V. HASIL DAN PEMBAHASAN
5.1 Penentuan Bahan Baku untuk Industri Bioetanol di Provinsi Lampung 5.1.1 Penetapan Bahan Baku Unggulan Agroindustri Bioetanol
Tahap penentuan bahan baku unggulan untuk pengembangan agroindustri bioetanol diseleksi dari beberapa alternatif ketersediaan bahan baku yang tersedia di
lokasi penelitian. Penentuan bahan baku unggulan menggunakan pendekatan Metode Perbandingan Eksponensial MPE. MPE adalah salah satu metode untuk
menentukan prioritas alternatif keputusan dari kriteria jamak. Analisis pendapat pakar dilakukan untuk menginventarisir dan melakukan pembobotan terhadap
kriteria yang digunakan sebagai acuan dalam penentuan alternatif bahan baku
unggulan. Jenis bahan baku unggulan untuk bioetanol diinventarisir berdasarkan luas lahan, aspek teknologi, aspek infrastruktur, aspek produksi dan aspek investasi serta
kebijakan Pemerintah Daerah di Provinsi Lampung. Kriteria yang digunakan adalah sebagai berikut: 1 Luas lahan yang ada
untuk 6 enam jenis hasil pertanian, seberapa besar lahan yang digunakan untuk enam jenis hasil pertanian tersebut, 2 Ketersediaan areal untuk pengembangan,
apakah masih ada areal yang dapat digunakan untuk pengembangan ke enam jenis bahan baku bioetanol di Provinsi Lampung, 3 Produktivitas tanaman, berapa besar
produktivitas yang dihasilkan dari keenam tanaman tersebut, 4 Kemudahan dan ketersediaan
sarana produksi, bagaimana pengaruhnya sarana
produksi di Lampung untuk tebu, jagung, ubi kayu, sorgum manis, nira aren dan ubi jalar, 5
Keterampilan petani dalam menanam dan memanen, bagaimana pengaruhnya
kemampuan petani pada saat tanam dan memanen untuk enam tanaman pertanian tersebut, 6 Permintaan pasar
untuk enam komoditas, bagaimana pasar dalam
menerima hasil pertanian dari enam tanaman tersebut, 7 Aksesibilitas Pasar, bagaimana kemudahan dari keenam hasil pertanian tersebut di terima pasar, 8
Kebijakan Pemerintah
Daerah, bagaimana
dukungan pemerintah terhadap pengembangan budi daya pertanian untuk enam tanaman pertanian tersebut, 9 Nilai
jual dari enam komoditas, dan 10 Ketersediaan modal, bagaimana besaran modal berpengaruh untuk enam tanaman tersebut.
5.1 Pe e
e enen
5.1.1 P P
P Pene
Ta Ta
T Ta
Ta Ta
Ta Ta
T Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta Ta
Ta T
Ta Ta
Ta Ta
T Ta
T Ta
Ta Ta
T T
a Ta
Ta T
Ta T
Ta a
Ta Ta
Ta Ta
Ta T
a a
a T
a a
a a
a a
a a
Ta Ta
a Ta
T T
a h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h h
h bioeta
a a
ano no
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
no o
o o
o o
o o
no o
o no
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
l l
d lokasi
i i
i p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
p p
e e
en en
en en
en en
e e
e en
en e
e en
en e
en en
e en
n e
en en
e en
e en
e e
n e
en e
e e
e e
en e
e e
n n
en e
e n
n en
e n
e e
e e
e e
e Perban
n n
ndi di
di d
di di
di di
di di
di di
i di
di di
di di
di d
di di
di i
i di
d d
d d
d i
di i
d d
d di
di i
i di
di i
i di
di i
i d
di d
d d
i i
i i
i d
i i
di i
i i
i d
d d
d d
d d
d d
n n
ng n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
menen n
nt nt
t t
t uk
uk uk
uk uk
u uk
uk uk
uk uk
uk uk
k k
k k
k uk
uk k
uk uk
k k
k k
k k
k k
k k
k k
uk uk
u uk
k u
uk k
k u
u uk
k k
k k
uk uk
uk k
k k
k k
k u
k k
u a
pakar di
di di
di di
di di
di i
di di
di d
d d
d d
di di
di d
i d
di di
di di
di d
di di
di i
d di
i di
d di
di i
i i
i d
d i
di d
di d
d di
i i
i di
i di
i i
d d
di i
i i
i i
d d
i i
d d
i d
l kriteri
i ia
ia y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y y
y a
unggu u
u ul
an an
an an
a an
an an
an an
n an
an an
a an
an an
a an
n an
a n
n n
n n
an an
a a
an an
n n
n n
a a
n an
an n
n n
an an
a n
an a
n an
an an
n n
n a
n n
n a
n a
n n
a an
an an
n n
n an
n n
n n
n n
n .
. .
. lahan,
, ,
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a sp
sp sp
sp sp
sp sp
sp p
s p
p sp
sp sp
p sp
sp p
sp p
sp sp
sp s
s sp
s sp
s s
s s
sp sp
p s
p p
p p
p p
p p
p p
p p
kebija a
a aka
ka ka
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n K
K K
K K
K K
K Kr
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
K K
untuk 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
6 6
e enam
je e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
n ni
ni ni
n n
n n
ni n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n s
apaka a
h h
aa m
bahan n
n n
baku produ
u u
ktivi keters
s s
sediaa Lampu
u u
ung Ketera
a a
ampi kemam
m m
mpua terseb
b b
b ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut ut
ut t
t t
t ut
t t
ut t
ut ut
ut u
ut u
t ut
t u
ut t
u t
ut t
u t
t ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
mener r
ri ri
ri i
ri i
i i
i ri
ri i
i i
ri i
i i
ri ri
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
r i
i i
r r
i i
r ri
r i
i r
i i
i ma
ma ma
ma m
ma m
m m
m m
m m
ma ma
ma ma
m m
m m
m m
ma ma
m m
m m
m m
m ma
m m
m m
m m
m m
ma m
m m
m m
m m
m m
m m
ma m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m ma
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
bagaim m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
an an
an an
an an
an an
an an
an an
an n
n an
n an
an an
an an
an an
an an
an n
n an
an an
an n
an an
n an
a an
n an
n an
an an
a a
a a
an a
n a
an n
n n
n a
n a
a a
a a
a a
a a
Kebija a
a a
a a
a a
ka ka
ka ka
ka ka
ka ka
ka ka
k ka
ka ka
ka k
ka ka
ka ka
ka k
k ka
ka ka
ka ka
ka ka
k k
ka ka
ka ka
k ka
ka k
k k
a ka
ka ka
ka ka
ka ka
ka a
a ka
k ka
ka ka
a k
ka a
ka k
k a
k k
a a
k a
a a
a a
a a
a a
a n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
penge e
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m ba
ba ba
ba ba
b b
b b
b b
b b
ba b
b b
b b
b b
b b
ba b
b b
ba b
b b
b b
b ba
b ba
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
n jual d
d d
d ar
ar ar
ar ar
ar r
ar ar
ar ar
ar ar
r ar
a a
r ar
r ar
r r
ar r
a ar
ar r
r r
ar ar
r ar
ar a
r a
a r
ar a
r r
ar a
a r
ar a
a r
r i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
i i
e berpen
n n
n n
n n
n n
n ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga ga
ga g
g g
g ga
g ga
ga ga
g ga
g ga
ga ga
g ga
ga g
ga ga
ga g
g g
g g
g g
r ru
ru ru
ru ru
ru ru
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
Keseluruhan kriteria merupakan hasil observasi lapang, kajian pustaka dan wawancara mendalam indepth interview dengan para pakar. Pakar yang dipilih
untuk MPE adalah: 3tiga dari Perguruan Tinggi, 4 empat dari Industri Bioetanol, 2 dua dari BPTP Balai Pengkajian Teknologi Pertanian Lampung, 2 dua dari
Dinas Perindustrian dan perdagangan dan 1 satu dari Dinas Pertambangan dan Energi Provinsi Lampung, alternatif bahan baku unggulan ditunjukan pada Tabel 17
Tabel 17 Alternatif Bahan Baku Unggulan Agroindustri Bioetanol di Provinsi Lampung
Kode Alternatif Jenis Bahan Baku
A Ubi Kayu
B Tebu
C Jagung
D Ubi Jalar
E Sorgum
F Nira Aren
Penilaian alternatif pada setiap kriteria menggunakan skala penilaian 1- 4. 4 = sangat berpengaruh, 3 = berpengaruh, 2 = kurang berpengaruh dan 1 = tidak
berpengaruh. Hasil analisis penilaian alternative bahan baku unggulan agroindustri bioetanol di Provinsi Lampung menggunakan teknik MPE disajikan pada Tabel 18.
Tabel 18 Hasil Penilaian Alternatif Bahan Baku Unggulan Agroindustri Bioetanol No
Kriteria
Bobot
Nilai Alternatif Bahan Baku A
B C
D E
F 1 Luas Lahan yang ada untuk
hasil Pertanian
4
4 4
4 3
3 3
2 Ketersediaan Areal untuk Pengembangan
4
4 3
3 2
2 2
3 Produktivitas Tanaman
2
4 3
3 3
3 2
4 Kemudahan dan Ketersediaan Sarana Produksii
2 3
4 3
3 3
2 5 Keterampilan Petani dalam
Menanam dan Memanen
3
3 4
3 3
2 2
6 Permintaan Pasar
3
4 3
3 3
2 2
7 Aksesibilitas Pasar
3
3 3
3 2
2 2
8 Kebijakan PEMDA 3
3 3
3 2
2 2
9 Nilai Jual dari enam komoditas
3
4 3
3 2
2 2
10 Ketersediaan modal
2
3 3
3 2
3 2
Ke wawa
a n
ncara untuk
MP 2 dua
a a
a da Dinas
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe P
Pe P
Pe Pe
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
P Pe
Pe Pe
P Pe
e P
Pe P
Pe P
Pe Pe
e P
P P
e e
e e
e e
r r
r r
r r
r Energ
g gi
gi i
i i
i i
i i
i Pr
Pr Pr
Pr Pr
Pr P
Pr P
Pr Pr
Pr Pr
P P
Pr P
Pr Pr
P Pr
Pr Pr
Pr Pr
Pr Pr
Pr P
Pr r
Pr Pr
Pr Pr
P Pr
Pr Pr
Pr Pr
r Pr
Pr Pr
Pr Pr
r r
r r
Pr r
P o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o Tabel
a 17
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
7 7
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
P Pe
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe P
Pe e
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
P P
P Pe
P P
Pe P
P P
Pe P
Pe P
Pe Pe
Pe P
e e
Pe P
P e
Pe Pe
P Pe
Pe Pe
e Pe
P Pe
Pe P
Pe e
Pe P
P P
Pe e
e Pe
P P
P e
e P
e e
P e
e e
Pe P
P P
P e
P n
4 = s s
a ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
n ng
g ng
g ng
ng ng
ng ng
ng ng
g n
ng ng
ng ng
g g
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
g ng
n n
n ng
g g
ng ng
ng n
n g
ng n
n ng
g ng
ng ng
n g
ng g
ng g
g n
ng ng
n ng
ng g
n n
n ng
g n
ng g
g g
g g
g g
g g
g a
a a
berpen n
n ngaru
bioeta a
a anol d
Tabel 18 H
No 1 L
L L
Luas h
h h
hasil 2 K
K K
Keter P
P Pe
Pe Pe
Pe e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e ee
e e
e e
e e
e e
e e
e e
ng ng
ng ng
ng ng
ng ng
g ng
ng g
g ng
g ng
ng ng
ng g
ng ng
ng ng
ng g
ng n
g g
ng n
n n
g n
g n
g g
n g
g g
g 3 P
P Pr
Pr Pr
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r Pr
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
r r
od od
od od
od od
od od
od o
od o
od od
od od
od d
od od
d o
od od
od od
od od
od od
od o
o od
od o
od od
od d
od od
o d
od d
d od
od od
od o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o od
od od
d u
u u
4 K K
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
e Ke
e e
e Ke
e Ke
e e
e Ke
K Ke
e Ke
e Ke
K K
Ke e
e Ke
Ke K
Ke e
Ke K
K Ke
K Ke
K K
K K
e Ke
Ke K
K K
Ke Ke
K K
Ke Ke
e Ke
mu m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m m
m S
S Sa
Sa Sa
Sa a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a a
a ra
ra ra
ra ra
ra r
r ra
ra ra
ra ra
ra ra
r ra
ra ra
r r
r r
r ra
r ra
ra a
ra r
ra r
r ra
ra r
ra r
r r
a ra
ra ra
r ra
ra ra
a a
r ra
a r
a a
n 5 K
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
Ke K
K K
K K
K Ke
K Ke
Ke Ke
Ke K
K K
Ke K
K K
K K
Ke e
e Ke
K e
te te
te te
te te
te te
t t
t t
t t
t t
t te
te t
t t
t t
t t
t t
te t
t t
te e
te t
t t
t te
t t
t te
t t
t te
te te
e e
t t
te t
t t
t t
t t
t t
t r
M M
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
Me Me
M Me
Me Me
M M
e Me
Me e
M M
M Me
Me e
Me Me
M e
M Me
M Me
M e
e e
e M
M M
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e e
e n
n na
na na
na n
n n
n n
n n
n n
n n
n na
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n n
n 6 P
P Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
P Pe
Pe e
P Pe
Pe e
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe P
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
Pe Pe
P Pe
P e
Pe Pe
P P
Pe P
Pe e
e e
P P
Pe e
e Pe
P P
Pe P
e e
Pe e
Pe Pe
e P
P Pe
e P
P e
e P
P P
e rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm rm
rm rm
r r
r rm
m rm
r r
r r
r rm
m m
r rm
rm rm
rm r
r r
m rm
rm rm
m rm
rm m
rm m
m m
m rm
m m
rm m
m m
r m
m m
r r
m m
7 A A
Ak Ak
Ak Ak
Ak Ak
Ak Ak
A A
A Ak
Ak Ak
Ak Ak
Ak Ak
Ak Ak
A A
Ak Ak
k Ak
Ak Ak
k Ak
Ak Ak
k k
Ak k
Ak A
A Ak
k A
A se
s se
se s
se se
se se
s se
se se
s s
se s
s se
s s
s se
s s
s s
s s
s s
s s
s se
se se
s s
se s
s s
s s
s s
s s
s s
s se
s s
s s
s s
se s
s s
s se
s se
s e
e e
e e
e 8 K
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke e
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
Ke Ke
K Ke
K Ke
K K
Ke Ke
K Ke
e Ke
K Ke
e K
e e
e e
Ke K
e e
e e
b b
b b
b b
b bi
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b b
b j
9 N N
Ni Ni
Ni Ni
N Ni
Ni N
N Ni
Ni i
Ni Ni
Ni N
N Ni
N Ni
Ni N
N N
N N
N N
Ni Ni
N N
Ni N
Ni Ni
N i
N N
i N
i Ni
Ni i
Ni i
N i
N i
i i
N N
i Ni
Ni N
N N
N N
N N
la la
la a
la a
la la
a a
a la
a a
a la
a a
la a
a a
a a
a a
a a
i i
i i
i 10 K
K Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke Ke
Ke K
Ke Ke
Ke K
K K
Ke Ke
Ke Ke
K Ke
Ke Ke
Ke K
K Ke
K K
Ke K
Ke K
e e
Ke Ke
e e
Ke K
K Ke
K K
K K
K K
K Ke
K K
e e
e e
e Ke
e e
K K
te te
te t
te te
e te
te te
te e
te te
te te
te te
e te
e te
e e
e te
e e
e t
t t
r r
r