Programa Pontes Sumáriu kona-ba Orsamentu FI tinan 2016, tuir Programa

Página 25 de 61

4.2.17. Programa Aeroportus

Viajens aéreas internasionais ba no husi Timor-Leste esensial tebetebes ba dezenvolvimentu komérsiunegósiu ho turizmu. Maibé paíz ne’e sei falta aeroportu ida tuir padroens internasionais no ne’ebé preenxe ka kumpri padroens Organizasaun Aviasaun Sivíl Internasional ka Internasional Sivíl Aviation Organisation ICAO nian. Servisus Aviasaun Doméstika limitadu ba de’it ba aeronaves ka avioens ki’ik freta nian ho servisus elikópterus aliened aeródromus ka fatin atu aterra la di’ak hodi simu aivaun ne’ebé boot liu no ba servisus ne’ebé intensivus liu. Ho kriasaun FI mak projetus hitu 5 hodi reabilita aeroportus Timor-Leste nian hatama iha programa ida ne’e no kobre melloramentu no extensaun ka haluan Aeroportu Internasional Nicloau Lobato iha Dili ho aeroportus internasionais iha Maliana, Baucau Suai, ho Oecusse. Husi programas hirak ne’e, só reabilitasaun aeroportus Suai ho Oecusse mak tama ona iha implementasaun obras ka konstrusaun. Ba aeroportu internasional Dili nian, halo reabilitasaun menor ka ki’ik ba pista ne’ebé remata iha 2013 no preparasaun designdezeñu konseptual ba dezenvolvimentu iha futuru mos halo kompletu iha 2013 atu governu bele halo tuir hodi prepara designdezeñu enjeñaria ne’ebé detailladu ba kontrusaun ne’ebé boot liu iha futuru. Maski aeroportu Oecusse transfere ba autoridade ZESSM iha inísius 2015, CAFI deside atu selu saldu restante husi taixa designdezeñu nian no selu konsultor supervizaun iha anu fiscal 2015. Iha 2014, orsamentu ne’ebé aprova ba programa Aeroportu nia total mak 5.6 milloens maibé ikus fali reduz ba 0.2 milloens, liuhsi transferénsia ne’ebé CAFI mak aprova hodi transfere fundus husi projetus ne’ebé ho progresu neineik ba fali projetus ne’ebé presiza liu fundus adisionais. La iha projetus iha programa aeroportus rejionais mak komesa ona. Iha 2015, fó liu atensaun ba Aeroportu Suai ho osan 13.0 milloens no 1.0 milloens ba detailles designdezeñu, estudus no 5.0 milloens ba reabilitasaun pista aeroportu Dili. Maibé, durante orsamentu retifikativu iha fulan Marsu 2015, total montante 5.0 reduz tiha husi programa aeroportu. Portantu, orsamentu final ba programa aeroportu iha 2015 mak 14.0 milloens, ne’ebé hodi kobre liu-liu aeroportu Suai no adisional 1.0 milloens ba aeroportu Dili ba preparasaun estudu konseitu ho designdezeñu nian, ka concept study and design. Importante nota katak aeroportu Suai hanesan programa ne’ebé halo parte programa Tasi Mane no foin mak muda ba Ministériu Transportes no Komunikasaun. Tanba la inklui tan projetus seluk iha programa ne’e,mak 14.0 milloens hanesan alokasaun total ba 2015. Alokasaun orsamentu ba programa aeroportus iha anu fiskal 2016 ho montante 15.22 milloens hodi kobre dezembolsus ka despezas ba dezenvolvimentu aeroportu Suai no pagamentu retensaun ne’ebé espera halo kona-ba reabilitasaun emerjénsia ba aeroportu internasional Dili ne’ebé hala’o iha 2015. 5 This excludes Rehabilitation and Expansion of SuaiAirport which is in the Tasi Mane Program. Página 26 de 61

4.2.18. Programa Portus

Dezenvolvimentu portus hanesan mos programa importante ida hodi apoia kresimentu ekonómiku no responde ba kresimentu indústria lokal ho atividades exportasaun-importasaun ne’ebé ezije servisus frete konfiáveis. Atualmente, só portu Dili mak serve embarkesexpedisoens hotu-hotu iha Timor Leste, maibé nia kapasidade la sufisiente hodi apoia kresimentu ekonómiku Timor Leste nian iha futuru. Aleinde ne’e, portus marítimus rejionais mos iha kondisaun ne’ebé la di’ak 6 . PED nia meta mak dezlokalizasaun portus prinsipais hanesan Dili nian ba Baía Tibar no restaurasaun portus rejionais atu bele adapta ho kondisaun no nesesidade ho finansiamentu husi FI. Dezdeke kria FI, governu utiliza ona fundus hodi reabilita portus ne’ebé iha hanesan Dili nian kona-ba dragajen ho pavimentasaun no portu naval Heral, enkuantu konsepsaun kona-ba dezenvolvimentu portu baía Tibar tuir modalidade PPP avansa ona ba última faze prosesu aprovizionamentu. Iha finais 2015, governu sei asina akordu konsesaun ho empreza privada ne’ebé sei prepara dezeñuprojetu, konstroe ka harii no opera ka tau iha funsionamentu portu baía Tibar ba tinan 30-antesde portu ne’e transfere ba Governu Timor Leste. Orsamentu total ne’ebé aloka iha 2014 mak 9.2 milloens ba Reabilitasaun no Dregajen Portu Dili; Estudu ho Dezeñu Konseitu nian kona-ba Reabilitasaun Instalasoens Marítimas Atauro ho Cairabela no Portu ki’ik Com aleinde portu Vemasse. Dregajen iha Portu Hera komesa iha 2014 ho ezekusaun osan 4.0 milloens hodi husik hela rekizitunesesidade osan adisional 2.5 milloens iha 2015 ba konkluzaun ka finalizasaun. Kona-ba designdezeñu no konstrusaun Portu Vemasse, la iha orsamentu ne’ebé aloka iha 2014 no 2015. Orsamentu total ne’ebé aloka ba programa Portus iha 2015 uza hodi selu servisus konsultoria tranzasaun IFC nian ba dezenvolvimentu portu baía Tibar ho pagamentu retensaun ba Portu Naval Hera nia obras dregajen. Ba 2016, total alokasaun orsamentu mak 3.6 milloens ne’ebé aloka hodi komesa dezeñu ho konstrusaun protu baía Tibar, reabilitasaun ne’ebé presiza halo ba portu Dili, ho dezenvolvimentu konseptual portus rejionais sira-seluk.

4.2.19. Programa Turizmu

Timor-Leste iha poténsia atu dezenvolve ho susesu indústria turizmu bazeia ba eransa kultural , emerjénsia ka hamriik-mai ho susesu boot husi okupasaun estranjeira, nia klima, rai ho fauna mariãa ho flora no topografia. Enkuantu hein katak inisiativa barak kona-ba dezenvolvimentu turizmu mai husi setor privadu, Governu nia inisiativas sei sai hanesan katalizadores apoiu ne’ebé boot tebes hodi aselera progresu. Ba finalidade ida ne’e, Governu introduz projetus iha Programa Turizmu Fundu Infra-estruturas nian husi tinan 2014. 6 Exepsaun mak portu iha Oecusse hadi’a tiha ona hodi atende fretes doméstikus ho tráfiku pasajeirus tuir Doasaun JICA nian.