d. Munculnya tindak tutur menganjurkan yang dilatarbelakangi oleh faktor situasi terpaksa, terdapat pada tuturan berikut :
M : Sinuwun, boten nyana menawi nyabrang nglampahi ingkang
nggegirisi sinuwun. ’Sinuwun, tidak menyangka kita melewati hal-hal yang mengerikan
seperti ini sinuwun.’
Pnd : Wis, wis yayi Madrim, aja nggresula. Lelakon ngono adile yen mung
dilakoni. ’Sudah, sudah dinda Madrim, jangan mengeluh. Nasib seperti ini
adilnya kalau hanya dilakukan.’25 e. Munculnya tindak tutur mengajak yang dilatarbelakangi oleh faktor situasi
cemas, terdapat pada tuturan berikut : K
: Ayo ngger padha nyenyuwun ana ing ngarsaning Gusti muga-muga pinaringan karaharjan kadangmu Bratasena.
’Ayo nak berdoa kepada Tuhan semoga diberi keselamatan kakakmu Bratasena.’
Prmd : Mekaten kanjeng ibu? ’Begitu kanjeng ibu?’
K : Iya.
’Iya.’ 28 f.
Munculnya tindak tutur memarahi yang dilatarbelakangi oleh faktor situasi jengkel, terdapat pada tuturan berikut :
S : Kula kok malah bingung ta nampa ngendikane sampeyan.
’Saya kok malah bingung menerima perkataan anda.’ PD
: Lho nggih mesti bingung, wong sampeyan ora tau mikir bab perkara rasa, sing dipikir mung kadonyan, bandha donya sing akeh, nah
bareng saya tuwa dadi pikun, bingung. ’Lho ya pasti bingung, lha kan kamu tidak pernah memikirkan bab
kebatinan, yang dipikir hanya keduniawian, harta benda yang banyak, nah semakin tua jadi pikun, bingung.’
S : Ah mbel gedhes.
’Ah omong kosong.’ 33
5. Faktor Status Sosial
Faktor-faktor status sosial ditemukan ada dua macam, yaitu : status sosial tinggi guru, patih dan status sosial rendah murid, prajurit.
Contoh : a. Munculnya tindak tutur menyuruh yang dilatarbelakangi oleh faktor status
sosial tinggi, terdapat pada tuturan berikut : PD
: Upadinen kayu gung susuhing angin ’Carilah kayu besar sarang nafsu’
B : Kayu gung susuhing angin kuwi tegese apa?
’Kayu besar sarang nafsu itu apa artinya?’ PD
: Aku ora ngerti tegese, jalaran kuwi mung wangsite dewa. ’Saya tidak tahu artinya, karena itu hanya wangsit dari dewa.’1
b. Munculnya tindak tutur meminta izin yang dilatarbelakangi oleh faktor status sosial rendah, terdapat pada tuturan berikut :
B : Yen pancen ngono, Bapa Guru aku njaluk pamit sarta njaluk
pangestumu Bapa Guru. ‘Jika memang demikian, Bapa Guru aku minta izin serta minta doa
restumu Bapa Guru.’
PD : Ooh lhadalah ha ha ha. Ya, kanthi santosane atimu Bratasena,
muga-muga kalakon panjangkamu ngger, Bratasena. ‘Ooh lhadalah ha ha ha. Ya, dengan kekuatan hatimu semoga tercapai
keinginanmu nak, Bratasena.’11
c. Munculnya tindak tutur memohon yang dilatarbelakangi oleh faktor status sosial rendah, terdapat pada tuturan berikut :
B : Waaaah bangeting panarimaku Indra kakekku. Yen pancen
mangkono aku babar pisan njaluk wedhare kayu gung susuhing angin kaya kang wus kadhawuhake guruku Resi Durna.
’Waaaah terima kasih sekali kakekku Indra. Kalau memang begitu saya minta tolong jelaskan artinya kayu gung susuhing angin seperti
yang sudah diperintahkan guru saya Resi Durna.’
BI : Kayu kuwi tegese karep, gung tegese gedhe, susuh angin iku
telenging napas maknane karep sing gedhe mengkono mau bisane kasembadan kudu sinartan alinging napas, weninging cipta, meneping
pancadriya, sumelehing rasa. ’Kayu itu bermakna keinginan, gung bermakna besar, susuh angin itu
pusatnya pernafasan maknanya keinginan yang besar dapat terlaksana harus dengan menahan nafas, heningnya cipta, tenangnya panca indra,
pasrahnya hati.’ 22
d. Munculnya tindak tutur meminta restu yang dilatarbelakangi oleh faktor status sosial rendah, terdapat pada tuturan berikut :
B : Waaah Bapa, yen pancen mengkono daya-daya budhal. Pangestumu
lumuntura Bapa. ’Waaah Bapak, kalau memang begitu saya segera berangkat. Restumu
mengalirlah Bapak.’ PD
: Bratasena, anteping atimu anjalari katekan sedyamu, Bratasena. ’Bratasena,
teguhnya hatimu membuat cita-citamu
berhasil, Bratasena.’16
6. Faktor Jarak Sosial