Deskripsi Lokasi Pengamatan a. Hutan Adat I

33 adat I tersebut banyak terdapat tempat terbuka karena adanya kegiatan penambangan emas yang dilakukan oleh masyarakat, atau biasa disebut PETI Penambangan Emas Tanpa Ijin. Berdasarkan informasi awal dari masyarakat Dusun Sirang, hutan adat Sirang merupakan salah satu hutan sebagai tempat tumbuhnya sengkubak P. cauliflora. Hutan adat Sirang termasuk wilayah berhutan yang masih dijaga masyarakat sekitar Dusun Sirang sebagai hutan adat yang dikeramatkan. Hal ini dikarenakan pada hutan adat Sirang selain masih terdapat beragam spesies tumbuhan, juga merupakan hutan tempat bersemayamnya jasad nenek moyang suku dayak puluhan bahkan ratusan tahun lalu. Di dalam hutan adat tersebut terdapat kuburan-kuburan tua yang merupakan peninggalan nenek moyang suku Dayak Sekujang saat masih menganut animisme. Tidak jauh dari dusun ini terdapat Bukit Kujau yang cukup elok dipandang. Penduduk di sekitar Dusun Sirang berjumlah 312 kepala keluarga yaitu sebesar ± 980 jiwa. Mayoritas masyarakat yang mendiami dusun tersebut adalah etnis Dayak Sekujang. Agama mayoritas adalah katolik dan protestan.

b. Hutan Karet Alam Campuran

Hutan karet alam campuran mixed rubber plantation I dan II terletak di wilayah Dusun Suak Desa Manis Raya Kecamatan Sepauk, Kabupaten Sintang Kalimantar Barat. Hutan karet alam campuran II terletak pada ketinggian 202 feet hingga 417 feet 61,61-127,185 m dpl. Hutan karet alam campuran I berada pada ketinggian 86 ft hingga 402 ft 25,23 -122,61 m dpl. Hutan-hutan tersebut merupakan hutan sekunder yang di dalamnya terdapat pohon karet yang disebut sebagai karet alam yang dikelola dan pelihara setiap harinya oleh masyarakat pemiliknya. Getahnya dikumpulkan getahnya disebut kulat setiap hari untuk kemudian dijual setiap dua minggu pada tiap bulannya. Hasil penjualan kulat tersebut digunakan petani karet untuk memenuhi kebutuhan kehidupan lainnya, di luar kebutuhan pangan yang biasanya telah dihasilkan dari ladang padi milik petani karet. Di dalam hutan karet alam campuran tersebut, selain terdapat tanaman karet yang telah tumbuh sejak lama, terdapat pula beragam spesies tumbuhan lainnya dari tingkat pohon, tiang hingga semai, beragam tumbuhan yang berfungsi sebagai obat-obatan, tumbuhan hutan yang berfungsi sebagai 34 bumbu spice, palem-paleman, tumbuhan unik lainnya seperti kantong semar Nephenthes sp., beragam anggrek hutan, sarang semut dan lain sebagainya. Dusun Suak Desa Manis Raya memiliki jumlah kepala keluarga yang tergolong kecil yaitu sekitar 22 kepala keluarga atau sebesar 100 jiwa. Etnis dayak yang terdapat di dusun tersebut adalah Dayak Siberuang dengan agama mayoritas adalah katolik. Mata pencaharian penduduknya adalah petani berladang. Hutan karet alam campuran yang terdapat di Dusun Suak tersebut memiliki topografi yang cukup bervariasi dari datar hingga curam cukup berat untuk dilalui. Hutan- hutan karet alam campuran yang menjadi lokasi pengamatan ini cukup terjaga karena setiap harinya dipelihara oleh pemilik ladang. Menurut informasi warga sengkubak masih dapat dijumpai di hutan-hutan tersebut.

c. Hutan Adat II

Hutan adat II hutan Pungkun terletak di Dusun Medang Desa Empaci Kecamatan Dedai Sintang. Hutan tersebut berada pada ketinggian 80 feet hingga 434 feet 24,4– 132,37 m dpl. Topografi pada hutan Medang tergolong datar. Hutan Pungkun merupakan hutan adat hutan tembawang yang cukup dikeramatkan oleh warga sekitarnya. Menurut informasi, hutan ini dahulu merupakan hutan tempat dilakukanya ”Ngayau” yaitu tempat orang-orang etnis Dayak bertarung dengan memenggal kepala lawan. Masyarakat sekitar cukup mematuhi adat istiadat yang berlaku terhadap hutan adat ini. Hingga kini Hutan Pungkun Medang hutan adat II cukup terjaga kelestariannya karena adanya aturan adat yang cukup keras yang melarang masyarakat sekitarnya untuk membuka lahan hutannya untuk kepentingan apapun termasuk berladang. Masyarakat sekitarnya juga mempercayai bila melanggar aturan adat tersebut akan mendapat ”bala” dan panenan hasil dari ladang tidak akan membawa keberkahan bagi pemiliknya. I I V V . . M M E E T T O O D D E E P P E E N N E E L L I I T T I I A A N N A A . . L L o o k k a a s s i i d d a a n n W W a a k k t t u u P P e e n n e e l l i i t t i i a a n n P P e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i d d i i l l a a k k s s a a n n a a k k a a n n d d i i K K e e c c a a m m a a t t a a n n S S e e p p a a u u k k , , S S i i n n t t a a n n g g , , K K e e l l a a m m P P e e r r m m a a i i d d a a n n D D e e d d a a i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g K K a a l l i i m m a a n n t t a a n n B B a a r r a a t t . . L L o o k k a a s s i i p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n m m e e r r u u p p a a k k a a n n l l o o k k a a s s i i y y a a n n g g d d a a p p a a t t m m e e w w a a k k i i l l i i e e t t n n i i s s M M e e l l a a y y u u d d a a n n D D a a y y a a k k . . L L a a m m a a p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n l l e e b b i i h h k k u u r r a a n n g g 3 3 b b u u l l a a n n , , y y a a i i t t u u m m u u l l a a i i b b u u l l a a n n M M e e i i – – J J u u l l i i 2 2 7 7 . . L L o o k k a a s s i i p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n d d i i s s a a j j i i k k a a n n p p a a d d a a G G a a m m b b a a r r 2 2 . . G G a a m m b b a a r r 2 2 L L o o k k a a s s i i p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n e e m m p p a a t t k k e e c c a a m m a a t t a a n n d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g B B . . A A l l a a t t d d a a n n B B a a h h a a n n P P e e n n e e l l i i t t i i a a n n P P e e r r a a l l a a t t a a n n d d a a n n b b a a h h a a n n y y a a n n g g d d i i g g u u n n a a k k a a n n d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i t t e e r r d d i i r r i i a a t t a a s s : : 1 1 . . P P e e t t a a w w i i l l a a y y a a h h k k e e r r j j a a d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g K K a a l l i i m m a a n n t t a a n n B B a a r r a a t t ; ; 2 2 . . P P e e r r l l e e n n g g k k a a p p a a n n i i n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i d d a a n n p p e e n n g g u u k k u u r r a a n n k k o o m m p p o o n n e e n n f f i i s s i i k k l l i i n n g g k k u u n n g g a a n n , , s s e e p p e e r r t t i i : : k k o o m m p p a a s s , , p p i i t t a a m m e e t t e e r r , , t t a a l l l l y y s s h h e e e e t t , , t t a a l l i i r r a a p p i i a a t t a a m m b b a a n n g g , , G G P P S S r r e e c c e e i i v v e e r r , , t t e e r r m m o o h h i i g g r r o o - - m m e e t t e e r r , , h h a a g g a a m m e e t t e e r r ; ; AMBALAU SERAWAI KAYAN HULU KAYAN HILIR SUNGAI TEBELIAN T E M P UNA K S EPA U K SI N T A N G DEDAI KELAM PERMAI KETUNGAU HULU KETUNGAU TENGAH KETUNGAU HILIR 1°30 1°30 1°00 1°00 0°30 0°30 0°00 0°00 0°30 0°30 1°00 1°00 111°00 111°00 111°30 111°30 112°00 112°00 112°30 112°30 113°00 113°00 113°30 113°30 111 111 112 112 113 113 -1 -1 1 1 PETA LOKASI PENELITIAN KABUPATEN SINTANG PROP. KALIMANTAN BARAT U PETA KALIMANTAN SINTANG Kab. Sintang LEGENDA: Lokasi Inventarisasi Pycnarrhena cauliflora Lokasi Responden SKALA 1:14.500.000 400 400 800 km 3 3 6 6 3 3 . . P P e e r r l l e e n n g g k k a a p p a a n n u u n n t t u u k k p p e e m m b b u u a a t t a a n n h h e e r r b b a a r r i i u u m m s s p p e e c c i i m m e e n n d d a a n n p p e e r r l l e e n n g g k k a a p p a a n n t t a a m m b b a a h h a a n n l l a a i i n n n n y y a a s s e e p p e e r r t t i i : : l l a a b b e e l l , , k k a a n n t t o o n n g g p p l l a a s s t t i i k k , , k k o o r r a a n n , , a a l l k k o o h h o o l l , , k k a a m m e e r r a a d d i i g g i i t t a a l l ; ; 4 4 . . P P e e r r l l e e n n g g k k a a p p a a n n a a l l a a t t t t u u l l i i s s m m e e n n u u l l i i s s d d a a n n k k u u i i s s i i o o n n e e r r . . C C . . P P e e r r u u m m u u s s a a n n M M a a s s a a l l a a h h S S e e n n g g k k u u b b a a k k m m e e r r u u p p a a k k a a n n s s a a l l a a h h s s a a t t u u p p l l a a s s m m a a n n u u t t f f a a h h y y a a n n g g k k h h a a s s d d a a n n b b e e r r n n i i l l a a i i p p e e n n t t i i n n g g k k a a r r e e n n a a s s e e l l a a m m a a i i n n i i t t e e l l a a h h d d i i m m a a n n f f a a a a t t k k a a n n b b a a g g i i s s e e b b a a g g i i a a n n m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t t t e e r r u u t t a a m m a a S S u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g . . N N a a m m u u n n , , p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n y y a a n n g g s s e e l l a a m m a a i i n n i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n , , t t a a n n p p a a d d i i i i k k u u t t i i d d e e n n g g a a n n p p e e m m b b u u d d i i d d a a y y a a a a n n n n y y a a a a k k a a n n m m e e n n a a m m b b a a h h a a n n c c a a m m a a n n b b a a g g i i k k e e b b e e r r a a d d a a a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i h h u u t t a a n n a a l l a a m m . . S S e e l l a a i i n n i i t t u u , , a a n n c c a a m m a a n n d d e e g g r r a a d d a a s s i i b b u u d d a a y y a a y y a a n n g g m m e e n n y y e e b b a a b b k k a a n n t t e e r r j j a a d d i i n n y y a a d d e e g g r r a a d d a a s s i i p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n t t r r a a d d i i s s i i o o n n a a l l t t e e r r u u t t a a m m a a p p a a d d a a g g e e n n e e r r a a s s i i m m u u d d a a y y a a n n g g t t e e l l a a h h m m e e l l u u p p a a k k a a n n t t r r a a d d i i s s i i l l e e l l u u h h u u r r n n y y a a . . T T i i n n g g g g i i n n y y a a t t e e k k a a n n a a n n t t e e r r h h a a d d a a p p h h u u t t a a n n a a l l a a m m , , d d e e f f o o r r e e s s t t a a s s i i h h u u t t a a n n , , k k o o n n v v e e r r s s i i l l a a h h a a n n h h u u t t a a n n d d a a n n k k e e b b a a k k a a r r a a n n h h u u t t a a n n y y a a n n g g d d a a p p a a t t m m e e n n g g a a n n c c a a m m k k e e b b e e r r a a d d a a a a n n b b a a n n y y a a k k s s p p e e s s i i e e s s b b e e r r n n i i l l a a i i p p e e n n t t i i n n g g , , t t e e r r m m a a s s u u k k s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . I I n n f f o o r r m m a a s s i i m m e e n n g g e e n n a a i i k k e e a a d d a a a a n n p p o o p p u u l l a a s s i i n n y y a a d d a a n n f f a a k k t t o o r r - - f f a a k k t t o o r r y y a a n n g g m m e e m m p p e e n n g g a a r r u u h h i i n n y y a a s s e e p p e e r r t t i i b b a a g g a a i i m m a a n n a a p p e e n n y y e e b b a a r r a a n n n n y y a a d d i i a a l l a a m m , , a a s s o o s s i i a a s s i i n n y y a a d d e e n n g g a a n n t t u u m m b b u u h h a a n n l l a a i i n n , , p p o o t t e e n n s s i i n n y y a a m m a a s s i i h h t t e e r r b b a a t t a a s s , , d d a a n n b b a a g g a a i i m m a a n n a a p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n y y a a n n g g s s e e l l a a m m a a i i n n i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n o o l l e e h h m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t t t e e r r u u t t a a m m a a o o l l e e h h k k e e d d u u a a s s u u k k u u t t e e r r s s e e b b u u t t j j u u g g a a m m a a s s i i h h t t e e r r b b a a t t a a s s . . S S e e h h i i n n g g g g a a k k a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i y y a a n n g g d d a a p p a a t t m m e e n n g g a a n n g g k k a a t t b b a a g g a a i i m m a a n n a a p p e e r r s s e e p p s s i i d d a a n n k k o o n n s s e e p p s s i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t , , a a t t a a u u p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n b b o o t t a a n n i i t t r r a a d d i i s s i i o o n n a a l l n n y y a a t t e e r r h h a a d d a a p p s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i r r a a s s a a p p e e r r l l u u d d i i l l a a k k u u k k a a n n . . S S a a t t u u h h a a l l y y a a n n g g s s a a n n g g a a t t p p o o s s i i t t i i p p b b a a g g i i p p e e n n g g e e m m b b a a n n g g a a n n t t u u m m b b u u h h a a n n o o b b a a t t a a t t a a u u t t u u m m b b u u h h a a n n b b e e r r k k h h a a s s i i a a t t d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g a a d d a a l l a a h h P P e e m m d d a a S S i i n n t t a a n n g g s s a a n n g g a a t t m m e e n n d d u u k k u u n n g g p p e e n n g g e e m m b b a a n n g g a a n n t t u u m m b b u u h h a a n n t t e e r r s s e e b b u u t t d d a a n n h h i i n n g g g g a a k k i i n n i i b b e e r r u u p p a a y y a a p p e e n n g g e e m m b b a a n n g g k k a a n n p p o o t t e e n n s s i i t t u u m m b b u u h h a a n n o o b b a a t t a a t t a a u u t t u u m m b b u u h h a a n n b b e e r r k k h h a a s s i i a a t t y y a a n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g F F a a k k u u l l t t a a s s K K a a h h u u t t a a n n a a n n I I P P B B 2 2 5 5 . . H H a a l l t t e e r r s s e e b b u u t t m m e e r r u u p p a a k k a a n n p p e e l l u u a a n n g g b b a a g g i i p p a a r r a a p p e e n n e e l l i i t t i i u u n n t t u u k k m m e e m m b b a a n n t t u u m m e e w w u u j j u u d d k k a a n n k k e e i i n n g g i i n n a a n n t t e e r r s s e e b b u u t t s s e e b b a a g g a a i i b b e e n n t t u u k k n n y y a a t t a a u u n n t t u u k k b b e e n n a a r r - - b b e e n n a a r r m m e e n n g g g g a a l l i i p p o o t t e e n n s s i i t t e e r r p p e e n n d d a a m m y y a a n n g g k k h h a a s s y y a a n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g K K a a l l i i m m a a n n t t a a n n B B a a r r a a t t , , s s a a l l a a h h s s a a t t u u n n y y a a s s e e p p e e r r t t i i y y a a n n g g 3 3 7 7 a a k k a a n n d d i i a a n n g g k k a a t t d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i , , a a d d a a l l a a h h a a s s p p e e k k e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i d d a a n n k k o o n n s s e e r r v v a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . D D a a r r i i u u r r a a i i a a n n d d i i a a t t a a s s m m a a k k a a s s e e c c a a r r a a u u m m u u m m p p e e r r m m a a s s a a l l a a h h a a n n p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n d d a a p p a a t t d d i i r r u u m m u u s s k k a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : 1 1 . . B B a a g g a a i i m m a a n n a a b b e e n n t t u u k k p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n d d a a n n p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t l l o o k k a a l l K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g K K a a l l i i m m a a n n t t a a n n B B a a r r a a t t t t e e n n t t a a n n g g s s e e n n g g k k u u b b a a k k ? ? 2 2 . . B B a a g g a a i i m m a a n n a a k k e e a a d d a a a a n n p p o o p p u u l l a a s s i i d d a a n n e e k k o o l l o o g g i i s s s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i h h a a b b i i t t a a t t a a l l a a m m i i n n y y a a , , m m e e l l i i p p u u t t i i p p e e n n y y e e b b a a r r a a n n n n y y a a , , k k e e l l i i m m p p a a h h a a n n n n y y a a , , a a s s o o s s i i a a s s i i n n y y a a , , k k e e a a d d a a a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t n n y y a a ? ? D D . . K K e e r r a a n n g g k k a a P P e e m m i i k k i i r r a a n n K K a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k m m e e r r u u p p a a k k a a n n s s a a r r a a n n a a y y a a n n g g d d a a p p a a t t d d i i g g u u n n a a k k a a n n , , u u n n t t u u k k m m e e m m p p e e l l a a j j a a r r i i k k o o n n s s e e p p s s i i d d a a n n p p e e r r s s e e p p s s i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t t t e e r r u u t t a a m m a a S S u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g . . S S e e r r t t a a m m e e r r u u p p a a k k a a n n b b a a g g i i a a n n k k e e g g i i a a t t a a n n p p e e n n d d o o k k u u m m e e n n t t a a s s i i a a n n p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n t t r r a a d d i i s s i i o o n n a a l l y y a a n n g g k k h h a a s s d d a a r r i i k k a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g , , y y a a n n g g h h a a n n y y a a d d a a p p a a t t d d i i p p e e r r o o l l e e h h d d a a r r i i p p e e n n g g a a l l a a m m a a n n e e m m p p i i r r i i s s m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t . . P P e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n t t r r a a d d i i s s i i o o n n a a l l m m e e r r u u p p a a k k a a n n s s a a l l a a h h s s a a t t u u k k u u n n c c i i u u t t a a m m a a d d a a l l a a m m p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n k k e e a a n n e e k k a a r r a a g g a a m m a a n n h h a a y y a a t t i i s s e e c c a a r r a a b b e e r r k k e e l l a a n n j j u u t t a a n n B B a a p p p p e e n n a a s s 2 2 3 3 . . I I n n f f o o r r m m a a s s i i m m e e n n g g e e n n a a i i k k o o n n d d i i s s i i p p o o p p u u l l a a s s i i n n y y a a d d i i a a l l a a m m p p e e r r l l u u d d i i k k e e t t a a h h u u i i s s e e b b a a g g a a i i b b a a h h a a n n p p e e r r t t i i m m b b a a n n g g a a n n d d a a l l a a m m p p e e n n g g a a m m b b i i l l a a n n k k e e p p u u t t u u s s a a n n y y a a n n g g m m e e n n y y a a n n g g k k u u t t p p e e l l e e s s t t a a r r i i a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k s s e e r r t t a a u u n n t t u u k k p p e e n n g g e e m m b b a a n n g g a a n n p p o o t t e e n n s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k s s e e b b a a g g a a i i t t a a n n a a m m a a n n k k h h a a s s y y a a n n g g d d a a p p a a t t d d i i k k e e m m b b a a n n g g k k a a n n m m e e n n j j a a d d i i b b a a h h a a n n p p e e n n y y e e d d a a p p y y a a n n g g s s e e h h a a t t d d a a n n b b e e r r k k h h a a s s i i a a t t d d e e n n g g a a n n k k e e m m a a s s a a n n y y a a n n g g l l e e b b i i h h m m o o d d e e r r n n . . D D e e n n g g a a n n m m e e n n g g e e t t a a h h u u i i d d a a t t a a - - d d a a t t a a d d a a r r i i h h a a s s i i l l p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i , , d d i i h h a a r r a a p p k k a a n n P P e e m m d d a a S S i i n n t t a a n n g g d d a a p p a a t t m m e e n n g g a a m m b b i i l l l l a a n n g g k k a a h h k k e e b b i i j j a a k k a a n n y y a a n n g g t t e e p p a a t t u u n n t t u u k k m m e e l l a a k k u u k k a a n n p p e e l l e e s s t t a a r r i i a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k s s e e r r t t a a i i n n f f o o r r m m a a s s i i m m e e n n g g e e n n a a i i s s t t a a t t u u s s e e k k o o l l o o g g i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i a a l l a a m m j j u u g g a a d d a a p p a a t t d d i i g g u u n n a a k k a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b a a g g i i a a n n s s t t r r a a t t e e g g i i p p e e n n g g e e m m b b a a n n g g a a n n b b u u d d i i d d a a y y a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , s s e e h h i i n n g g g g a a d d a a p p a a t t m m e e n n g g u u r r a a n n g g i i a a n n c c a a m m a a n n k k e e l l e e s s t t a a r r i i a a n n t t u u m m b b u u h h a a n n b b e e r r g g u u n n a a y y a a n n g g a a d d a a d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g k k h h u u s s u u s s n n y y a a . . K K e e r r a a n n g g k k a a p p e e m m i i k k i i r r a a n n d d a a r r i i p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i d d i i s s a a j j i i k k a a n n p p a a d d a a G G a a m m b b a a r r 3 3 . . 3 3 8 8 G G a a m m b b a a r r 3 3 K K e e r r a a n n g g k k a a P P e e m m i i k k i i r r a a n n P P e e n n e e l l i i t t i i a a n n E E . . J J e e n n i i s s D D a a t t a a Y Y a a n n g g D D i i k k u u m m p p u u l l k k a a n n D D a a t t a a y y a a n n g g d d i i k k u u m m p p u u l l k k a a n n d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i t t e e r r d d i i r r i i a a t t a a s s d d a a t t a a p p r r i i m m e e r r d d a a n n d d a a t t a a s s e e k k u u n n d d e e r r . . D D a a t t a a p p r r i i m m e e r r a a d d a a l l a a h h d d a a t t a a y y a a n n g g d d i i p p e e r r o o l l e e h h s s e e c c a a r r a a l l a a n n g g s s u u n n g g d d a a r r i i P P o o t t e e n n s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k P P e e n n y y e e d d a a p p r r a a s s a a y y a a n n g g s s e e h h a a t t B B e e r r p p o o t t e e n n s s i i t t a a n n a a m m a a n n o o b b a a t t B B e e r r n n i i l l a a i i p p e e n n t t i i n n g g p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n k k h h a a s s A A n n c c a a m m a a n n h h i i l l a a n n g g n n y y a a T T r r a a d d i i t t i i o o n n a a l l K K n n o o w w l l e e d d g g e e T T i i n n g g g g i i n n y y a a t t e e k k a a n n a a n n t t e e r r h h a a d d a a p p h h u u t t a a n n , , a a l l : : - - k k o o n n v v e e r r s s i i l l a a h h a a n n h h u u t t a a n n - - d d e e f f o o r r e e s s t t a a s s i i , , d d l l l l B B e e l l u u m m d d i i l l a a k k u u k k a a n n b b u u d d i i d d a a y y a a A A n n a a l l i i s s a a V V e e g g e e t t a a s s i i A A n n a a l l i i s s a a k k u u a a n n t t i i t t a a t t i i f f K K a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k K K a a j j i i a a n n P P o o t t e e n n s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t n n y y a a W W a a w w a a n n c c a a r r a a d d e e n n g g a a n n m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t l l o o k k a a l l D D e e s s k k r r i i p p s s i i t t r r a a d d i i t t i i o o n n a a l l k k n n o o w w l l e e d d g g e e p p e e n n d d o o k k u u m m e e n n t t a a s s i i a a n n K K e e r r a a p p a a t t a a n n n n y y a a , , P P e e n n y y e e b b a a r r a a n n , , k k o o n n d d i i s s i i v v e e g g e e t t a a s s i i p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t n n y y a a , , a a s s o o s s i i a a s s i i n n y y a a , , s s t t a a t t u u s s K K a a r r a a k k t t e e r r i i s s t t i i k k d d a a n n a a s s p p e e k k k k o o n n s s e e r r v v a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k P P e e r r l l u u u u p p a a y y a a k k o o n n s s e e r r v v a a s s i i p p e e l l e e s s t t a a r r i i a a n n D D o o k k u u m m e e n n t t a a s s i i p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n p p e e n n g g g g u u n n a a a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k M M e e m m p p e e l l a a j j a a r r i i k k o o n n d d i i s s i i p p o o p p u u l l a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i a a l l a a m m I I m m p p l l i i k k a a s s i i K K o o n n s s e e r r v v a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n , , p p e e r r l l i i n n d d u u n n g g a a n n d d a a n n p p e e n n g g a a w w e e t t a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k [ [ P P y y c c n n a a r r r r h h e e n n a a c c a a u u l l i i f f l l o o r r a a M M i i e e r r s s . . D D i i e e l l s s . . ] ] 3 3 9 9 m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t m m e e l l a a l l u u i i w w a a w w a a n n c c a a r r a a d d a a n n p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g d d i i l l a a p p a a n n g g a a n n , , d d a a n n b b e e r r f f u u n n g g s s i i s s e e b b a a g g a a i i p p e e n n d d u u k k u u n n g g u u t t a a m m a a d d a a l l a a m m p p e e n n g g o o l l a a h h a a n n d d a a t t a a s s e e c c a a r r a a k k u u a a n n t t i i t t a a t t i i f f d d a a n n k k u u a a l l i i t t a a t t i i f f . . D D a a t t a a s s e e k k u u n n d d e e r r a a d d a a l l a a h h d d a a t t a a y y a a n n g g b b e e r r f f u u n n g g s s i i s s e e b b a a g g a a i i p p e e n n u u n n j j a a n n g g h h a a s s i i l l p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n . . 1 1 . . D D a a t t a a P P r r i i m m e e r r D D a a t t a a p p r r i i m m e e r r y y a a n n g g d d i i k k u u m m p p u u l l k k a a n n m m e e l l i i p p u u t t i i h h a a l l - - h h a a l l s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : a a . . D D a a t t a a e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i , , d d i i p p e e r r o o l l e e h h d d a a r r i i k k e e g g i i a a t t a a n n w w a a w w a a n n c c a a r r a a . . b b . . D D a a t t a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i a a l l a a m m , , y y a a n n g g m m e e l l i i p p u u t t i i j j u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u , , u u k k u u r r a a n n d d i i a a m m e e t t e e r r t t i i n n g g g g i i , , k k e e a a d d a a a a n n i i n n d d i i v v i i d d u u m m a a s s i i h h a a n n a a k k a a n n a a t t a a u u d d e e w w a a s s a a u u n n t t u u k k m m e e l l i i h h a a t t t t i i n n g g k k a a t t r r e e g g e e n n e e r r a a s s i i , , d d a a n n t t i i t t i i k k - - t t i i t t i i k k k k o o o o r r d d i i n n a a t t t t e e m m p p a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i t t e e m m u u k k a a n n . . c c . . D D a a t t a a k k e e a a d d a a a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n d d i i h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k y y a a n n g g m m e e l l i i p p u u t t i i j j e e n n i i s s v v e e g g e e t t a a s s i i , , j j u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u s s e e t t i i a a p p s s p p e e s s i i e e s s u u n n t t u u k k t t i i n n g g k k a a t t p p e e r r t t u u m m b b u u h h a a n n s s e e m m a a i i d d a a n n p p a a n n c c a a n n g g , , s s e e d d a a n n g g k k a a n n u u n n t t u u k k t t i i n n g g k k a a t t t t i i a a n n g g d d a a n n p p o o h h o o n n d d i i c c a a t t a a t t j j e e n n i i s s , , j j u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u , , d d i i a a m m e e t t e e r r b b a a t t a a n n g g t t i i n n g g g g i i b b e e b b a a s s c c a a b b a a n n g g . . . . d d . . K K o o m m p p o o n n e e n n f f i i s s i i k k h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , d d i i u u k k u u r r d d a a n n a a m m a a t t i i m m e e l l i i p p u u t t i i k k e e t t i i n n g g g g i i a a n n t t e e m m p p a a t t d d i i t t e e m m u u k k a a n n , , t t e e m m p p e e r r a a t t u u r r , , k k e e l l e e m m b b a a b b a a n n , , d d a a n n k k e e d d a a l l a a m m a a n n s s e e r r a a s s a a h h . . 2 2 . . D D a a t t a a S S e e k k u u n n d d e e r r D D a a t t a a s s e e k k u u n n d d e e r r y y a a n n g g d d i i k k u u m m p p u u l l k k a a n n m m e e l l i i p p u u t t i i d d a a t t a a s s o o s s i i a a l l e e k k o o n n o o m m i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t , , k k e e a a d d a a a a n n t t a a n n a a h h , , t t o o p p o o g g r r a a f f i i , , i i k k l l i i m m , , h h i i d d r r o o l l o o g g i i . . D D a a t t a a - - d d a a t t a a i i n n i i d d a a p p a a t t d d i i p p e e r r o o l l e e h h m m e e l l a a l l u u i i p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g d d i i l l a a p p a a n n g g a a n n d d e e n n g g a a n n p p e e n n e e l l u u s s u u r r a a n n k k e e p p u u s s t t a a k k a a a a n n , , y y a a n n g g d d a a p p a a t t m m e e n n u u n n j j a a n n g g h h a a s s i i l l p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n . . F F . . P P e e n n e e n n t t u u a a n n S S a a m m p p e e l l 1 1 . . P P e e n n e e n n t t u u a a n n S S a a m m p p e e l l W W i i l l a a y y a a h h S S t t u u d d i i P P e e n n e e l l i i t t i i a a n n d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d i i b b e e b b e e r r a a p p a a s s a a m m p p e e l l w w i i l l a a y y a a h h . . K K a a r r e e n n a a d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i a a d d a a d d u u a a k k a a j j i i a a n n y y a a n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n , , y y a a i i t t u u k k a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i d d e e n n g g a a n n o o b b j j e e k k u u t t a a m m a a a a d d a a l l a a h h m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t s s u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g , , d d a a n n k k a a j j i i a a n n k k e e a a d d a a a a n n p p o o p p u u l l a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n a a s s p p e e k k e e k k o o l l o o g g i i s s n n y y a a y y a a n n g g m m e e n n j j a a d d i i w w i i l l a a y y a a h h k k a a j j i i a a n n a a d d a a l l a a h h k k a a w w a a s s a a n n h h u u t t a a n n y y a a n n g g m m e e r r u u p p a a k k a a n n h h a a b b i i t t a a t t h h u u t t a a n n s s e e k k u u n n d d e e r r d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g K K a a l l i i m m a a n n t t a a n n B B a a r r a a t t . . 4 4 P P e e n n e e n n t t u u a a n n s s a a m m p p e e l l w w i i l l a a y y a a h h u u n n t t u u k k k k e e p p e e r r l l u u a a n n k k a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n s s e e c c a a r r a a s s e e c c a a r r a a p p u u r r p p o o s s i i v v e e s s a a m m p p l l i i n n g g . . W W i i l l a a y y a a h h s s t t u u d d i i d d i i p p i i l l i i h h d d a a r r i i b b e e b b e e r r a a p p a a k k e e c c a a m m a a t t a a n n y y a a n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g , , d d e e n n g g a a n n p p e e r r t t i i m m b b a a n n g g a a n n b b a a h h w w a a w w i i l l a a y y a a h h - - w w i i l l a a y y a a h h t t e e r r s s e e b b u u t t d d a a p p a a t t m m e e w w a a k k i i l l i i k k e e b b e e r r a a d d a a a a n n s s u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u y y a a n n g g m m e e n n j j a a d d i i n n a a r r a a s s u u m m b b e e r r p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n . . W W i i l l a a y y a a h h y y a a n n g g t t e e l l a a h h d d i i t t e e t t a a p p k k a a n n a a d d a a l l a a h h K K e e c c a a m m a a t t a a n n S S e e p p a a u u k k , , D D e e d d a a i i , , K K e e l l a a m m P P e e r r m m a a i i d d a a n n K K e e c c a a m m a a t t a a n n S S i i n n t t a a n n g g . . S S a a m m p p e e l l w w i i l l a a y y a a h h s s t t u u d d i i u u n n t t u u k k k k a a j j i i a a n n k k e e a a d d a a a a n n p p o o p p u u l l a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n a a s s p p e e k k e e k k o o l l o o g g i i s s n n y y a a , , b b e e r r d d a a s s a a r r k k a a n n a a r r e e a a l l p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n y y a a n n g g m m e e w w a a k k i i l l i i k k o o n n d d i i s s i i p p e e n n u u t t u u p p a a n n l l a a h h a a n n h h a a b b i i t t a a t t h h u u t t a a n n s s e e k k u u n n d d e e r r . . L L o o k k a a s s i i a a r r e e a a l l t t e e r r s s e e b b u u t t d d i i p p i i l l i i h h s s e e c c a a r r a a p p u u r r p p o o s s i i v v e e b b e e r r d d a a s s a a r r k k a a n n i i n n f f o o r r m m a a s s i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t d d a a r r i i k k a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i d d a a n n m m e e r r u u p p a a k k a a n n t t e e m m p p a a t t d d i i t t e e m m u u k k a a n n n n y y a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . 2 2 . . P P e e n n e e n n t t u u a a n n R R e e s s p p o o n n d d e e n n M M a a s s y y a a r r a a k k a a t t y y a a n n g g m m e e n n j j a a d d i i r r e e s s p p o o n n d d e e n n d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i a a d d a a l l a a h h m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t s s u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u y y a a n n g g t t e e l l a a h h d d i i k k e e t t a a h h u u i i m m e e m m a a n n f f a a a a t t k k a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k s s e e b b a a g g a a i i p p e e n n y y e e d d a a p p r r a a s s a a m m a a s s a a k k a a n n p p e e n n g g g g u u n n a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t d d a a r r i i k k e e d d u u a a s s u u k k u u t t e e r r s s e e b b u u t t y y a a n n g g s s e e r r i i n n g g m m e e l l a a k k u u k k a a n n p p e e m m u u n n g g u u t t a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i a a l l a a m m . . J J u u m m l l a a h h r r e e s s p p o o n n d d e e n n b b e e r r j j u u m m l l a a h h 3 3 o o r r a a n n g g , , d d a a n n m m e e r r u u p p a a k k a a n n p p e e n n g g g g u u n n a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n p p e e m m u u n n g g u u t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k a a t t a a u u h h a a n n y y a a s s e e b b a a g g a a i i p p e e n n g g g g u u n n a a , , d d a a r r i i j j u u m m l l a a h h t t e e r r s s e e b b u u t t s s u u d d a a h h m m e e n n c c a a k k u u p p s s u u k k u u D D a a y y a a k k m m a a u u p p u u n n M M e e l l a a y y u u . . P P e e n n g g a a m m b b i i l l a a n n s s a a m m p p e e l l r r e e s s p p o o n n d d e e n n d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n s s e e c c a a r r a a s s n n o o w w b b a a l l l l s s a a m m p p l l i i n n g g , , k k a a r r e e n n a a t t e e r r b b a a t t a a s s n n y y a a i i n n f f o o r r m m a a s s i i m m e e n n g g e e n n a a i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t y y a a n n g g t t e e r r m m a a s s u u k k s s e e b b a a g g a a i i p p e e n n g g g g u u n n a a a a t t a a u u p p e e m m u u n n g g u u t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . P P e e n n g g a a m m b b i i l l a a n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n d d i i m m u u l l a a i i d d a a r r i i m m a a s s y y a a r r a a k k t t a a t t a a u u t t o o k k o o h h - - t t o o k k o o h h m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t d d a a r r i i k k e e d d u u a a s s u u k k u u t t e e r r s s e e b b u u t t y y a a n n g g t t e e l l a a h h d d i i k k e e t t a a h h u u i i m m e e m m a a n n f f a a a a t t k k a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k k k e e y y i i n n f f o o r r m m a a n n , , d d a a r r i i k k e e t t e e r r a a n n g g a a n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n t t e e r r s s e e b b u u t t d d i i k k u u m m p p u u l l k k a a n n c c a a l l o o n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n l l a a i i n n , , c c a a l l o o n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n t t e e r r s s e e b b u u t t m m e e m m b b e e r r i i k k a a n n i i n n f f o o r r m m a a s s i i t t e e n n t t a a n n g g c c a a l l o o n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n y y a a n n g g l l a a i i n n , , d d a a n n b b e e g g i i t t u u s s e e t t e e r r u u s s n n y y a a . . P P e e n n e e l l i i t t i i h h a a n n y y a a m m e e n n g g u u n n g g k k a a p p k k a a n n k k r r i i t t e e r r i i a a s s e e b b a a g g a a i i p p e e r r s s y y a a r r a a t t a a n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n S S u u b b a a g g i i o o 1 1 9 9 9 9 1 1 ; ; N N a a s s u u t t i i o o n n 2 2 3 3 . . F F . . M M e e t t o o d d e e P P e e n n g g u u m m p p u u l l a a n n D D a a t t a a M M e e t t o o d d e e p p e e n n g g u u m m p p u u l l a a n n d d a a t t a a y y a a n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d a a l l a a m m p p e e n n e e l l i i t t i i a a n n i i n n i i a a d d a a l l a a h h w w a a w w a a n n c c a a r r a a u u n n t t u u k k k k a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i d d a a n n p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g u u n n t t u u k k m m e e n n d d u u g g a a 4 4 1 1 k k o o n n d d i i s s i i p p o o p p u u l l a a s s i i d d a a n n m m e e n n g g i i d d e e n n t t i i f f i i k k a a s s i i a a s s p p e e k k b b i i o o e e k k o o l l o o g g i i s s s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . M M e e t t o o d d e e p p e e n n g g u u m m p p u u l l a a n n d d a a t t a a y y a a n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n a a d d a a l l a a h h w w a a w w a a n n c c a a r r a a d d a a n n p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g . . 1 1 . . W W a a w w a a n n c c a a r r a a W W a a w w a a n n c c a a r r a a d d i i l l a a k k u u k k a a n n s s e e b b a a g g a a i i s s a a l l a a h h s s a a t t u u c c a a r r a a u u n n t t u u k k m m e e m m p p e e l l a a j j a a r r i i k k a a j j i i a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t l l o o k k a a l l t t e e r r h h a a d d a a p p s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i K K a a b b u u p p a a t t e e n n S S i i n n t t a a n n g g . . K K e e g g i i a a t t a a n n i i n n i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n u u n n t t u u k k m m e e m m p p e e r r o o l l e e h h p p e e n n j j e e l l a a s s a a n n m m e e n n g g e e n n a a i i a a s s p p e e k k - - a a s s p p e e k k y y a a n n g g i i n n g g i i n n d d i i k k e e t t a a h h u u i i d d a a r r i i p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n d d a a n n p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n t t e e n n t t a a n n g g s s e e n n g g k k u u b b a a k k y y a a n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n o o l l e e h h m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t s s e e l l a a m m a a i i n n i i . . S S e e l l a a i i n n m m e e n n a a n n y y a a k k a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g k k e e p p a a d d a a r r e e s s p p o o n n d d e e n n t t e e n n t t a a n n g g h h a a l l - - h h a a l l y y a a n n g g b b e e r r k k a a i i t t a a n n d d e e n n g g a a n n e e t t n n o o b b o o t t a a n n i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , r r e e s s p p o o n n d d e e n n d d i i b b e e r r i i k k a a n n k k u u i i s s i i o o n n e e r r y y a a n n g g d d a a p p a a t t d d i i i i s s i i u u n n t t u u k k m m e e n n e e r r a a n n g g k k a a n n b b a a g g a a i i m m a a n n a a p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n d d a a n n p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t s s e e l l a a m m a a i i n n i i t t e e n n t t a a n n g g s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . H H a a l l - - h h a a l l y y a a n n g g i i n n g g i i n n d d i i k k e e t t a a h h u u i i d d a a r r i i w w a a w w a a n n c c a a r r a a m m e e n n c c a a k k u u p p h h a a l l - - h h a a l l b b e e r r i i k k u u t t : : a a . . P P e e n n g g g g u u n n a a a a n n n n y y a a o o l l e e h h m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t , , v v a a r r i i a a b b e e l l y y a a n n g g d d i i a a m m a a t t i i d d a a r r i i k k a a r r a a k k t t e e r r m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t y y a a i i t t u u u u m m u u r r , , p p e e k k e e r r j j a a a a n n , , p p e e n n d d i i d d i i k k a a n n v v a a r r i i a a b b e e l l b b e e b b a a s s d d a a n n v v a a r r i i a a b b e e l l t t i i d d a a k k b b e e b b a a s s m m e e l l i i p p u u t t i i k k o o m m p p o o s s i i s s i i t t a a k k a a r r a a n n b b a a h h a a n n , , c c a a r r a a p p e e n n g g o o l l a a h h a a n n n n y y a a , , j j e e n n i i s s m m a a s s a a k k a a n n a a p p a a s s a a j j a a , , d d a a n n b b a a g g i i a a n n a a p p a a s s a a j j a a y y a a n n g g d d i i g g u u n n a a k k a a n n . . b b . . B B u u d d i i d d a a y y a a , , m m e e l l i i p p u u t t i i s s u u d d a a h h d d i i l l a a k k u u k k a a n n b b u u d d i i d d a a y y a a b b e e l l u u m m , , c c a a r r a a b b u u d d i i d d a a y y a a y y a a n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n , , p p e e r r m m a a s s a a l l a a h h a a n n b b u u d d i i d d a a y y a a . . c c . . P P e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t t t e e n n t t a a n n g g s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , s s p p e e s s i i e e s s t t u u m m b b u u h h a a n n l l a a i i n n y y a a n n g g s s e e r r i i n n g g m m e e n n j j a a d d i i i i n n a a n n g g s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , r r a a s s a a t t a a s s t t e e s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , d d a a n n p p e e r r t t u u m m b b u u h h a a n n n n y y a a . . d d . . K K e e g g u u n n a a a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k y y a a n n g g d d i i p p a a h h a a m m i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t , , m m e e l l i i p p u u t t i i s s e e j j a a r r a a h h p p e e n n g g g g u u n n a a a a n n n n y y a a , , m m a a n n f f a a a a t t l l a a i i n n u u n n t t u u k k p p e e n n g g o o b b a a t t a a n n m m i i s s a a l l n n y y a a , , n n i i l l a a i i r r e e l l i i g g i i n n i i l l a a i i l l a a i i n n n n y y a a . . e e . . P P e e m m a a n n e e n n a a n n c c a a r r a a m m e e m m p p e e r r o o l l e e h h n n y y a a , , m m e e l l i i p p u u t t i i m m e e m m a a n n e e n n l l a a n n g g s s u u n n g g d d a a r r i i a a l l a a m m , , h h a a s s i i l l t t a a n n a a m m s s e e n n d d i i r r i i a a t t a a u u m m e e m m b b e e l l i i d d i i p p a a s s a a r r m m e e m m e e s s a a n n . . f f . . K K o o n n d d i i s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k s s a a a a t t i i n n i i m m e e n n u u r r u u t t m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t , , m m a a s s i i h h b b a a n n y y a a k k m m e e l l i i m m p p a a h h , , m m a a s s i i h h d d i i p p a a s s a a r r k k a a n n , , a a t t a a u u j j a a r r a a n n g g s s u u l l i i t t m m e e n n d d a a p p a a t t k k a a n n n n y y a a . . g g . . P P e e r r s s e e p p s s i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t t t e e n n t t a a n n g g k k o o n n s s e e r r v v a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , m m e e l l i i p p u u t t i i : : p p e e l l e e s s t t a a r r i i a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , b b a a g g a a i i m m a a n n a a c c a a r r a a m m e e l l e e s s t t a a r r i i a a k k a a n n n n y y a a , , a a r r t t i i p p e e n n t t i i n n g g s s e e n n g g k k u u b b a a k k b b a a g g i i m m a a s s y y a a r r a a k k a a t t . . 4 4 2 2 2 2 . . P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n L L a a n n g g s s u u n n g g a a . . B B e e n n t t u u k k , , U U k k u u r r a a n n d d a a n n J J u u m m l l a a h h U U n n i i t t C C o o n n t t o o h h P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n U U n n i i t t c c o o n n t t o o h h p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n t t e e r r d d i i r r i i a a t t a a s s p p e e t t a a k k - - p p e e t t a a k k p p e e r r s s e e g g i i b b e e r r u u k k u u r r a a n n 2 2 m m x x 2 2 m m . . J J u u m m l l a a h h k k e e s s e e l l u u r r u u h h a a n n u u n n i i t t c c o o n n t t o o h h p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n a a d d a a l l a a h h 1 1 u u n n i i t t , , y y a a n n g g t t e e r r d d i i r r i i a a t t a a s s 2 2 5 5 u u n n i i t t d d i i s s e e t t i i a a p p l l o o k k a a s s i i p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d a a n n k k e e s s e e l l u u r r u u h h a a n n t t e e r r d d a a p p a a t t 4 4 l l o o k k a a s s i i p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d i i h h u u t t a a n n s s e e k k u u n n d d e e r r . . U U n n i i t t c c o o n n t t o o h h p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n b b e e r r a a d d a a d d i i j j a a l l u u r r - - j j a a l l u u r r p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d e e n n g g a a n n u u k k u u r r a a n n t t i i a a p p j j a a l l u u r r , , p p a a n n j j a a n n g g 1 1 m m d d a a n n l l e e b b a a r r 2 2 m m . . J J a a l l u u r r p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d i i b b a a g g i i m m e e n n j j a a d d i i u u n n i i t t a a t t a a u u p p e e t t a a k k - - p p e e t t a a k k k k e e c c i i l l b b e e r r u u k k u u r r a a n n 2 2 m m x x 2 2 m m u u n n t t u u k k p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n t t i i n n g g k k a a t t p p o o h h o o n n , , u u k k u u r r a a n n 1 1 m m x x 1 1 m m u u n n t t u u k k t t i i n n g g k k a a t t t t i i a a n n g g , , 5 5 m m x x 5 5 m m u u n n t t u u k k p p a a n n c c a a n n g g s s a a p p l l i i n n g g d d a a n n 2 2 m m x x 2 2 m m u u n n t t u u k k a a n n a a k k a a n n s s e e e e d d l l i i n n g g . . b b . . M M e e t t o o d d e e P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n S S p p e e s s i i e e s s P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n n n y y a a a a k k a a n n d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d e e n n g g a a n n m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n m m e e t t o o d d e e k k o o m m b b i i n n a a s s i i j j a a l l u u r r d d e e n n g g a a n n g g a a r r i i s s b b e e r r p p e e t t a a k k . . J J a a l l u u r r d d i i k k o o m m b b i i n n a a s s i i k k a a n n d d e e n n g g a a n n g g a a r r i i s s b b e e r r p p e e t t a a k k d d e e n n g g a a n n u u k k u u r r a a n n 2 2 m m x x 1 1 m m , , d d i i b b u u a a t t s s e e b b a a n n y y a a k k 5 5 b b u u a a h h j j a a l l u u r r p p a a d d a a s s a a t t u u a a r r e e a a l l p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n . . J J a a l l u u r r d d i i l l e e t t a a k k k k a a n n s s e e c c a a r r a a s s y y s s t t e e m m a a t t i i c c d d e e n n g g a a n n j j a a r r a a k k a a n n t t a a r r j j a a l l u u r r 5 5 m m . . A A r r e e a a l l p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n a a d d a a l l a a h h s s e e b b a a n n y y a a k k 4 4 l l o o k k a a s s i i , , k k e e e e m m p p a a t t l l o o k k a a s s i i b b e e r r a a d d a a d d i i h h u u t t a a n n s s e e k k u u n n d d e e r r . . c c . . M M e e t t o o d d e e P P e e n n g g a a m m b b i i l l a a n n D D a a t t a a P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d e e n n g g a a n n c c a a r r a a m m e e n n g g a a m m a a t t i i s s e e m m u u a a p p e e t t a a k k c c o o n n t t o o h h p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n y y a a n n g g t t e e l l a a h h d d i i t t e e n n t t u u k k a a n n . . D D i i c c a a t t a a t t s s e e m m u u a a d d a a t t a a y y a a n n g g d d i i p p e e r r l l u u k k a a n n d d a a l l a a m m s s e e t t i i a a p p p p e e t t a a k k c c o o n n t t o o h h p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n . . 1 1 . . I I n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i V V e e g g e e t t a a s s i i U U n n t t u u k k m m e e m m p p e e l l a a j j a a r r i i k k o o n n d d i i s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n k k e e a a d d a a a a n n e e k k o o l l o o g g i i s s n n y y a a d d i i a a l l a a m m d d i i l l a a k k u u k k a a n n I I n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i v v e e g g e e t t a a s s i i , , y y a a n n g g m m e e n n c c a a k k u u p p s s p p e e s s i i e e s s s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n y y a a n n g g m m e e r r u u p p a a k k a a n n h h a a b b i i t t u u s s p p o o h h o o n n m m u u l l a a i i t t i i n n g g k k a a t t s s e e m m a a i i , , p p a a n n c c a a n n g g , , t t i i a a n n g g . . d d a a n n p p o o h h o o n n . . D D a a t t a a i i n n i i d d i i p p e e r r l l u u k k a a n n u u n n t t u u k k m m e e l l i i h h a a t t a a s s p p e e k k k k o o n n s s e e r r v v a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n u u n n t t u u k k m m e e n n g g u u m m p p u u l l k k a a n n d d a a t t a a t t e e n n t t a a n n g g j j u u m m l l a a h h s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n j j u u m m l l a a h h s s e e r r t t a a i i n n d d i i v v i i d d u u s s e e t t i i a a p p j j e e n n i i s s v v e e g g e e t t a a s s i i s s e e c c a a r r a a u u m m u u m m . . U U n n t t u u k k s s e e n n g g k k u u b b a a k k s s e e l l a a i i n n d d i i c c a a t t a a t t j j u u m m l l a a h h d d i i s s e e t t i i a a p p p p e e t t a a k k p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n j j u u g g a a d d i i c c a a t t a a t t t t i i t t i i k k k k o o o o r r d d i i n n a a t t d d i i t t e e m m u u k k a a n n n n y y a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . P P a a d d a a j j a a l l u u r r y y a a n n g g d d i i t t e e m m u u k k a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , s s e e l l a a i i n n 4 4 3 3 d d i i c c a a t t a a t t k k a a r r a a k k t t e e r r i i s s t t i i k k s s e e n n g g k k u u b b a a k k y y a a n n g g d d i i t t e e m m u u k k a a n n d d i i a a m m e e t t e e r r , , t t i i n n g g g g i i , , k k e e t t e e r r a a n n g g a a n n l l a a i i n n n n y y a a d d a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n n n y y a a y y a a n n g g b b e e r r a a d d a a p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n l l a a n n g g s s u u n n g g d d a a r r i i k k e e g g i i a a t t a a n n i i n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i v v e e g g e e t t a a s s i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n u u n n t t u u k k m m e e n n g g e e t t a a h h u u i i h h a a l l - - h h a a l l s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : a a . . K K e e a a d d a a a a n n p p o o p p u u l l a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i h h a a b b i i t t a a t t n n y y a a , , m m e e l l i i p p u u t t i i k k a a r r a a k k t t e e r r i i s s t t i i k k n n y y a a , , j j u u m m l l a a h h n n y y a a , , p p e e n n y y e e b b a a r r a a n n n n y y a a d d i i a a l l a a m m d d a a n n a a s s o o s s i i a a s s i i d d e e n n g g a a n n s s p p e e s s i i e e s s l l a a i i n n . . b b . . K K e e a a d d a a a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n y y a a n n g g t t e e r r m m a a s s u u k k h h a a b b i i t t u u s s p p o o h h o o n n p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . M M e e l l i i p p u u t t i i k k e e a a n n e e k k a a r r a a g g a a m m a a s s p p e e s s i i e e s s , , k k e e k k a a y y a a a a n n s s p p e e s s e e s s , , k k e e m m e e r r a a t t a a a a n n , , d d a a n n k k e e s s a a m m a a a a n n k k o o m m u u n n i i t t a a s s d d a a l l a a m m u u n n i i t t p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n . . U U k k u u r r a a n n p p e e t t a a k k c c o o n n t t o o h h u u n n t t u u k k k k e e p p e e r r l l u u a a n n a a n n a a l l i i s s i i s s v v e e g g e e t t a a s s i i d d i i a a r r e e a a l l b b e e r r h h u u t t a a n n d d i i b b e e d d a a k k a a n n m m e e n n u u r r u u t t t t i i n n g g k k a a t t a a n n k k e e l l o o m m p p o o k k t t u u m m b b u u h h a a n n , , y y a a i i t t u u S S o o e e r r i i a a n n e e g g a a r r a a d d a a n n I I n n d d r r a a w w a a n n 1 1 9 9 8 8 8 8 d d i i s s a a j j i i k k a a n n p p a a d d a a T T a a b b e e l l 1 1 1 1 . . T T a a b b e e l l 1 1 1 1 K K a a t t e e g g o o r r i i p p e e n n g g e e l l o o m m p p o o k k k k a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i d d a a n n l l u u a a s s p p e e t t a a k k u u k k u u r r K K a a t t e e g g o o r r i i D D i i a a m m e e t t e e r r c c m m U U k k u u r r a a n n P P e e t t a a k k m m x x m m P P o o h h o o n n T T i i a a n n g g P P a a n n c c a a n n g g S S e e m m a a i i 2 2 1 1 – – 1 1 9 9 1 1 c c m m d d a a n n t t i i n n g g g g i i ≥ ≥ 1 1 , , 5 5 m m T T i i n n g g g g i i 1 1 , , 5 5 m m 2 2 x x 2 2 1 1 x x 1 1 5 5 x x 5 5 2 2 x x 2 2 K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : U U n n t t u u k k s s e e n n g g k k u u b b a a k k p p a a d d a a p p e e t t a a k k 2 2 m m x x 2 2 m m . . P P e e n n g g a a m m b b i i l l a a n n d d a a t t a a d d a a l l a a m m i i n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n v v e e g g e e t t a a s s i i l l a a i i n n n n y y a a d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d e e n n g g a a n n m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n m m e e t t o o d d e e k k o o m m b b i i n n a a s s i i j j a a l l u u r r - - g g a a r r i i s s b b e e r r p p e e t t a a k k K K u u s s m m a a n n a a 1 1 9 9 9 9 7 7 d d i i s s a a j j i i k k a a n n p p a a d d a a G G a a m m b b a a r r 4 4 . . C D B A A Arah Rintisan 2 m B 10 m 5 m C D 20 m 1 1 m m G G a a m m b b a a r r 4 4 B B e e n n t t u u k k d d a a n n u u k k u u r r a a n n p p e e t t a a k k p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n i i n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i v v e e g g e e t t a a s s i i d d e e n n g g a a n n m m e e t t o o d d e e k k o o m m b b i i n n a a s s i i j j a a l l u u r r d d e e n n g g a a n n g g a a r r i i s s b b e e r r p p e e t t a a k k 4 4 4 4 K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : A A . . P P e e t t a a k k u u k k u u r r v v e e g g e e t t a a s s i i t t i i n n g g k k a a t t s s e e m m a a i i 2 2 m m x x 2 2 m m B B . . P P e e t t a a k k u u k k u u r r v v e e g g e e t t a a s s i i t t i i n n g g k k a a t t p p a a n n c c a a n n g g 5 5 m m x x 5 5 m m C C . . P P e e t t a a k k u u k k u u r r v v e e g g e e t t a a s s i i t t i i n n g g k k a a t t t t i i a a n n g g 1 1 m m x x 1 1 m m D D . . P P e e t t a a k k u u k k u u r r v v e e g g e e t t a a s s i i t t i i n n g g k k a a t t p p o o h h o o n n 2 2 m m x x 2 2 m m 2 2 . . P P e e n n g g a a m m a a t t a a n n K K o o m m p p o o n n e e n n F F i i s s i i k k H H a a b b i i t t a a t t S S e e n n g g k k u u b b a a k k K K e e a a d d a a a a n n f f i i s s i i k k h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k y y a a n n g g d d i i u u k k u u r r d d a a n n d d i i a a m m a a t t i i , , m m e e l l i i p p u u t t i i j j e e n n i i s s t t a a n n a a h h , , k k e e t t e e b b a a l l a a n n s s e e r r a a s s a a h h , , s s u u h h u u , , k k e e l l e e m m b b a a b b a a n n l l i i n n g g k k u u n n g g a a n n . . 3 3 . . P P e e m m b b u u a a t t a a n n H H e e r r b b a a r r i i u u m m P P e e n n g g a a m m b b i i l l a a n n s s a a m m p p e e l l h h e e r r b b a a r r i i u u m m d d i i l l a a k k u u k k a a n n u u n n t t u u k k i i d d e e n n t t i i f f i i k k a a s s i i s s p p e e s s i i e e s s s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n s s p p e e s s i i e e s s t t u u m m b b u u h h a a n n y y a a n n g g a a d d a a d d i i p p l l o o t t k k a a j j i i a a n n . . P P e e n n g g i i d d e e n n t t i i f f i i k k a a s s i i a a n n s s p p e e s s i i e e s s d d i i l l a a k k s s a a n n a a k k a a n n d d i i H H e e r r b b a a r r i i u u m m B B o o g g o o r r i i e e n n s s i i s s , , B B o o g g o o r r . . T T a a h h a a p p a a n n - - t t a a h h a a p p a a n n y y a a n n g g d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d a a l l a a m m p p e e m m b b u u a a t t a a n n h h e e r r b b a a r r i i u u m m i i n n i i a a d d a a l l a a h h : : a a . . M M e e n n g g a a m m b b i i l l c c o o n n t t o o h h h h e e r r b b a a r r i i u u m m y y a a n n g g t t e e r r d d i i r r i i d d a a r r i i r r a a n n t t i i n n g g l l e e n n g g k k a a p p d d e e n n g g a a n n d d a a u u n n n n y y a a , , k k a a l l a a u u a a d d a a b b u u n n g g a a d d a a n n b b u u a a h h n n y y a a j j u u g g a a d d i i a a m m b b i i l l . . b b . . C C o o n n t t o o h h h h e e r r b b a a r r i i u u m m t t a a d d i i d d e e n n g g a a n n m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n g g u u n n t t i i n n g g d d a a u u n n , , d d i i p p o o t t o o n n g g d d e e n n g g a a n n p p a a n n j j a a n n g g k k u u r r a a n n g g l l e e b b i i h h 4 4 c c m m . . c c . . K K e e m m u u d d i i a a n n c c o o n n t t o o h h h h e e r r b b a a r r i i u u m m d d i i m m a a s s u u k k k k a a n n k k e e d d a a l l a a m m k k e e r r t t a a s s k k o o r r a a n n d d e e n n g g a a n n m m e e m m b b e e r r i i k k a a n n e e t t i i k k e e t t y y a a n n g g b b e e r r u u k k u u r r a a n n 3 3 c c m m x x 5 5 c c m m . . E E t t i i k k e e t t b b e e r r i i s s i i k k e e t t e e r r a a n n g g a a n n t t e e n n t t a a n n g g n n o o m m o o r r s s p p e e s s i i e e s s , , n n a a m m a a l l o o k k a a l l , , l l o o k k a a s s i i p p e e n n g g u u m m p p u u l l a a n n d d a a n n n n a a m m a a p p e e n n g g u u m m p p u u l l k k o o l l e e k k t t o o r r . . d d . . S S e e l l a a n n j j u u t t n n y y a a b b e e b b e e r r a a p p a a h h e e r r b b a a r r i i u u m m d d i i s s u u s s u u n n d d i i a a t t a a s s s s a a s s a a k k y y a a n n g g t t e e r r b b u u a a t t d d a a r r i i b b a a m m b b u u d d a a n n d d i i s s e e m m p p r r o o t t d d e e n n g g a a n n a a l l k k o o h h o o l l 7 7 . . e e . . S S p p e e s s i i m m e e n n s s e e l l a a n n j j u u t t n n y y a a d d i i j j e e m m u u r r d d a a l l a a m m s s i i n n a a r r m m a a t t a a h h a a r r i i d d a a n n d d i i s s e e m m p p r r o o t t k k e e m m b b a a l l i i d d e e n n g g a a n n a a l l k k o o h h o o l l 7 7 . . f f . . H H e e r r b b a a r r i i u u m m y y a a n n g g s s u u d d a a h h k k e e r r i i n n g g d d i i l l e e n n g g k k a a p p i i d d e e n n g g a a n n k k e e t t e e r r a a n n g g a a n n - - k k e e t t e e r r a a n n g g a a n n y y a a n n g g d d i i p p e e r r l l u u k k a a n n d d i i i i d d e e n n t t i i f f i i k k a a s s i i u u n n t t u u k k m m e e n n d d a a p p a a t t k k a a n n n n a a m m a a i i l l m m i i a a h h n n y y a a d d i i H H e e r r b b a a r r i i u u m m B B o o g g o o r r i i e e n n s s e e B B o o g g o o r r . . G G . . M M e e t t o o d d e e A A n n a a l l i i s s i i s s D D a a t t a a 1 1 . . D D a a t t a a H H a a s s i i l l W W a a w w a a n n c c a a r r a a E E t t n n o o b b o o t t a a n n i i D D a a t t a a - - d d a a t t a a k k u u a a l l i i t t a a t t i i f f y y a a n n g g d d i i p p e e r r o o l l e e h h d d a a r r i i k k e e g g i i a a t t a a n n w w a a w w a a n n c c a a r r a a d d i i o o l l a a h h d d a a n n d d i i a a n n a a l l i i s s i i s s d d e e n n g g a a n n m m e e l l a a k k u u k k a a n n p p e e r r i i n n g g k k a a s s a a n n d d a a t t a a , , p p e e n n g g g g o o l l o o n n g g a a n n , , p p e e n n y y e e d d e e r r h h a a n n a a a a n n , , 4 4 5 5 p p e e n n e e l l u u s s u u r r a a n n d d a a n n p p e e n n g g a a i i t t a a n n a a n n t t a a r r t t e e m m a a . . S S e e l l a a n n j j u u t t n n y y a a d d a a t t a a y y a a n n g g t t e e l l a a h h d d i i p p e e r r o o l l e e h h d d i i s s a a j j i i k k a a n n s s e e c c a a r r a a d d e e s s k k r r i i p p t t i i f f , , s s e e s s u u a a i i d d e e n n g g a a n n t t e e m m a a p p e e m m b b a a h h a a s s a a n n y y a a n n g g a a d d a a s s e e h h i i n n g g g g a a m m e e n n d d u u k k u u n n g g d d a a l l a a m m p p e e n n a a r r i i k k a a n n k k e e s s i i m m p p u u l l a a n n a a t t a a u u p p e e n n e e n n t t u u a a n n r r e e k k o o m m e e n n d d a a s s i i t t i i n n d d a a k k l l a a n n j j u u t t . . S S e e l l a a i i n n i i t t u u d d i i g g u u n n a a k k a a n n p p u u l l a a C C h h i i - - s s q q u u a a r r e e u u n n t t u u k k m m e e n n g g e e t t a a h h u u i i a a p p a a k k a a h h a a d d a a p p e e r r b b e e d d a a a a n n p p e e r r s s e e p p s s i i p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n a a n n t t a a r r a a e e t t n n i i s s D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u S S i i n n t t a a n n g g . . K K r r i i t t e e r r i i a a u u j j i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d e e n n g g a a n n p p e e r r s s a a m m a a a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : 2 1 2 E E O n i ∑ = − = χ K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : O O = = F F r r e e k k u u e e n n s s i i h h a a s s i i l l p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n E E = = F F r r e e k k u u e e n n s s i i H H a a r r a a p p a a n n d d f f = = d d e e r r a a j j a a t t b b e e b b a a s s y y a a i i t t u u r r - - 1 1 c c - - 1 1 , , α α = = , , 5 5 t t i i n n g g k k a a t t s s i i g g n n i i f f i i k k a a n n s s i i 5 5 . . 2 2 . . P P o o l l a a S S e e b b a a r r a a n n S S p p a a s s i i a a l l S S e e n n g g k k u u b b a a k k P P e e n n e e n n t t u u a a n n p p o o l l a a s s e e b b a a r r a a n n s s p p a a s s i i a a l l s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d e e n n g g a a n n m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n p p e e n n d d e e k k a a t t a a n n i i n n d d e e k k s s p p e e n n y y e e b b a a r r a a n n M M o o r r i i s s i i t t a a d d e e n n g g a a n n f f o o r r m m u u l l a a S S m m i i t t h h a a n n d d G G i i l l l l 1 1 9 9 7 7 5 5 d d a a l l a a m m K K r r e e b b s s 1 1 9 9 9 9 9 9 . . ∑ ∑ − + − = 1 . 975 , 2 Xi Xi n X Mu ∑ ∑ − + − = 1 . 025 , 2 Xi Xi n X Mc K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : I I d d = = M M o o r r o o s s i i t t a a I I n n d d e e x x o o f f D D i i p p e e r r s s i i o o n n n n = = U U k k u u r r a a n n s s a a m m p p e e l l ∑ ∑ X X = = J J u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u s s e e n n g g k k u u b b a a k k ∑ ∑ X X ² ² = = J J u u m m l l a a h h k k u u a a d d r r a a t t i i n n d d i i v v i i d d u u s s e e n n g g k k u u b b a a k k U U n n t t u u k k m m e e n n g g h h i i t t u u n n g g I I n n d d e e k k s s M M o o r r i i s s i i t t a a t t e e r r s s t t a a n n d d a a r r I I p p d d a a p p a a t t d d i i g g u u n n a a k k a a n n f f o o r r m m u u l l a a : : J J i i k k a a I I d d ≥ ≥ M M c c 1 1 , , ∑ ∑ X X ² ² - - ∑ ∑ X X I I d d = = n n ∑ ∑ X X i i ² ² - - ∑ ∑ X X I I d d - - M M c c I I p p = = , , 5 5 + + , , 5 5 n n - - M M c c 4 4 6 6 J J i i k k a a M M c c I I d d ≥ ≥ 1 1 , , J J i i k k a a 1 1 , , I I d d M M u u J J i i k k a a 1 1 , , M M u u I I d d P P e e r r h h i i t t u u n n g g a a n n I I n n d d e e k k s s M M o o r r i i s s i i t t a a t t e e r r s s t t a a n n d d a a r r d d a a p p a a t t m m e e n n g g e e t t a a h h u u i i p p o o l l a a s s e e b b a a r r a a n n s s p p a a s s i i a a l l P P . . c c a a u u l l i i f f l l o o r r a a y y a a i i t t u u r r a a n n d d o o m m j j i i k k a a I I p p = = ; ; m m e e n n g g e e l l o o m m p p o o k k j j i i k k a a I I p p d d a a n n s s e e r r a a g g a a m m j j i i k k a a I I p p . . 3 3 . . A A s s o o s s i i a a s s i i A A n n t t a a r r D D u u a a S S p p e e s s i i e e s s P P r r o o s s e e d d u u r r y y a a n n g g d d i i g g u u n n a a k k a a n n u u n n t t u u k k m m e e m m p p e e l l a a j j a a r r i i a a s s o o s s i i a a s s i i a a n n t t a a r r s s p p e e s s i i f f i i k k a a n n t t a a r r a a s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d e e n n g g a a n n s s p p e e s s i i e e s s l l a a i i n n n n y y a a d d i i d d a a s s a a r r k k a a n n p p a a d d a a a a d d a a t t i i d d a a k k n n y y a a p p r r e e s s e e n n c c e e d d a a n n a a b b s s e e n n c c e e s s p p e e s s i i e e s s d d a a l l a a m m u u n n i i t t s s a a m m p p l l i i n n g g S S U U . . S S e e t t i i a a p p p p a a s s a a n n g g a a n n s s p p e e s s i i e e s s s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d a a n n s s p p e e s s i i e e s s X X y y a a n n g g d d i i p p e e r r o o l l e e h h d d a a r r i i u u n n i i t t s s a a m m p p l l i i n n g g k k e e m m u u d d i i a a n n d d i i s s u u s s u u n n d d a a l l a a m m b b e e n n t t u u k k t t a a b b e e l l k k o o n n t t i i n n g g e e n n s s i i 2 2 x x 2 2 T T a a b b e e l l 1 1 2 2 . . T T a a b b e e l l 1 1 2 2 A A s s o o s s i i a a s s i i s s p p e e s s i i e e s s K K o o t t i i n n g g e e n n s s i i 2 2 x x 2 2 P P . . c c a a u u l l i i f f l l o o r r a a S S p p e e s s i i e e s s X X A A d d a a T T i i d d a a k k a a d d a a J J u u m m l l a a h h A A d d a a a a b b a a + + b b T T i i d d a a k k a a d d a a c c d d c c + + d d J J u u m m l l a a h h A A + + c c b b + + d d N N K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : a a = = j j u u m m l l a a h h u u n n i i t t s s a a m m p p l l i i n n g g S S U U d d i i m m a a n n a a k k e e d d u u a a s s p p e e s s i i e e s s t t e e r r d d a a p p a a t t b b = = j j u u m m l l a a h h S S U U d d i i m m a a n n a a t t e e r r d d a a p p a a t t s s p p e e s s i i e e s s X X t t e e t t a a p p i i s s e e n n g g k k u u b b a a k k t t i i d d a a k k t t e e r r d d a a p p a a t t . . c c = = j j u u m m l l a a h h S S U U d d i i m m a a n n a a t t e e r r d d a a p p a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k t t e e t t a a p p i i s s p p e e s s i i e e s s X X t t i i d d a a k k t t e e r r d d a a p p a a t t d d = = j j u u m m l l a a h h S S U U d d i i m m a a n n a a k k e e d d u u a a s s p p e e s s i i e e s s t t i i d d a a k k t t e e r r d d a a p p a a t t . . N N = = j j u u m m l l a a h h t t o o t t a a l l S S U U N N = = a a + + b b + + c c + + d d . . I I d d - - 1 1 I I p p = = , , 5 5 M M c c - - 1 1 I I d d - - 1 1 I I p p = = - - , , 5 5 M M c c - - 1 1 I I d d - - M M c c I I p p = = - - , , 5 5 + + , , 5 5 n n - - M M c c 4 4 7 7 N N i i l l a a i i h h a a r r a a p p a a n n u u n n t t u u k k s s e e l l a a , , s s e e l l b b , , c c d d a a n n d d a a d d a a l l a a h h E E a a = = a a + + b b a a + + c c N N E E b b = = a a + + b b b b + + d d N N E E c c = = c c + + d d a a + + c c N N E E c c = = c c + + d d b b + + d d N N K K r r i i t t e e r r i i a a u u j j i i d d i i l l a a k k u u k k a a n n d d e e n n g g a a n n p p e e r r s s a a m m a a a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : 2 1 2 E E O n i ∑ = − = χ K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : O O = = F F r r e e k k u u e e n n s s i i h h a a s s i i l l p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n E E = = F F r r e e k k u u e e n n s s i i H H a a r r a a p p a a n n d d f f = = d d e e r r a a j j a a t t b b e e b b a a s s y y a a i i t t u u r r - - 1 1 c c - - 1 1 , , α α = = , , 5 5 t t i i n n g g k k a a t t s s i i g g n n i i f f i i k k a a n n s s i i 5 5 . . J J i i k k a a 2 χ h h i i t t u u n n g g 2 χ t t a a b b e e l l , , m m a a k k a a h h i i p p o o t t e e s s i i s s b b a a h h w w a a t t e e r r d d a a p p a a t t a a s s o o s s i i a a s s i i a a n n t t a a r r a a s s p p e e s s i i e e s s A A d d a a n n B B d d i i t t e e r r i i m m a a . . T T e e r r d d a a p p a a t t d d u u a a t t i i p p e e a a s s o o s s i i a a s s i i , , y y a a i i t t u u : : 1 1 P P o o s s i i t t i i f f , , j j i i k k a a n n i i l l a a i i o o b b s s e e r r v v a a s s i i a a E E a a , , k k e e d d u u a a s s p p e e s s i i e e s s l l e e b b i i h h s s e e r r i i n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t b b e e r r s s a a m m a a - - s s a a m m a a d d a a r r i i p p a a d d a a s s e e n n d d i i r r i i - - s s e e n n d d i i r r i i b b e e b b a a s s s s a a t t u u s s a a m m a a l l a a i i n n . . 2 2 N N e e g g a a t t i i f f , , j j i i k k a a n n i i l l a a i i o o b b s s e e r r v v a a s s i i a a E E a a , , k k e e d d u u a a s s p p e e s s i i e e s s l l e e b b i i h h s s e e r r i i n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t s s e e n n d d i i r r i i - - s s e e n n d d i i r r i i , , d d a a r r i i p p a a d d a a b b e e r r s s a a m m a a - - s s a a m m a a . . S S e e l l a a n n j j u u t t n n y y a a t t i i n n g g k k a a t t a a s s o o s s i i a a s s i i n n y y a a d d a a p p a a t t d d i i u u k k u u r r d d e e n n g g a a n n m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n i i n n d d e e k k s s D D i i c c e e d d a a n n I I n n d d e e k k s s J J a a c c c c a a r r d d L L u u d d w w i i g g R R e e y y n n o o l l d d 1 1 9 9 8 8 8 8 . . c b a a DI + + = 2 c b a a JI + + = 4 4 . . K K o o m m p p o o s s i i s s i i d d a a n n D D o o m m i i n n a a s s i i S S p p e e s s i i e e s s D D a a t t a a h h a a s s i i l l i i n n v v e e n n t t a a r r i i s s a a s s i i v v e e g g e e t t a a s s i i s s e e l l a a n n j j u u t t n n y y a a d d i i a a n n a a l l i i s s i i s s u u n n t t u u k k m m e e n n g g e e t t a a h h u u i i k k o o m m p p o o s s i i s s i i d d a a n n d d o o m m i i n n a a s s i i s s p p e e s s i i e e s s n n y y a a . . D D o o m m i i n n a a s s i i s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s a a k k a a n n d d i i t t u u n n j j u u k k k k a a n n o o l l e e h h b b e e s s a a r r a a n n I I n n d d e e k k s s N N i i l l a a i i P P e e n n t t i i n n g g I I N N P P . . I I n n d d e e k k s s N N i i l l a a i i P P e e n n t t i i n n g g I I N N P P u u n n t t u u k k v v e e g g e e t t a a s s i i t t i i n n g g k k a a t t t t i i a a n n g g d d a a n n p p o o h h o o n n m m e e r r u u p p a a k k a a n n p p e e n n j j u u m m l l a a h h a a n n d d a a r r i i n n i i l l a a i i - - n n i i l l a a i i 4 4 8 8 k k e e r r a a p p a a t t a a n n r r e e l l a a t t i i f f K K R R , , d d o o m m i i n n a a s s i i r r e e l l a a t t i i f f D D R R , , d d a a n n f f r r e e k k u u e e n n s s i i r r e e l l a a t t i i f f F F R R a a t t a a u u I I N N P P = = K K R R + + F F R R + + D D R R , , s s e e d d a a n n g g k k a a n n u u n n t t u u k k v v e e g g e e t t a a s s i i t t i i n n g g k k a a t t s s e e m m a a i i d d a a n n p p a a n n c c a a n n g g . . I I N N P P = = K K R R + + F F R R . . P P e e r r s s a a m m a a a a n n - - p p e e r r s s a a m m a a a a n n y y a a n n g g d d i i g g u u n n a a k k a a n n u u n n t t u u k k m m e e n n e e n n t t u u k k a a n n n n i i l l a a i i - - n n i i l l a a i i t t e e r r s s e e b b u u t t a a d d a a l l a a h h s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : J J u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s K K = = L L u u a a s s p p l l o o t t p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n h h a a K K e e r r a a p p a a t t a a n n s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s K K R R = = x x 1 1 K K e e r r a a p p a a t t a a n n s s e e l l u u r r u u h h s s p p e e s s i i e e s s J J u u m m l l a a h h p p l l o o t t d d i i t t e e m m u u k k a a n n n n y y a a s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s F F = = J J u u m m l l a a h h t t o o t t a a l l p p l l o o t t p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n F F r r e e k k u u e e n n s s i i s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s F F R R = = x x 1 1 F F r r e e k k u u e e n n s s i i s s e e l l u u r r u u h h s s p p e e s s i i e e s s L L u u a a s s b b i i d d a a n n g g d d a a s s a a r r s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s D D = = L L u u a a s s p p l l o o t t p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n h h a a D D o o m m i i n n a a s s i i s s u u a a t t u u s s p p e e s s i i e e s s D D R R = = x x 1 1 D D o o m m i i n n a a s s i i s s e e l l u u r r u u h h s s p p e e s s i i e e s s 5 5 . . K K e e a a n n e e k k a a r r a a g g a a m m a a n n S S p p e e s s i i e e s s T T u u m m b b u u h h a a n n U U n n t t u u k k m m e e n n e e n n t t u u k k a a n n u u k k u u r r a a n n k k e e a a n n e e k k a a r r a a g g a a m m a a n n s s p p e e s s i i e e s s t t u u m m b b u u h h a a n n p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , d d i i g g u u n n a a k k a a n n p p e e n n d d e e k k a a t t a a n n i i n n d d e e k k s s k k e e r r a a g g a a m m a a n n S S h h a a n n n n o o n n - - W W i i e e n n e e r r , , k k o o e e f f i i s s i i e e n n k k e e s s a a m m a a a a n n k k o o m m u u n n i i t t a a s s , , i i n n d d e e k k s s k k e e k k a a y y a a a a n n j j e e n n i i s s M M a a r r g g a a l l e e f f , , d d a a n n i i n n d d e e k k s s k k e e m m e e r r a a t t a a a a n n E E v v e e n n n n e e s s . . a a . . K K e e k k a a y y a a a a n n s s p p e e s s i i e e s s S S p p e e c c i i e e s s r r i i c c h h n n e e s s s s U U n n t t u u k k m m e e n n g g u u k k u u r r k k e e k k a a y y a a a a n n s s p p e e s s i i e e s s d d a a l l a a m m u u n n i i t t - - u u n n i i t t p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n , , p p e e n n d d e e k k a a t t a a n n y y a a n n g g d d i i g g u u n n a a k k a a n n a a d d a a l l a a h h I I n n d d e e k k s s D D i i v v e e r r s s i i t t a a s s M M a a r r g g a a l l e e f f C C l l i i f f f f o o r r d d S S t t e e p p h h e e n n s s o o n n , , 1 1 9 9 7 7 9 9 4 4 9 9 d d a a l l a a m m M M a a g g u u r r r r a a n n 1 1 9 9 8 8 8 8 . . I I n n d d e e k k s s k k e e k k a a y y a a a a n n M M a a r r g g a a l l e e f f d d i i h h i i t t u u n n g g d d e e n n g g a a n n m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n p p e e r r s s a a m m a a a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : D D m m g g = = N S ln 1 − K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : D D m m g g = = I I n n d d e e k k s s k k e e k k a a y y a a a a n n M M a a r r g g a a l l e e f f S S = = J J u u m m l l a a h h s s p p e e s s i i e e s s N N = = J J u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u b b . . K K e e r r a a g g a a m m a a n n s s p p e e s s i i e e s s H H e e t t e e r r o o g g e e n n e e i i t t y y U U n n t t u u k k m m e e n n g g u u k k u u r r k k e e r r a a g g a a m m a a n n s s p p e e s s i i e e s s d d i i a a r r e e a a l l p p l l o o t t p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d i i g g u u n n a a k k a a n n I I n n d d e e k k s s K K e e r r a a g g a a m m a a n n S S h h a a n n n n o o n n - - W W i i e e n n e e r r y y a a n n g g d d i i h h i i t t u u n n g g m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n p p e e r r s s a a m m a a a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : H H ’ ’ = = - - ∑ pi pi ln . K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : p p i i = = p p r r o o p p o o r r s s i i j j u u m m l l a a h h i i n n d d i i v v i i d d u u k k e e - - i i n n i i N N H H ’ ’ = = i i n n d d e e k k s s d d i i v v e e r r s s i i t t a a s s S S h h a a n n n n o o n n c c . . I I n n d d e e k k s s K K e e m m e e r r a a t t a a a a n n E E v v e e n n n n e e s s U U n n t t u u k k m m e e n n g g u u k k u u r r d d e e r r a a j j a a t t k k e e m m e e r r a a t t a a a a n n k k e e l l i i m m p p a a h h a a n n i i n n d d i i v v i i d d u u a a n n t t a a r r a a s s e e t t i i a a p p s s p p e e s s i i e e s s d d i i g g u u n n a a k k a a n n i i n n d d e e k k s s k k e e m m e e r r a a t t a a a a n n s s p p e e s s i i e e s s t t u u m m b b u u h h a a n n p p a a d d a a h h a a b b i i t t a a t t s s e e n n g g k k u u b b a a k k d d i i h h i i t t u u n n g g m m e e n n g g g g u u n n a a k k a a n n p p e e r r s s a a m m a a a a n n s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t P P i i e e l l o o u u 1 1 9 9 6 6 9 9 d d a a l l a a m m M M a a g g u u r r r r a a n n 1 1 9 9 8 8 8 8 : : J J ’ ’ = = max D H ; ; K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : J J ’ ’ = = n n i i l l a a i i e e v v e e n n n n e e s s - - 1 1 H H ’ ’ = = i i n n d d e e k k s s k k e e r r a a g g a a m m a a n n S S h h a a n n n n o o n n - - W W i i e e n n e e r r D D m m a a x x = = n n i i l l a a i i m m a a k k s s i i m m u u n n i i n n d d e e k k s s k k e e r r a a g g a a m m a a n n = = l l n n S S 5 5 6 6 . . K K e e s s a a m m a a a a n n K K o o m m u u n n i i t t a a s s U U n n t t u u k k m m e e l l i i h h a a t t k k e e s s a a m m a a a a n n k k o o m m u u n n i i t t a a s s v v e e g g e e t t a a s s i i a a n n t t a a r r l l o o k k a a s s i i p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n d d i i g g u u n n a a k k a a n n i i n n d d e e k k s s k k e e s s a a m m a a a a n n k k o o m m u u n n i i t t a a s s i i n n d d e e x x o o f f s s i i m m i i l l a a r r i i t t y y S S o o e e r r e e n n s s e e n n y y a a n n g g d d i i m m o o d d i i f f i i k k a a s s i i o o l l e e h h B B r r a a y y a a n n d d C C u u r r t t i i s s 1 1 9 9 5 5 7 7 d d a a l l a a m m M M a a g g u u r r r r a a n n 1 1 9 9 8 8 8 8 , , y y a a i i t t u u : : I I S S = = b a W + . 2 K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : I I S S = = K K o o e e f f i i s s i i e e n n k k o o m m u u n n i i t t a a s s W W = = J J u u m m l l a a h h s s p p e e s s i i e e s s y y a a n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t p p a a d d a a d d u u a a k k o o m m u u n n i i t t a a s s a a = = J J u u m m l l a a h h s s p p e e s s i i e e s s y y a a n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t p p a a d d a a k k o o m m u u n n i i t t a a s s a a b b = = J J u u m m l l a a h h s s p p e e s s i i e e s s y y a a n n g g t t e e r r d d a a p p a a t t d d a a l l a a m m k k o o m m u u n n i i t t a a s s b b . . 5 5 1 1 U U n n t t u u k k m m e e l l i i h h a a t t a a p p a a k k a a h h a a d d a a p p e e r r b b e e d d a a a a n n p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n s s u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u t t e e r r h h a a d d a a p p p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k , , m m a a k k a a d d a a p p a a t t d d i i g g u u n n a a k k a a n n u u j j i i C C h h i i - - S S q q u u a a r r e e , , d d e e n n g g a a n n t t e e r r l l e e b b i i h h d d a a h h u u l l u u m m e e m m b b e e r r i i k k a a n n n n i i l l a a i i s s k k o o r r d d a a r r i i j j a a w w a a b b a a n n r r e e s s p p o o n n d d e e n n y y a a n n g g m m e e w w a a k k i i l l i i k k e e d d u u a a s s u u k k u u t t e e r r s s e e b b u u t t t t e e n n t t a a n n g g p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k y y a a n n g g m m e e r r e e k k a a k k e e t t a a h h u u i i . . N N i i l l a a i i s s k k o o r r u u n n t t u u k k p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n t t e e n n t t a a n n g g p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n y y a a i i t t u u : : S S k k o o r r 1 1 : : u u n n t t u u k k n n i i l l a a i i 8 8 - - 1 1 j j i i k k a a m m e e m m i i l l i i k k i i k k e e s s a a m m a a a a n n p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n n n y y a a , , S S k k o o r r 2 2 : : u u n n t t u u k k n n i i l l a a i i 6 6 - - 7 7 9 9 j j i i k k a a m m e e m m i i l l i i k k i i k k e e s s a a m m a a a a n n p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n . . S S k k o o r r 3 3 : : u u n n t t u u k k n n i i l l a a i i 6 6 m m e e m m i i l l i i k k i i k k e e s s a a m m a a a a n n p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n . . P P e e r r s s a a m m a a a a n n y y a a n n g g d d i i g g u u n n a a k k a a n n d d a a l l a a m m C C h h i i - - S S q q u u a a r r e e a a d d a a l l a a h h s s e e b b a a g g a a i i b b e e r r i i k k u u t t : : X X ² ² = = ∑ ∑ [ [ O O i i - - E E i i ² ² E E i i ] ] K K e e t t e e r r a a n n g g a a n n : : X X ² ² = = n n i i l l a a i i C C h h i i - - S S q q u u a a r r e e O O i i = = O O b b s s e e r r v v a a s s i i a a t t a a u u f f r r e e k k u u e e n n s s i i p p e e n n g g a a m m a a t t a a n n E E i i = = F F r r e e k k u u e e n n s s i i h h a a r r a a p p a a n n H H i i p p o o t t e e s s a a y y a a n n g g d d i i u u j j i i : : H H o o = = T T i i d d a a k k a a d d a a p p e e r r b b e e d d a a a a n n p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n s s u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u t t e e r r h h a a d d a a p p p p e e n n g g g g u u n n a a a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . H H 1 1 = = A A d d a a p p e e r r b b e e d d a a a a p p e e n n g g e e t t a a h h u u a a n n p p e e m m a a n n f f a a a a t t a a n n s s u u k k u u D D a a y y a a k k d d a a n n M M e e l l a a y y u u T T e e r r h h a a d d a a p p p p e e n n g g g g u u n n a a a a n n s s e e n n g g k k u u b b a a k k . . K K r r i i t t e e r r i i a a u u j j i i : : J J i i k k a a X X ² ² h h i i t t u u n n g g X X ² ² . . 5 5 ; ; d d b b ; ; m m a a k k a a t t e e r r i i m m a a H H 1 1 J J i i k k a a X X ² ² h h i i t t u u n n g g ≤ ≤ X X ² ² . . 5 5 ; ; d d b b ; ; m m a a k k a a t t e e r r i i m m a a H H o o 5 5 2 2 51

V. HASIL DAN PEMBAHASAN

A. Etnobotani Sengkubak [ Pycnarrhena cauliflora Miers. Diels.]

1. Persepsi Masyarakat Dalam Pemanfaatan Sengkubak a. Pemanfaatan Sebagai Penyedap Rasa Alami

Pemanfaatan sengkubak oleh komunitas lokal Dayak dan Melayu Sintang adalah sebagai penyedap rasa alami yakni untuk menambah rasa manis pada masakan. Pengetahuan tentang penyedap rasa dari sengkubak merupakan warisan nenek moyang dalam mengolah masakan. Etnis Dayak di Sintang yang melakukan pemanfaatan sengkubak sebagai penyedap rasa adalah kelompok Dayak Siberuang, Sekujang, dan Desa. Pemanfaatan daun sengkubak sebagai penyedap rasa juga dilakukan oleh etnis Dayak Kenyah etnis Dayak yang berada di sekitar Taman Nasional Kayan Mentarang Kalimantan Timur, pemanfaatan sengkubak di katakan mempunyai tiga nilai yaitu makanan, ekonomi, dan tanam Uluk et al. 2000. Komunitas lokal Dayak di Sabah, Malaysia juga menggunakan daun Pycnarrhena tumetacta sebagai penyedap rasa Hoe Siong 1999, komunitas Dayak Iban di Kalimantan Barat menggunakan sengkubak sebagai penyedap rasa MacKinnon et al. 2000. Selain itu, pemanfaatan sengkubak sebagai penyedap rasa juga dilakukan oleh Dayak Ransa di Dusun Nanga Juoi Kecamatan Menukung, Melawi Kalimantan Barat Caniago Siebert 1998.

b. Pemanfaatan Lain

Pemanfaatan lain dari sengkubak adalah untuk pengobatan luar dan nilai magis. Pengetahuan mengenai manfaat sengkubak sebagai penyedap rasa, pengobatan, nilai magis adalah berbeda χ 2 = 12,59 dan χ 2 0,05;2 = 5,99 antara etnis Dayak dan Melayu. Masing-masing etnis mempunyai pengalaman dan kepercayaan tertentu yang mempengaruhi pengetahuannya terhadap manfaat sengkubak. Pengetahuan pemanfaatan sengkubak untuk manfaat lain sebagai pengobatan dan nilai magis masih terbatas pada sebagian komunitas tertentu, dalam arti pengetahuan tersebut belum diketahui dan dikenal secara luas. 52 Pemanfaatan sengkubak untuk pengobatan yang diketahui oleh komunitas lokal Melayu Sintang adalah bersifat pengobatan dari luar, seperti untuk “jaram” istilah etnis Melayu untuk kompres menurunkan panas, “tapal” meletakkan hasil ramuan bahan-bahan campuran dengan daun Sengkubak yang telah ditumbuk untuk mengobati perut kembung dan batuk-batuk, pengobatan penyakit “demam merona” yaitu penyakit demam yang sudah lama tidak sembuh-sembuh. Komunitas Dayak Siberuang dan Dayak Sekujang mempunyai kepercayaan bahwa bahwa diantara buah sengkubak terdapat bagian yang disebut buntat, yang dipercaya mempunyai nilai spiritualmagis sebagai jimat. Etnis Dayak Siberuang dan Melayu Sintang percaya batang sengkubak dapat digunakan bersama kayu Lukai Goniothalamus macrophyllus Hook.f. Thoms. dan bawang merah sebagai penangkal, selain itu daun sengkubak bersama kayu Lukai juga dipercaya sebagai penangkal dan digunakan untuk “merabun” kegiatan membakar bahan- bahanrempah untuk mengeluarkan asapnya yang dipercaya untuk mengusir makhluk halus.

c. Bagian yang Digunakan

Bagian yang umum digunakan dari sengkubak adalah daun. Bagian-bagian lain dari sengkubak yang dapat digunakan adalah batang dan buah. Pengetahuan mengenai manfaat terhadap bagian-bagian yang dapat digunakan daun, batang, buah dari sengkubak adalah berbeda nyata antara etnis Dayak dan Melayu χ 2 = 6,84 dan χ 2 0,05;2 = 5,99. Hal ini dapat dipengaruhi oleh adanya kepercayaan bahwa buah dan batangnya mempunyai nilai magis, etnis Dayak Sekujang dan Siberuang Sintang percaya jika teras sengkubak yang berasal dari buah sengkubak merupakan jimat penawar, etnis Melayu Sintang mempunyai kepercayaan tentang batang sengkubak jika dibakar bersama kayu lukai dapat menyadarkan orang yang sedang kesurupan tidak sadarkan diri karena gangguan makhluk halus. Pemanfaatan bagian-bagian dari sengkubak, komposisi dan cara mengolah disajikan pada Tabel 13.