Nurzaman, A. M NIP. 195805081985111001

PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 ii PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 iii DAFTAR ISI KATA PENGANTAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i DAFTAR ISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii DAFTAR GAMBAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v PETUNJUK PENGGUNAAN MODUL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 A. Lat ar Belakang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 B. Deskripsi Singkat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 C. Tuj uan Pembelaj aran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1. Kompet ensi Dasar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2. Indikat or Keberhasilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 D. Mat eri Pokok dan Sub Mat eri Pokok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 MATERI POKOK 1 CALISTUNG DAN KREATIVITAS ANAK DI TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 A. Indikat or Keberhasilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 B. Uraian Mat eri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1. Polemik Pengenalan Calist ung di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2. Prinsip Pembelaj aran di TK unt uk meningkat kan Kreat ivit as Anak . . . . . . . . . . 6 3. Pengembangan Kreat ivit as Pembelaj aran Calist ung di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 C. Lat ihan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 D. Rangkuman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 E. Evaluasi Mat eri Pokok 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 F. Umpan Balik dan Tindak Lanj ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 MATERI POKOK 2 PERMAINAN MEMBACA DI TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 A. Indikat or Keberhasilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 B. Uraian Mat eri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1. Tahap Perkembangan Kemampuan Membaca Anak TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2. Pendekat an Permainan Membaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3. Cont oh Pelaksanaan Permainan Membaca di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 C. Lat ihan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 D. Rangkuman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 E. Evaluasi Mat eri Pokok 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 iv F. Umpan Balik dan Tindak Lanj ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 MATERI POKOK 3 PERMAINAN MENULIS DI TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 A. Indikat or Keberhasilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 B. Uraian Mat eri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1. Tahap Perkembangan Menulis Anak TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2. Ident if ikasi Kemampuan Permainan Menulis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 3. Prinsip Pengembangan Kemampuan Menulis di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4. Cont oh Pelaksanaan Permainan Menulis Di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 C. Lat ihan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 D. Rangkuman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 E. Evaluasi Mat eri Pokok 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 F. Umpan Balik dan Tindak Lanj ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 MATERI POKOK 4 PERMAINAN BERHITUNG DI TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 A. Indikat or Keberhasilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 B. Uraian Mat eri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1. Tahap Perkembangan Penguasaan Berhit ung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2. Prinsip-prinsip permainan berhit ung di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 3. Ciri-ciri anak Menyukai Berhit ung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4. Cont oh Pelaksanaan Permainan Berhit ung di TK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 C. Lat ihan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 D. Rangkuman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 E. Evaluasi Mat eri Pokok 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 F. Umpan Balik dan Tindak Lanj ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 PENUTUP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 DAFTAR PUSTAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 KUNCI JAWABAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 v DAFTAR GAMBAR Gambar 2. 1 Pendekat an Global . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Gambar 3. 1 Tahap Mencoret at au Membuat Goresan Edy, 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Gambar 3. 2 Tahap Pengurangan secara LinierChildren Garden Collect ion, 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Gambar 3. 3 Tahap berlat ih huruf Children Garden Collect ion, 2010 . . . . . . . . . . . . 28 Gambar 3. 4 Tahap Menulis Tulisan namaChildren Garden Collect ion, 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Gambar 3. 5 Tahap Menemukan Ej aan Children Garden Collect ion, 2010 . . . . . . . 29 Gambar 3. 6 Tahap Ej aan sesuai UcapanChildren Garden Collect ion, 2010 . . . . . 30 Gambar 3. 7 Empat buah apel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Gambar 4. 2 Kart u bergambar apel berj umlah 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Gambar 4. 3 Simbol yang berj umlah 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 vi PETUNJUK PENGGUNAAN MODUL Unt uk mengopt imalkan pemanf aat an modul ini sebagai bahan pelat ihan, beberapa langkah berikut ini perlu menj adi perhat ian para pesert a pelat ihan. 1. Lakukan pengecekan t erhadap kelengkapan modul ini, sepert i kelengkapan halaman, kej elasan hasil cet akan, sert a kondisi modul secara keseluruhan. 2. Bacalah pet unj uk penggunaan modul sert a bagian Pendahuluan sebelum masuk pada pembahasan mat eri pokok. 3. Pelaj arilah modul ini secara bert ahap dimulai dari mat eri pokok 1 sampai t unt as, t ermasuk didalamnya lat ihan dan evaluasi sebelum melangkah ke mat eri pokok berikut nya. 4. Buat lah cat at an-cat at an kecil j ika dit emukan hal-hal yang perlu pengkaj ian lebih lanj ut at au disampaikan dalam sesi t at ap muka. 5. Lakukanlah berbagai lat ihan sesuai dengan pet unj uk yang disaj ikan pada masing-masing mat eri pokok. Demikian pula dengan kegiat an evaluasi dan t indak lanj ut nya. 6. Disarankan t idak melihat kunci j awaban t erlebih dahulu agar evaluasi yang dilakukan dapat mengukur t ingkat penguasaan pesert a t erhadap mat eri yang disaj ikan. 7. Pelaj arilah keseluruhan mat eri modul ini secara int ensif . Modul ini dirancang sebagai bahan belaj ar mandiri persiapan uj i kompet ensi. Selamat Mempelaj ari Isi Modul PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 1 PENDAHULUAN

A. Latar Belakang

Anak TK merupakan individu yang berbeda, unik, dan memiliki karakt erist ik t ersendiri sesuai dengan t ahapan usianya. Masa usia TK merupakan masa keemasan gol den age di mana st imulasi seluruh aspek perkembangan berperan pent ing unt uk t ugas perkembangan selanj ut nya. Perlu disadari bahwa masa-masa awal kehidupan anak, t ermasuk anak TK, merupakan masa t erpent ing dalam rent ang kehidupan seorang anak. Pada masa ini pert umbuhan ot ak sedang mengalami perkembangan yang sangat pesat . Pendidikan TK diberikan pada anak agar dapat berkembang secara opt imal. Mengingat pent ingnya masa ini, maka peran st imulasi berupa penyediaan lingkungan yang kondusif harus disiapkan oleh para pendidik, baik orang t ua, guru, pengasuh at aupun orang dewasa lain yang ada di sekit ar anak, sehingga anak memiliki kesempat an unt uk mengembangkan seluruh pot ensinya. Pot ensi yang dimaksud meliput i aspek moral dan nilai-nilai agama, sosial, emosional dan kemandirian, kemampuan berbahasa, kognit if , f isik mot orik, dan seni. Perlu diingat bahwa TK merupakan lembaga pendidikan pra-skolast ik at au pra-akademik. Art inya, TK t idak mengemban t anggung j awab ut ama dalam membelaj arkan ket erampilan membaca, menulis dan berhit ung. Subst ansi pembinaan kemampuan skolast ik at au akademik ini haruslah menj adi t anggung j awab ut ama lembaga pendidikan sekolah dasar. Namun demikian, pada dasarnya membelaj arkan persiapan membaca, menulis dan berhit ung di TK dapat dilaksanakan selama dalam bat as-bat as at uran pengembangan pra- skolast ik at au pra-akademik. Dengan kat a lain, upaya pengembangan harus dilakukan melalui kegiat an bermain agar t idak membuat anak kehilangan masa bermainnya. Pembelaj aran persiapan membaca, menulis dan berhit ung di TK hendaknya dapat diberikan secara t erpadu dalam program pengembangan kemampuan dasar yait u bidang pengembangan berbahasa, mot orik dan kognit if . Sehingga PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2013 2 diharapkan guru-guru TK dapat merancang dan mengkreasikan permainan- permainan sambil memperkenalkan persiapan membaca, menulis dan berhit ung yang sesuai dengan t ahap pencapaian perkembangan anak.

B. Deskripsi Singkat

Melalui pembahasan secara konsept ual, prosedural, dan operasional, modul ini akan mengkaj i t ent ang Calist ung dan Kreat ivit as di Taman Kanak-kanak, pengembangan kreat ivit as anak TK melalui permainan membaca, permainan menulis dan permainan berhit ung.

C. Tuj uan Pembelaj aran

1. Kompetensi Dasar

Set elah membaca modul ini pesert a diharapkan mampu menj elaskan hubungan ant ara pengembangan kreat ivit as dan pengenalan calist ung di TK, memprakt ekkan dan mencipt akan beragam permainan dalam pembelaj aran permulaan membaca, menulis dan berhit ung.

2. Indikator Keberhasilan

Set elah mempelaj ari semua mat eri dalam modul ini, pesert a diklat mampu: a. Menj elaskan hubungan kreat ivit as dengan pengenalan membaca, menulis dan berhit ung di TK b. Memprakt ekkan Permainan Membaca di TK sebagai wahana pengembangan kreat ivit as c. Memprakt ekkan Permainan Menulis di TK sebagai wahana pengembangan kreat ivit as d. Memprakt ekkan Permainan Berhit ung di TK sebagai wahana pengembangan kreat ivit as