Purwakanthi guru sastra KAJIAN TEMA, NILAI ESTETIKA, DAN PENDIDIKAN DALAM SERAT WULANGREH KARYA SRI SUSUHUNAN PAKUBUWANA IV

cxvi g. Serat Wulangreh Tembang Gambuh bait 16. b. 2 : durung weruh tuture angupruk, belum mengetahui bicaranya sudah tidak bisa disela, purwakanthi guru swara dalam kutipan sekar di atas terdapat pada semua baris tembang, dengan mengulang vokal [u]. h. Serat Wulangreh, Tembang Pangkur bait 9, b. 5: iren meren panasten dahwen, iri mengiri emosional menggunjing. purwakanthi guru swara dalam kutipan sekar di atas terdapat pada semua baris tembang, dengan mengulang fonem [en], yaitu pada kata iren meren panasten dahwen.

3. Purwakanthi guru sastra

Secara umum purwakanthi guru sastra dapat dipersamakan dengan aliterasi. Purwakanthi guru sastra adalah pengulangan konsonan atau runtun konsonan pada kata dalam satu baris, baik secara beruntun maupun berseling. Purwakanthi guru satra yang terdapat pada serat Wulangreh misalnya: a. Serat Wulangreh, Tembang Dhandhanggula bait 1 baris 7,8: basa kang kalantur, tutur kang katula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh. Bahasa yang ngelantur, tutur yang tanpa disaring, Tekun luhur dan sabar. cxvii Penggalan sekar di atas mengulang konsonan [k] dan [r] dalam kata k ang kalantur, tutur kang katula-tula, rinuruh kalawan ririh. b. Serat Wulangreh, Tembang Dhandhanggula bait 3 baris 7: temah sasar susur akhirnya tersesat bingung. Perulangan bunyi konsonan [s] terdapat pada kata sasar, susur. Konsonan [s] juga terdapat pada perulangan pada tembang Kinanthi bait 9 baris 1 yaitu Sapa sira sapa ingsun. c. Serat Wulangreh Tembang Gambuh bait 12, baris 2, 3,4: kakehan panggunggung dadi kumprung, pengung bingung wekase pan angoling,yen wong gunggung muncu-muncu. Banyak sanjungan menjadi bodoh, linglung dan bingung, akhirnya gemeleng, jika orang memuji muncu-muncu. Bentuk perulangan pada kutipan tembang di atas berupa perulangan fonem [ng], yaitu terdapat pada kata panggunggung, kumprung, pengung, bingung,angoling,wong gunggung. d. Serat Wulangreh, Tembang Maskumambang bait 31 baris 1: Kukum adil adat waton kang denesthi. Yang dicari hukum yang adit, adat yang berlaku. Penggalan sekar di atas mengulang konsonan [d] pada kata adil, adat, dan denesthi. e. Serat Wulangreh Tembang Mijil bait 1. b. 1: P oma kaki padha dipuneling, Harap selalu diingat-ingat, cxviii Pada kutipan tembang di atas bentuk perulangan terdapat pada konsonan [p], yang diulang pada kata Poma, padha,dipuneling. 4. Purwakanthi Lumaksita Purwakanthi Lumaksita yaitu purwakanthi yang berpedoman pada perulangan kata penuh, sebab yang diulang kata-kata yang sama. Bunyi kata pada akhir baris atau tengah baris diulangi kata berikutnya atau pada awal baris berikutnya, misal: Serat Wulangreh, pupuh Dhandhanggula bait 2 baris 6,7,8: Bunyi kata akhir baris diulang pada bagian awal baris berikutnya dan tengah baris, berikut kutipannya: “Sasmitaning ngaurip puniki, mapan ewuh yen ora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang ngaku-aku, pangrasane sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasa ning rasa punika, upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira.” Wr.t.Dh.b.2 Bait 3 tembang Kinanthi berikut merupakan bentuk purwakanthi lumaksita, yaitu pengulangan kata pada akhir baris diulang pada baris berikutnya: Yen wis tinitah wong agung, aja sira ngunggung dhiri, aja lekat lan wong ala, kang ala lakunireki, nora wurung ngajak-ajak, satemah anunulari. Wr.t.K.b.3 cxix Serat Wulangreh, pupuh Kinanthi bait 5 baris 2, 3: Bunyi kata akhir baris diulang pada bagian tengah baris, berikut kutipannya: Yen wong anom pan wis tamtu, manut marang kang ngadhepi, yen kang ngadhep akeh bangsat, datan wurung bisa juti, yen kang ngadhep keh durjana, nora wurung bisa maling. Wr. t. K.b.5 Serat Wulangreh, pupuh Kinanthi bait 9 baris 1,5,6: Bunyi kata pada awal baris diulang pada tengah baris dan Bunyi kata akhir baris diulang pada bagian awal baris berikutnya, berikut kutipannya: Sapa sira sapa ingsun, angalunyat sarta edir, iku lalbete uga, nonoman adoh wong becik, emoh angrungu carita, carita ala lan becik. Serat Wulangreh, pupuh Kinanthi bait 2 baris 4,5,6: bait tembang di bawah ini purwakanthi lumaksita berupa bunyi kata tegah baris diulang pada bagian awal baris berikutnya dan pada bagian awal baris diulang pada bagian tengah pada baris yang sama, berikut kutipannya: Mulane wong anom iku, becik ingkang ataberi, jajagongan lan wong tuwa, ingkang sugih kojah ugi, kojah iku warna-warna, ana ala ana becik. Serat Wulangreh, pupuh Gambuh bait 16 baris 2, 3: Bunyi kata pada bagian tengah baris diulang pada bagian awal baris berikutnya, berikut kutipannya: Aja kakehan sanggup, cxx durung weruh tuture angupruk, tutur nempil panganggape wruh pribadi, pangrasane keh wong nggunggung, kang wis weruh amalengos. Dengan demikian dari kutipan bait tembang di atas menunjukan bahwa dalam Serat Wulangreh terdapat asonansi, aliterasi, ataupun permainan kata yang jelas ditonjolkan oleh pengarang pada bait awal dan akhir tembang. Gaya bahasa kaitannya dengan rima dan ritma menunjukan keindahan dalam serat Wulangreh, tidak hanya keindahan tetapi makna dan arti dalam tembang memberikan nasihat yang baik untuk pembaca.

5. Aliterasi