sc s sc sc sc sc sc sc c s s s s c c c c o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o

2 U

U Um Um m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m m u ur u u u u ur u u ur ur u u u ur u u ur ur u u u u u u u ur u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u u

3 K

K Ka Ka a a a a a a a a a a a a a a a pa pa pa pa pa pa pa pa pa pa pa pa a pa pa pa pa p a a pa p pa a pa a pa pa pa a a pa a pa p pa a a a pa pa pa a pa pa pa p pa pa pa pa p pa a a p pa a pa p pa pa p p p p pa p p p p p p pa a p p a pa p pa p p p p p p p p p p p p s pa a a ada da da da da da d da da da d d d a da da da da da da d da a a da d d da a a d a a d d d d d d d da da a da a d da da da a a a d d a a a a d da a a a a a a a se e e ete te te e e e e e te e e e e e e e e e e e e e te e e e e e e e e e e e e e e e e ru ru ru ru ru ru ru ru ru r ru r r r r ru u u ru ru r r r u r r r u r r ru r u ru r u r r r u u ru ru r ru r u ru u u r r ru r u r ru r r r r r r u r u se e e eta a ta a a a a a a a a a a a ta a a a a a a a a a a a a a a a a a a a ra r ra r ra ra ra ra r r ra ra ra r r ra ra r a ra a r r ra r r r ra r r a r r r ra r ra a r ra a ra a r ra ra ra r r r r r r r r r r a a r r a 4 H H Ha Ha a a a a rg rg rg rg rg rg rg rg rg rg g rg r r rg rg rg g rg rg rg rg rg g g g g r g r r r rg g g g g rg r rg g g g rg r rg g rg r r rg rg g g g g g g g g rg g g g g g g g g g g g g g g g g g g g a a a a a a a a

5 U

U Un Un n n n n tu tu tu tu t tu tu tu tu tu tu tu u tu u u tu t t tu t u tu tu tu u u u tu tu tu tu tu t tu tu tu t t tu tu tu tu u u u u t tu u tu u tu u t u tu u u t tu tu tu tu u u tu u u u u u u u tu t t t tu t u u u t u u tu u u t u u u u k k k k k k k k k

6 H

H Ha Ha a a rg rg rg rg rg rg rg r rg rg rg g rg rg rg rg rg rg g g rg r rg rg g g rg rg g rg rg r g g g r r r rg g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g g a a a a a a a 7 B B B Biay ay ay ay ay ay ay ay ay y ay ay y ay y ay y ay ay y ay ay ay ay y y y y ay ay ay ay ay y ay ay ay y y y y ay y y y a y y ay ay ay ay ay y ay y ay y y y y y y ay y y y y y a y a ay ay a y y y y y y y ay y y a y y y y y y ay y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y y a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a se e e ert rt rt t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t t a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a i 8 P P aja ja ja ja a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k 9 P P erb rb rb rb rb rb b rb b rb b rb b b rb rb rb rb b rb b rb rb rb b b b b b b b rb rb rb rb b rb rb rb rb rb rb rb rb rb rb rb rb b b b rb b rb b b rb b b b rb b b b b b b b rb b rb b b b b b rb b rb b b b r b b b b r rb rb b b b b b b b b a an a a a 10 Ja a a angk 11 B B B Biaya Seleng g g gkap Lamp iran

5.7.4 Kr

Un diusah h h h h h ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak ak k ak k ak ak ak ak ak k k ak ak ak ak k ak ak ak ak ak ak ak ak ak k k ak ak k ak ak k k ak a a ak ak a ak a k k k ak ak ak k ak ak a ak a ak k k k a k a k ak k k k ak k k a k ak ak ak a a k k k an an an a a a a a a a a a an a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a terseb b b b b b ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut ut u t ut t ut u t u ut ut u ut ut ut ut ut ut ut u ut ut ut ut ut u ut ut ut u u ut ut ut u t u t u t ut u t u t u u u ut u u u t u t u u t u u ut t t . . . . . . . . . . A A A tidakn n n nya ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya ya a ya ya a a ya a a a a a ya a a a a ya ya ya ya a a a y y y ya ya ya y y ya ya y a a a a a a a a a a s adalah h h h h h d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d e en en e e e e e e e e e e e en e en e e e e e e e e en n e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e e Ratio , , , , , I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I R R R R R R R R RR R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R Ne Ne Ne Ne Ne N N N Ne Ne N N Ne N Ne N N N Ne N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N N t keuntu u u u u u u u ng ng ng ng ng ng ng ng ng g g g g g ng ng ng g ng ng ng ng ng ng ng g ng g ng g n n ng n g ng g g g n n n ng n n n n n ng n n n n n n ng g n n n g a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a