oleh saran dan prasarana klaster. Keterbatasan sumber daya ini terutama adalah sumber daya manusia SDM dan sumber daya teknologi SDT.
Rendahnya ketersediaan SDT terutama pada kriteria sistem informasi. Keterbatasan SDM terutama disebabkan karena tidak ada sekolah atau pendidikan
khusus dan minimnya pelatihan yang terkait dengan pelaksanaan berbagai alternatif strategi pengembangan agroindustri. Dewasa ini semakin terasa pentingnya
manajemen sumber daya manusia Siagian 2006. Keterbatasan SDA terutama pada kriteria penanganan material pendukung dan
tidak didukung pasokan karena kondisi wilayah yang jauh dari sumber material yang mendukung.
Keterbatasan SDM terutama karena tidak adanya lembaga formal dipedesaan atau kecamatan yang mendukung penerapan strategi pengembangan argoindustri, juga
peran swasta yang belum banyak terlihat. Lembaga formal seperti koperasi unit desa KUD, perannya belum terarah pada pengembangan agroindutri secara optimal.
Hasil analisis data ketersediaan sumber daya pada Kabupaten Tulang Bawang Tabel 37 menunjukkan kondisi yang tidak jauh berbeda dengan Kabupaten Lampung
Tengah. Hal ini ditunjukkan oleh ketersediaan sumber daya juga belum maksimal. Ketersediaan sumber daya yang paling sensitif adalah sumber daya manusia dan
sumber daya teknologi, terutama pada fokus pengembangan tekonologi ramah lingkungan budidaya tanaman ubi kayu dan alternatif inovasi teknologi sederhana
pengembangan agroindustri bioetanol skala menengah. 132
oleh s s
saran sumbe
e e
er da Re
Keterb b
b batas
khusu u
u s
s s
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a strateg
g gi
gi gi
gi i
i i
gi gi
gi gi
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p manaj
j je
eme me
me me
m me
m me
m m
me m
me m
me m
me me
m m
me m
m m
m m
m m
m me
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
me m
m m
m m
m m
m m
me m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
me me
e e
e e
e m
m e
e me
me m
m m
m n
Ke Ke
Ke Ke
K K
K K
Ke Ke
Ke Ke
K K
Ke Ke
Ke K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
Ke K
K K
K K
K K
K K
K Ke
Ke K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K tidak
di di
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
du d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d du
du du
du d
d d
d d
d d
du d
d d
d d
d d
d du
d d
d d
du d
d d
d d
d d
d d
du u
d du
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
k mendu
u uk
uk k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
un un
un un
un un
un un
un u
un u
u u
u u
u n
u u
u u
u n
u u
u n
u u
u u
n u
u u
n u
u u
un n
un u
u u
u n
un n
n u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
un Ke
Ke Ke
K K
K K
K K
K K
Ke Ke
K K
K K
K Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K Ke
K K
Ke K
Ke K
K K
K K
Ke K
K K
K K
K K
K K
K K
Ke K
K K
K K
Ke K
K K
Ke K
K Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K Ke
Ke atau k
k k
kec c
ec ec
ec c
ec c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
c c
a am
am am
am am
a a
a a
a a
a a
a a
am a
a m
a a
m a
a a
a a
am a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
peran sw
sw sw
w w
w w
sw w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w w
w a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
KUD D
D D,
, ,
, p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
e Ha
Ha Ha
Ha H
H H
H H
H Ha
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H Ha
H H
H H
H H
H H
H H
H H
Ha H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H a
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H Tabe
e l 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 Tenga
a a
ah h
h .
. .
. .
. .
. .
. .
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
Keters s
s sed
ed ed
ed ed
ed d
d d
ed d
d d
d ed
ed d
d d
d d
d ed
d d
d d
d d
d d
d ed
ed ed
ed ed
ed ed
ed ed
ed ed
ed d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d ed
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
i i
ia i
i i
i i
i i
i i
i sumbe
e e
er d lingku
u u
ungan penge
e mban
Tabel 37 Matriks Interaksi Ketersediaan Sumber Daya pada Setiap Alternatif Strategi Pengembangan Agroindustri Bioetanol di Kabupaten Tulang Bawang
Fokus Pengembangan
B Ketersediaan Sumber
Daya T
K I
S SDM
SDA SDS
SDT
Intensifikasi dan Ekstensifikasi
lahan pertanian untuk memenuhi
kebutuhan bahan baku
0,18 3,4
4 3,9
2,4 13,7
6,3 1,134
Menjadikan Provinsi
Lampung sebagai sumber bahan
bakar nabati nasional
0,18 3,5
3,9 4
2,5 13,9
6,1 1,098
Menggalakan inovasi teknologi
dan inovasi kelembagaan
untuk mempercepat
proses penyampaian dan
adopsi teknologi bioetanol
0,17 3,1
3,7 3,7
2,3 12,8
7,2 1,224
1
Mengembangkan klaster
agroindustri bioetanol yang
didukung oleh sarana dan
prasarana klaster
0,16 2,8
3,9 3,7
2,3 12,7
7,3 1,168
2
Keterangan : nilai rataan, B = bobot, T = total sumber daya, K = kesenjangan = 20 maks.sumber daya – T, I = KxB =nilai kesenjangan terbobo, S = nilai
ketersediaan terbatas
Mengacu pada hasil analisis diatas, maka penerapan model rancangan implementasi strategi pengembangan agroindustri bioetanol dan lokasi kajian dapat
memberikan informasi sebagai berikut : Tabel
37
Fok Pen
n n
gem
Inten n
n nsifik
Ekste e
en en
en en
en n
n n
en en
n en
n n
n n
n en
n en
en n
n n
n en
n n
n en
en n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n en
n n
n en
en n
n n
n n
en en
e n
n n
si si
si si
si si
si si
si si
si si
si si
si si
si si
i i
i si
si si
si si
si si
si si
si si
si i
si si
si si
si i
i si
i i
si i
i si
i i
si s
si si
i si
s s
s i
i f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f f
f lahan
n n
n n
n pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
p pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
p pe
pe pe
pe p
pe pe
pe pe
pe pe
pe pe
e p
p pe
e pe
e rt
r r
r r
r r
r r
rt r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r untuk
k k
k me me
me me
m m
m m
m me
m m
m m
me me
m m
m m
m m
me m
m m
m m
m me
me m
m m
m me
me me
me m
m me
m m
m m
m m
m m
me m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
kebu u
t tu
tu u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
ha h
ha ha
ha h
h h
ha ha
h h
ha ha
ha ha
ha h
h ha
h ha
h h
h h
h h
ha h
h h
h ha
ha h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
n baku
u Menj
j j
jad ad
ad d
d d
d d
d d
d ad
d d
d d
d d
d ad
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
i i
i i
ik ik
ik i
i i
i i
i i
i i
ik i
ik i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i Prov
v in
in n
n n
n n
n n
si i
si si
si si
i si
i si
si si
si si
si si
si si
si s
si si
si si
i i
si si
si si
s si
si si
s si
i i
i i
i i
i i
i si
i i
si i
i i
i i
i i
si i
i i
i i
s s
s i
s s
si si
s i
i i
s s
Lamp p
p pun
un un
un u
un un
un u
un u
u n
n un
un un
un un
un un
un n
un u
n u
n u
un n
u n
u u
un n
un u
u u
u un
n un
n un
u n
un n
n n
n n
n n
g g
g g
g g
g g
g sumb
b b
ber er
er er
r r
r r
er r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b bakar
r r
r na
na na
na na
na na
na a
na n
n na
na na
a na
na na
na na
a a
a a
a n
a a
n n
n na
a na
a a
na n
na a
a a
a n
na na
n n
n n
na na
n a
a a
a a
a a
a a
a b
b b
b b
b b
b b
nasio o
on on
n n
n n
al al
al al
al al
a al
al al
a al
l al
al al
a al
a al
a al
l al
al al
al al
a l
al al
a al
al al
al al
al a
al l
al al
a al
l al
a a
al al
l a
al al
al a
al a
a a
al al
a al
a al
a al
l a
a a
a a
l l
l l
l a
a a
al al
al a
Meng g
g gga
ga ga
ga ga
ga ga
g ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
g ga
ga a
a ga
ga a
ga ga
g a
a a
g g
g a
a a
a a
a ga
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a l
la l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
inova a
as as
s s
s s
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
t t
te t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t dan i
i i
in ov
ov ov
ov o
o ov
ov ov
ov ov
o ov
ov v
v v
v ov
o o
ov ov
o ov
ov ov
v v
ov o
ov o
v v
ov ov
ov v
ov v
ov o
ov ov
v v
o o
ov v
ov ov
o ov
ov v
v o
v ov
o o
o o
o ov
ov v
o ov
ov o
o v
o v
v v
o v
v v
a kelem
m mb
mb b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b a
ag a
a ag
ag a
a a
a ag
ag ag
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
untuk k
k k
mem m
mp mp
er er
er er
er er
er er
er er
er er
er er
er er
er er
r er
er er
e er
r er
er er
er r
er er
er r
er er
e er
er er
r r
r e
er er
e er
r r
e er
r r
er er
er e
er r
e er
er er
e er
er e
r e
e r
r r
e r
er r
e e
r e
e e
e er
r r
c c
c prose
e es
es s
s s
s peny
y y
am am
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
pa p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p adop
p p
si tek bioet
t t
tanol Meng
g g
gemb klast
t e
er agroi
i i
indus bioet
t t
tanol diduk
k k
kung saran
n n
na da prasa
a a
arana Ketera
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
n ng
ng ng
ng ng
ng ng
n ng
g g
ng g
n ng
n ng
ng ng
g g
ng ng
ng n
n ng
n n
ng ng
ng g
g ng
ng ng
ng g
ng ng
n ng
n ng
ng n
ng ng
g ng
ng n
ng ng
ng ng
ng g
g g
ng n
ng g
g ng
ng ng
ng g
g n
ng g
n n
g g
g g
g an
a a
a a
a
M Me
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
implem m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
en en
en en
en e
en n
n en
n en
en en
en en
en n
en en
en en
n en
n n
en n
n en
n n
en n
en en
en n
n n
n en
en n
en n
n n
en n
e n
n e
e n
n n
n n
t memb
b b
b er
er e
e e
er er
er e
e e
e e
r e
er er
er e
r e
e er
e e
e e
e e
er e
er ik
ik k
k ik
ik ik
ik ik
ik k
ik ik
ik ik
ik ik
k ik
k ik
ik ik
ik ik
k k
ik k
ik k
k k
k k
k ik
k k
ik ik
k i
ik i
k a
a a
a
1 Analisis ketersediaan bahan baku industri bioetanol berbasis bahan baku tanaman
ubi kayu menunjukkan bahwa produksi tanaman ubi kayu secara keseluruhan masih berada dibawah target produksi yang ideal.
2 Analisis ketersediaan sumber daya pada lokasi penelitian menunjukkan adanya
keterbatasan semua tipe sumber daya pada kedua lokasi terutama sumber daya manusia dan teknologi
3 Matriks interaksi antara ketersediaan sumber daya dan penerapan fokus
pengembangan menunjukkan bahwa ketersediaan sumber daya paling terbatas adalah menggalakan inovasi teknologi dan inovasi kelembagaan untuk
mempercepat proses penyampain dan adopsi teknologi bioetanol dan mengembangkan klaster agroindustri bioetanol yang didukung oleh sarana dan
prasarana klaster.
5.7 Analisis Kelayakan Finansial Agroindustri Bioetanol
Keputusan membangun dan mengembangkan suatu agroindustri atau berinvestasi digunakan dengan mempertimbangkan sejumlah sumber dana yang
dialokasikan untuk mendapatkan suatu keuntungan yang disebut dengan aspek finansial. Untuk mengambil keputusan apakah investasi yang akan ditanamkan layak
maka diperlukan suatu metoda atau prosedur yang dapat digunakan sebagai alat bantu untuk membuat keputusan investasi tersebut. Demikian juga dengan pengembangan
agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung perlu dikaji dengan cermat. Proses pengkajian kelayakan investasi agroindustri bioetanol dari aspek
finansial dalam penelitian ini menggunakan pendekatan konvensional yaitu dengan menganalisis perkiraan arus kas keluar dan arus kas masuk selama umur proyek atau
investasi. Aliran arus kas akan terbentuk dari perkiraan yang dikeluarkan selama investasi. Adapun perkiraan biaya dan pemasukan tersebut meliputi biaya awal, modal
kerja, biaya operasi, biaya produksi dan pendapatan. Untuk menentukan apakah investasi tersebut menguntungkan atau layak
feasible untuk diusahakan diperlukan alat ukur atau kriteria menentukan layak tidaknya suatu proyek untuk dijalankan. Alat ukur atau kriteria yang digunakan untuk
kepentingan studi ini adalah NPV Net Present Value, Net BCNet Benefit Cost 134
1 A
A A
Analis ub
b b
bi ka m
m m
masih 2
A A
A Analis
ke e
e e
e e
te te
te te
te te
te te
e e
e te
te e
e te
te e
e te
te e
te te
e te
te te
te e
te e
t t
e t
e e
e te
t e
t t
e rb
rb rb
rb rb
rb r
r rb
r r
r r
r r
r rb
r r
r r
r r
r rb
rb r
r r
r r
r r
r r
r rb
b m
m ma
ma ma
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a nu
nu nu
nu nu
nu nu
nu u
nu nu
nu nu
u nu
u nu
nu nu
nu nu
nu nu
n nu
nu nu
nu u
nu nu
n nu
u u
u nu
nu nu
nu nu
nu nu
nu nu
u nu
n n
n s
s s
s 3
M M
Ma Ma
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
tr t
tr tr
tr tr
tr t
tr tr
tr tr
tr tr
tr r
tr tr
tr tr
tr tr
t t
r tr
tr tr
tr tr
tr t
t tr
tr t
tr tr
t t
t tr
t t
t t
t tr
t tr
tr tr
t t
t tr
t tr
t r
r r
r r
tr t
t tr
tr t
t t
t tr
tr t
t t
t r
r r
r t
tr t
t t
t tr
r r
r r
tr t
r r
tr tr
t r
ik i
i i
i i
i i
i pe
e e
eng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng g
g ng
ng g
g g
ng ng
g ng
ng g
ng ng
ng g
g g
ng ng
ng ng
g ng
ng ng
ng ng
ng ng
g ng
ng ng
n ng
g g
n ng
g ng
g g
ng ng
n n
n n
ng g
ng g
g g
g g
ng g
ng ng
g g
ng n
ng g
g g
g g
g g
g g
g e
e e
e e
e e
e e
ad d
d dal
al al
al al
al l
al al
al l
l l
l l
l l
l l
l al
al al
al al
l al
al l
l l
l l
al a
a al
a al
a a
a al
l l
l al
l a
a a
a ah
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a m
m me
me e
e e
mp mp
mp mp
mp mp
mp m
mp mp
mp m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
mp m
m m
men n
en n
n n
n n
n n
n en
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n g
ge g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
pr r
r ras
as as
as as
as as
s s
s s
s s
s s
as s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s a
a a
ar a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
5.7 A A
An An
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
a al
al al
al a
al a
al a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a i
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
K K
Ke K
K K
K K
Ke K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
Ke Ke
K K
Ke Ke
K K
K K
Ke K
K K
K Ke
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K p
berinv v
v ves
es es
s s
s s
s s
s es
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
es s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
es s
s s
s t
t ta
t t
t t
ta ta
ta t
t t
t t
t ta
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t dialok
k k
kas as
as s
s s
s s
s s
as s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s ik
ik ik
ik ik
ik ik
ik ik
ik ik
ik ik
ik i
i ik
ik ik
ik ik
ik ik
ik i
ik k
i ik
ik i
ik ik
ik i
i i
k ik
k i
i ik
ik k
i i
ik ik
ik ik
i i
i i
k i
ik ik
i i
k ik
k i
ik k
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
finans s
s s
ia a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a aa
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
l. l.
l. l
l. l.
l l.
l l
l. l.
l. l.
. l.
l. l.
l l.
l l
l. l.
. l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l.
l l
l. l
. l.
l. l.
l l
l l
l. l
l l
l. l
l l
l l
l l.
l l.
l. l
. .
. .
U maka
dipe untuk
mem agroin
n n
ndust Pro
finans s
s s
ial d menga
a a
anali invest
t t
t asi.
invest t
t t
as as
as as
as as
as s
as s
as as
as s
as as
as as
s s
as as
as as
as s
as s
as s
s s
as a
s s
s s
s as
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s i.
i. i
i i
i i
i i.
i. i.
i. i
i i
i i
i i.
i i.
i i
i i
i i
i. i
i i
i i
i i
i. i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
A A
A A
A kerja,
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b ia
ia ia
ia ia
ia ia
ia i
ia ia
ia ia
i i
i i
i i
i i
ia ia
ia i
ia ia
i ia
ia ia
ia i
i ia
a ia
a a
ia a
ia a
a i
ia ia
i ia
ia a
a ia
a a
a a
a a
ia ia
a a
a a
ia a
i ia
a a
a a
a a
a a
y y
y U
U Un
Un U
Un Un
Un U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U Un
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
feasib b
b b
b b
le le
le le
le e
le le
le le
e le
e le
e le
le le
le le
e e
e e
le e
e le
e le
le e
le le
le le
le e
e e
e le
e e
e le
e le
le e
le e
e e
e le
l e
e le
l le
e e
l e
l e
tidakn n
n n
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya y
y y
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
y y
ya ya
ya ya
ya ya
a y
a ya
a a
a a
a a
a a
a a
s s
s kepen
n nt
nt t
t in
in in
in in
in in
in in
in in
in in
in in
i in
i in
in in
in in
in i
in in
in in
in i
in i
in in
i i
i i
i in
i in
in n
in n
n i
i in
n n
in n
in i
i n
n n
in n
n n
n n
n n
in n
n n
n n
in g
g ga
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g
Ratio, PBP Pay Back Period, dan IRR Internal Rate of Return Kadariah et al. 1999.
5.7.1 Biaya Investasi Agroindustri Bioetanol
Biaya investasi merupakan seluruh biaya yang dikeluarkan sebelum usaha tersebut berjalan yang meliputi biaya peralatan, mesin-mesin sesuai dengan besar
kecilnya usaha tersebut. Biaya investasi tersebut dikeluarkan pada awal proyek. Biaya operasionalvariabel merupakan seluruh biaya yang dikeluarkan selama proses
produksi meliputi, biaya tenaga kerja, produksi, bahan baku, pajak dan biaya operasional lainnya yang digunakan dalam proses produksi.
Yudiarto dan Djumali 2006 mengemukakan dari 83 buah pabrik bioetanol di AS Amerika Serikat, skalanya berkisar dari 2,5 klhari sampai dengan 1000klhari,
meskipun pada umumnya diatas 100 klhari. Biaya Investasi agroindustri bioetanol setiap kelipatan 10 kali kapasitasnya menurun separuhnya. Biaya investasi kilang
bioetanol kap[asitas 100 klhari berkisar antara Rp 2 – 3 milyar per- kiloliternya. Wallace 2002, memperkirakan biaya investasi pabrik etanol berkapasitas 30
juta galon per tahun adalah 73.694.00; 50 juta galon per tahun 103,136.000. Biaya Investasi pada Industri bioetanol “X” berbahan baku ubi kayu di Provinsi Lampung
dengan kapasitas 60 000 kltahun adalah Rp 335.340.000.000,-, rincian data investasi ada di Lampiran 6. Kapasitas ditentukan berdasarkan 1.perkiraan kebutuhan
bioetanol di Provinsi Lampung berdasarkan jumlah kendaraan bermotor di provinsi Lampung tahun 2009 sebanyak 1.219.648 unit, dengan rincian 1.075.450 unit
kendaraan roda dua dan 144.198 unit kendaran roda empat. 2 jumlah SPBU di Provinsi Lampung tahun 2009 sebanyak 105 unit, dengan kapasitas per hari 30.000
liter SPBU, maka per tahun dibutuhkan 1.146.660 kl premium. Berdasarkan rencana pengembangan bahan bakar nabati di Indonesia untuk tahun 2005 sampai dengan 2010
sebesar 3 dari penggunaan premium, maka bioetanol yang diperlukan di Provinsi Lampung sebanyak 57.330 kltahun.
5.7.2 Biaya Produksi Agroindustri Bioetanol
Ubi kayu berpotensi memproduksi bioetanol cukup baik dengan rendemen 29, dengan harga ubi kayu yang berlaku di tahun 2008 sebesar Rp 550,- kg, untuk
Ratio , PB
1999 .
5.7.1 Bia
Bi Bi
Bi Bi
Bi Bi
Bi Bi
Bi Bi
Bi B
Bi Bi
Bi Bi
Bi Bi
B Bi
Bi Bi
Bi Bi
B Bi
Bi Bi
Bi B
Bi B
Bi B
Bi B
Bi Bi
B B
Bi i
B B
Bi B
i B
Bi i
Bi B
B B
i i
i i
i i
B Bi
i a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a terseb
b b
b ut
ut ut
ut t
t t
t t
ut t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
keciln n
n nya
ya ya
a ya
a ya
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
operas s
s sio
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
n n
n n
na n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
produ u
u k
si si
si si
si si
si si
s si
si si
si si
si si
si si
si si
s i
i s
si i
s si
i i
si i
i si
i i
i i
i i
i i
si i
i i
i i
i s
s s
s s
operas s
s sio
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o na
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
Yu Yu
Yu Yu
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Yu Yu
Y Yu
Y Yu
Yu Yu
Yu Y
Y Y
Y Y
Yu Yu
Yu Yu
Yu Y
Y Y
Y Y
Yu Y
Y Y
Yu Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
u Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Y Y
Yu Y
Yu Y
Y Y
Yu Y
Y Y
AS A A
Am Am
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
e e
e e
er e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
meski i
ip ip
un un
un un
un n
un un
un n
n n
n n
un n
un un
n n
un un
un un
u u
u un
u u
n n
un un
n un
u u
un n
n u
un un
n un
n un
n n
un u
un u
un un
n u
n n
n n
u n
u n
u u
u n
n un
u u
u u
u n
u setiap
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k el
el el
el el
el e
l e
e e
e e
e el
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
i bioeta
a a
ano no
o o
no o
o o
o o
no o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
k W
Wa W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W W
W juta ga
al al
l l
l on
on on
o o
on on
on on
on on
on o
on on
on on
on on
on on
on on
on on
on on
on on
on on
o on
on on
o on
o o
o on
on o
o o
n o
o o
n on
n n
on on
o n
o o
o o
o o
o o
o o
o on
o o
on o
o on
o o
o o
o on
o n
o n
o Invest
t t
tas as
s s
s s
s s
s as
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
p denga
a a
an ka ada d
d d
di L bioeta
a a
anol Lampu
u ung
kenda a
a araan
Provin n
n nsi L
liter S S
S SPBU
penge e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
ba b
ba ba
ba ba
b b
ba ba
ba ba
ba ba
b b
b ba
a ba
ba ba
ba ba
b ba
b ba
ba a
ba a
b b
a ba
ba b
ba ba
b b
b ba
a b
b b
ba b
b b
b ba
b b
b a
b b
b b
b b
b b
n n
n sebesa
a ar
ar ar
a ar
ar ar
ar ar
ar ar
ar r
r ar
ar ar
ar ar
ar r
ar r
ar a
r r
ar ar
r ar
ar ar
ar ar
a a
a ar
r ar
ar ar
r ar
ar a
ar a
r a
r r
r ar
r r
a ar
r r
r a
a ar
r r
ar r
r r
r a
ar r
a ar
r a
a 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
3 3
Lampu un
un un
un n
un n
n un
un un
un n
n n
n un
un n
n n
n un
n n
n n
un n
un un
n n
n un
u n
n un
un u
un un
un un
n n
n n
n n
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
5.7.2 B
B B
B B
B B
B B
B B
B Bi
B Bi
Bi B
B B
B Bi
B B
B B
B B
B B
B B
B Bi
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B B
B a
U U
U Ub
Ub Ub
Ub U
U U
U U
U U
Ub U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U Ub
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
29, d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
en en
en en
n en
n en
en en
en en
n en
en en
en en
n n
en en
n en
n en
en en
n n
n e
e en
e e
e en
n g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g
menghasilkan satu liter bioetanol diperlukan 6,5 kg ubi kayu, biaya bahan baku Rp 3 575,-; total bahan pembantu Rp 202,95; total biaya utilitas Rp 1 234,25 dan biaya
investasi lt Rp 279,45. Total biaya produksi tidak termasuk pajak dan keuntungan adalah Rp 5 291,65.
Harga bioetanol sangat tergantung dari biaya bahan baku, karena sensitif terhadap iklim, dan harga karena juga digunakan untuk perdagangan sebagai bahan
baku tepung tapioka dan lain-lain Balai Besar Teknologi Pati – BPPT, 2008 . Usaha tani ubi kayu sangat menguntungkan untuk dikembangkan
sebagai bahan baku industri. Hal ini dapat dilihat pada Tabel 38 yang menyajikan Analisis Usaha tani ubi kayu per Ha.
Tabel 38 Analisis Usaha Tani Ubi kayu per Ha Uraian
Nilai Harga jual singkong Rpkg
550 Discount Faktor per bulan
1.50 NPV
4,785,414 BC Ratio
2.25 IRR per bulan
13.1 Sensitivitas
Produksi minimum singkong kg 11200
Harga Minimum singkong Rpkg 295
Sumber : Data diolah, 2010 Dari analisis usaha tani dapat dilihat bahwa dengan harga jual ubi kayu Rp. 550,-kg
dengan produksi 56 tonha, dan luas lahan 1 ha yang dimiliki, petani mendapatkan keuntungan sebesar Rp. 4.875.414,-. Analisis usaha tani tersebut
dilakukan berdasarkan data yang kami peroleh dari hasil survei lapang di Kecamatan Terusan Nunyai, Kabupaten Lampung Tengah bulan Oktober 2008.
5.7.3 Asumsi-Asumsi Pendirian Industri Bioetanol
Sebagai dasar untuk analisis finansial diperlukan asumsi-asumsi sebagai landasan untuk memperkirakan biaya investasi. Asumsi dasar yang digunakan untuk
agroindustri bioetanol disesuaikan dengan kondisi pada saat kajian dilakukan mengacu pada hasil-hasil perhitungan yang telah dilakukan pada aspek lain. Mengacu pada hasil
analisis MPE untuk penentuan bahan baku unggulan, maka diperoleh ubi kayu sebagai bahan baku unggulan utama untuk agroindustri bioetanol, maka dengan demikian
mengh h
h hasilk
575,-; ;
tota invest
t t
t asi
adalah h
h h Rp
Ha Ha
Ha Ha
Ha H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H H
H terhad
d d
dap ap
ap ap
ap ap
ap ap
ap ap
ap ap
ap ap
ap ap
a a
p p
ap p
ap p
ap p
ap p
ap a
ap p
p ap
p p
ap p
p a
p p
p p
p p
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i k
k k
k baku t
t t
tep p
ep p
p p
p ep
p p
p p
p ep
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p ep
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p u
u u
u un
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
tani ub b
bi bi
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
a a
a a
a a
sebaga a
a ai
i i
i i
i b
b b
b b
b b
ba b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
Analis s
s sis
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U U
U
Harg g
g g
a ju
ju ju
ju u
ju ju
ju ju
ju u
u ju
ju ju
ju j
j ju
j j
ju ju
ju ju
ju j
ju ju
j ju
u j
j ju
ju ju
ju ju
ju ju
ju j
u ju
ju ju
ju ju
ju ju
j ju
ju ju
j ju
ju j
j u
ju ju
ju ju
j u
ju ju
ju ju
ju u
u ju
ju u
ju u
j u
u u
j u
u u
u u
ju ju
u ju
j j
ju u
ju u
ju u
j j
j j
a Disco
o ou
ou u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u nt
nt nt
nt n
n n
nt nt
nt nt
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n nt
n nt
n n
nt n
n n
n n
nt n
n nt
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n NPV
V V
V BC R
R Ra
Ra Ra
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a Ra
a a
a a
a Ra
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
t t
t t
t t
t t
ti ti
ti t
ti t
t t
t ti
t t
t t
t t
t ti
t t
t ti
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
o IRR p
p pe
pe e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
b b
b Sensi
i i
it iv
iv iv
iv v
v v
v v
v v
v v
iv v
v v
v v
v v
v iv
iv iv
iv iv
iv iv
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
v v
it i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i ii
i i
i Produ
u uk
uk k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k si
si s
si s
si si
s si
si si
s si
si si
i i
s s
i si
i si
i i
s i
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s Harg
g g
g a Mi
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M Sum
m mb
mb b
b b
er er
er er
er er
er er
er er
er er
r er
e er
er er
er r
er er
er er
er e
r r
er er
er r
er er
er er
r e
er er
er r
er e
er er
r e
e e
e e
r r
e er
r r
r e
e e
r er
er er
e r
e er
r r
er r
e e
r e
: Dari a
a a
analis denga
a a
an pr keuntu
u u
unga dilaku
u u
ukan Terusa
a a
an N
5.7.3 A A
As As
As As
As A
As A
A A
A A
A A
As As
As A
As A
As As
A As
A A
As A
A As
As A
A As
s s
s s
A s
As A
s A
s A
A s
A s
A A
s A
As A
s s
u u
u u
u u
um um
um u
um u
u u
u u
u um
u u
u um
um u
u u
u u
u u
um u
um u
u u
u u
u um
u
Se Se
Se Se
Se S
Se Se
Se Se
Se Se
S Se
Se Se
S Se
Se S
Se S
Se S
Se Se
S Se
S Se
Se Se
S Se
S S
S Se
S S
Se S
S S
S S
S S
S S
Se Se
Se Se
Se Se
e S
Se S
S S
S S
b landas
s s
san an
an an
n n
n n
n n
n n
an an
an an
n n
n n
n an
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n u
u agroin
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du u
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
du du
d du
d d
du d
d u
u du
du du
u u
du du
du du
du du
d d
d du
d d
d u
du du
du du
du du
d d
d d
du d
du d
u u
u s
st st
st s
st s
s s
s s
pada h h
h h
h h
as as
as as
as as
as as
as a
a as
as s
a a
a as
as as
as as
a a
a a
a a
as as
a il
il il
il i
i i
il il
il i
il il
i il
i il
i i
il il
i i
i il
i il
i i
i i
il i
i i
i il
il i
i i
il i
i i
i i
i i
il i
il i
i i
il il
i i
i il
i il
i i
l l
l l
l l
l i
i -
- analis
is is
is s
s s
s s
s s
is s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
s s
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M M
M bahan
n n
n ba
b ba
ba ba
ba ba
ba b
ba ba
ba ba
ba ba
ba ba
b ba
b b
ba ba
ba b
b ba
ba ba
ba a
ba b
ba ba
b a
ba b
ba ba
ba a
a b
ba b
b b
ba b
b b
ba b
a b
b b
b b
b ba
b b
b b
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
analisis finansial untuk pembangunan industri bioetanol skala besar adalah agroindustri bioetanol yang berbasis bahan baku ubi kayu.
Berdasarkan kajian beberapa pustaka, asumsi-asumsi yang digunakan dalam analisis finansial agroindustri bioetanol skala besar dengan bahan baku ubi kayu di
Provinsi Lampung adalah sebagai berikut : 1
Discount factor didasarkan pada suku bunga 14 2
Umur ekonomis proyek diperhitungkan selama 20 tahun 3
Kapasitas produksi 60.000 kilo liter per Tahun dengan 300 hari kerja per tahun, pada tahun pertama beroperasi 80, tahun kedua 90, tahun ketiga dan
seterusnya 100.Waktu operasi pabrik 8 jamhari, untuk 25 hari kerjabulan setara dengan 200 jambulan atau 2400 jamtahun.
4 Harga bahan baku ubi kayu adalah Rp 550 per kg.
5 Untuk menghasilkan satu liter bioetanol membutuhkan 6,5 kg ubi kayu
6 Harga produk bioetanol sebesar Rp 7.000 per liter
7 Biaya perbaikan dan pemeliharaan 2 terhadap bangunan, mesin dan peralatan
serta instalasi penunjang. 8
Pajak sebesar penjualan 10. 9
Perbandingan modal pinjaman dengan modal sendiri 60 : 40 10 Jangka waktu pelunasan pinjaman selama 15 tahun
11 Biaya penyusutan 5 Selengkapnya asumsi yang digunakan dalam analisis kelayakan ini disajikan pada
Lampiran 5.
5.7.4 Kriteria Kelayakan Agroindustri Bioetanol
Untuk menentukan apakah suatu usaha menguntungkan atau layak feasible diusahakan diperlukan alat ukur atau kriteria yang menunjukkan kelayakan usaha
tersebut. Alat ukur atau kriteria tersebut digunakan untuk mengambil keputusan layak tidaknya suatu usaha untuk dijalankan. Alat ukur atau kriteria yang biasa digunakan
adalah dengan menggunakan NPV Net Present Value, Net BC Net Benefit Cost Ratio, IRR Internal Rate of Return,dan PBP Pay Back Period.
Net Present Value dapat diartikan sebagai nilai bersih sekarang, menunjukkan keuntungan benefit yang akan diperoleh selama umur investasi atau proyek. Net
analis i
is f agroin
n n
ndust Ber
analis i
is fin Provin
n n
n n
si si
si si
si s
si si
i i
i si
si i
si si
si i
i si
s si
i si
i si
si si
si si
s s
s i
s s
i i
i i
si s
i s
s i
s L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
L L
1 D
D Di
Di i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc sc
sc s
c sc
sc s
sc sc
sc sc
sc sc
c s
s s
s c
c c
c o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
2 U
U Um
Um m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
u ur
u u
u u
ur u
u ur
ur u
u u
ur u
u ur
ur u
u u
u u
u u
ur u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
u u
3 K
K Ka
Ka a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
pa pa
pa pa
pa pa
pa pa
pa pa
pa pa
a pa
pa pa
pa p
a a
pa p
pa a
pa a
pa pa
pa a
a pa
a pa
p pa
a a
a pa
pa pa
a pa
pa pa
p pa
pa pa
pa p
pa a
a p
pa a
pa p
pa pa
p p
p p
pa p
p p
p p
p pa
a p
p a
pa p
pa p
p p
p p
p p
p p
p p
p s
pa a
a ada
da da
da da
da d
da da
da d
d d
a da
da da
da da
da d
da a
a da
d d
da a
a d
a a
d d
d d
d d
d da
da a
da a
d da
da da
a a
a d
d a
a a
a d
da a
a a
a a
a a
se e
e ete
te te
e e
e e
e te
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e te
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
ru ru
ru ru
ru ru
ru ru
ru r
ru r
r r
r ru
u u
ru ru
r r
r u
r r
r u
r r
ru r
u ru
r u
r r
r u
u ru
ru r
ru r
u ru
u u
r r
ru r
u r
ru r
r r
r r
r u
r u
se e
e eta
a ta
a a
a a
a a
a a
a a
a ta
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a ra
r ra
r ra
ra ra
ra r
r ra
ra ra
r r
ra ra
r a
ra a
r r
ra r
r r
ra r
r a
r r
r ra
r ra
a r
ra a
ra a
r ra
ra ra
r r
r r
r r
r r
r r
a a
r r
a 4
H H
Ha Ha
a a
a a
rg rg
rg rg
rg rg
rg rg
rg rg
g rg
r r
rg rg
rg g
rg rg
rg rg
rg g
g g
g r
g r
r r
rg g
g g
g rg
r rg
g g
g rg
r rg
g rg
r r
rg rg
g g
g g
g g
g g
rg g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
a a
a a
a a
a a
5 U
U Un
Un n
n n
n tu
tu tu
tu t
tu tu
tu tu
tu tu
tu u
tu u
u tu
t t
tu t
u tu
tu tu
u u
u tu
tu tu
tu tu
t tu
tu tu
t t
tu tu
tu tu
u u
u u
t tu
u tu
u tu
u t
u tu
u u
t tu
tu tu
tu u
u tu
u u
u u
u u
u tu
t t
t tu
t u
u u
t u
u tu
u u
t u
u u
u k
k k
k k
k k
k k
6 H
H Ha
Ha a
a rg
rg rg
rg rg
rg rg
r rg
rg rg
g rg
rg rg
rg rg
rg g
g rg
r rg
rg g
g rg
rg g
rg rg
r g
g g
r r
r rg
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g g
g a
a a
a a
a a
7 B
B B
Biay ay
ay ay
ay ay
ay ay
ay y
ay ay
y ay
y ay
y ay
ay y
ay ay
ay ay
y y
y y
ay ay
ay ay
ay y
ay ay
ay y
y y
y ay
y y
y a
y y
ay ay
ay ay
ay y
ay y
ay y
y y
y y
y ay
y y
y y
y a
y a
ay ay
a y
y y
y y
y y
ay y
y a
y y
y y
y y
ay y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
se e
e ert
rt rt
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
t t
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a i
8 P
P aja
ja ja
ja a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
k k
9 P
P erb
rb rb
rb rb
rb b
rb b
rb b
rb b
b rb
rb rb
rb b
rb b
rb rb
rb b
b b
b b
b b
rb rb
rb rb
b rb
rb rb
rb rb
rb rb
rb rb
rb rb
rb b
b b
rb b
rb b
b rb
b b
b rb
b b
b b
b b
b rb
b rb
b b
b b
b rb
b rb
b b
b r
b b
b b
r rb
rb b
b b
b b
b b
b a
an a
a a
10 Ja a
a angk
11 B B
B Biaya
Seleng g
g gkap
Lamp iran
5.7.4 Kr
Un diusah
h h
h h
h ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
k ak
k ak
ak ak
ak ak
k k
ak ak
ak ak
k ak
ak ak
ak ak
ak ak
ak ak
k k
ak ak
k ak
ak k
k ak
a a
ak ak
a ak
a k
k k
ak ak
ak k
ak ak
a ak
a ak
k k
k a
k a
k ak
k k
k ak
k k
a k
ak ak
ak a
a k
k k
an an
an a
a a
a a
a a
a a
an a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a terseb
b b
b b
b ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut u
t ut
t ut
u t
u ut
ut u
ut ut
ut ut
ut ut
ut u
ut ut
ut ut
ut u
ut ut
ut u
u ut
ut ut
u t
u t
u t
ut u
t u
t u
u u
ut u
u u
t u
t u
u t
u u
ut t
t .
. .
. .
. .
. .
. A
A A
tidakn n
n nya
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
ya ya
a ya
ya a
a ya
a a
a a
a ya
a a
a a
ya ya
ya ya
a a
a y
y y
ya ya
ya y
y ya
ya y
a a
a a
a a
a a
a a
s adalah
h h
h h
h d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d d
d e
en en
e e
e e
e e
e e
e e
e en
e en
e e
e e
e e
e e
en n
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e Ratio
, ,
, ,
, I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
R R
R R
R R
R R
RR R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
Ne Ne
Ne Ne
Ne N
N N
Ne Ne
N N
Ne N
Ne N
N N
Ne N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
N N
t keuntu
u u
u u
u u
u ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
g g
g g
g ng
ng ng
g ng
ng ng
ng ng
ng ng
g ng
g ng
g n
n ng
n g
ng g
g g
n n
n ng
n n
n n
n ng
n n
n n
n n
ng g
n n
n g
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a