Unsur-Unsur Paragraf Dideskripsi

4.1 Unsur-Unsur Paragraf Dideskripsi

Unsur yang membangun paragraf deskripsi ada dua, yaitu unsur ter- deskripsi dan unsur pendeskripsi. Pembicaraan tentang unsur paragraf des- kripsi ini dikelompokkan berdasarkan jenis pengisi topik paragraf yang ber- sangkutan.

PROSIDING

4.1.1 Unsur Terdeskripsi

Satuan lingual yang menjadi unsur terdeskripsi berstatus sebagai topik atau gagasan pokok. Topik atau gagasan pokok ini terdapat di dalam kalimat topik. Di dalam paragraf deskripsi, unsur yang mengisi topik atau gagasan pokok dapat berwujud satuan lingual kata, frasa, atau kelompok kata, dan kalimat. Satuan lingual yang menjadi topik atau kalimat topik ini berjenis nomina insani, hewani, barang, tempat, dan suasana.

4.1.1.1 Deskripsi Nomina Insani

Unsur yang terdeskripsi pada bagian ini berjenis nomina insani sebagai tokoh. Untuk itu, perhatikan contoh berikut. (3) (a) Ibu Mamik Ing babagan olahraga duwe pengalaman kang saabreg

akehe. (b) Ing antarane dadi pelatih ing Klub Renang Ibu-Ibu “Mino Kridho” Yogyakarta. (c) Uga dadi penanggung jawab lan pelatih Sanggar SenamAsanaria, Yogyakarta. (d) Dadi pengurus KONIPropinsi DIY minangka wakil ketua Bidang Organisasi. (e) Ing sasi September 1989 minangka Chaperone Kontingen DIY ing PON XII ing Jakarta. (f) Kejaba iku, isih akeh liyane maneh jejibahan kang nate diemban. (DL No.37-9 Feb 2008:6)

‘(a) Ibu Mamik di bidang olahraga mempunyai pengalaman yang sangat banyak.(b) Antara lain menjadi pelatih di Klub Renang Ibu-Ibu “Mino Kridho” Yogyakarta. (c) Juga menjadi penanggung jawab dan pelatih Sanggar Senam Asanaria, Yogyakarta. (d) Menjadi pengurus KONI Pro- vinsi DIY sebagai wakil ketua Bidang Organisasi. (e) Pada bulan Septem- ber 1989 sebagai Chaperone Kontingen DIY di PON XII di Jakarta. (f) Selain itu, masih banyak lagi tanggung jawab yang pernah dipegang.’

Paragraf (3) terdiri atas enam kalimat. Satuan kebahasaan yang berupa kalimat Ibu Mamik duwe pengalaman kang saabreg akehe ing babagan olahraga pada (3a) sebagai gagasan pokok atau unsur terdeskripsi. Gagasan pokok ini menya- takan ‘orang atau tokoh’ yang dikembangkan dengan gagasan-gagasan pen- jelas pada kalimat penjelas (3b)—(3f) sebagai unsur pendeskripsi. Gagasan pokok sebagai unsur terdeskripsi ini dipertahankan melalui teknik elipsasi atau pelesapan S yang berupa satuan lingual Ibu Mamik pada (3b)—(3 e) dan unsur pembatas pada (3f). Apabila unsur yang lesap dimunculkan, paragraf (3) menjadi berikut ini. (3a) (a) Ibu Mamik ing babagan olahraga duwe pengalaman kang saabreg akehe. (b)

Ing antarane, Ibu Menik dadi pelatih ing Klub Renang Ibu-Ibu “Mino Kridho” Yogyakarta. (c) Ibu Menik uga dadi penanggung jawab lan pelatih Sanggar Senam Asanaria, Yogyakarta. (d) Ibu Menik dadi pengurus KONI Propinsi

DIY minangka wakil ketua Bidang Organisasi. (e) Ing sasi September 1989 Ibu

PROSIDING

Menik minangka Chaperone Kontingen DIY ing PON XII ing Jakarta. (f)_Kejaba iku, isih akeh liyane maneh jejibahan kang nate diemban Ibu Menik .

4.1.1.2 Deskripsi Nomina Hewani

Unsur terdeskripsi pada bagian ini berkategori nomina hewani menya- takan binatang. Sebagai penjelasnya, perhatikan contoh berikut. (4) (a) Iwak hias Koi rupane maneka warna bisa dadi sesawangan kang endah. (b)

Koi pancen duwe corak kang unik ing gegere. (c) Duwe jeneng latin Cyprimus Carpio. (d) Luwih endah yen disawang saka ndhuwur utawa top view. (e) Iwak

iki luwih cocog diingu ana ing blumbang. (DL No. 36-2 Feb.2008:34) (binatang) ‘(a) Ikan hias Koi rupannya beraneka warna bisa menjadi pemandangan

yang indah. (b) Koi memang mempunyai corak yang unik di punggung- nya. (c) Mempunyai nama berbahasa Latin Cyprimus Carpio. (d) Lebih indah kalau dilihat dari atas atau top view. (e) Ikan ini lebih cocok dipe- lihara di kolam.’

Paragraf (4) terdiri atas lima kalimat dengan satuan kebahasaan frasa iwak hias koi ‘ikan hias koi’ sebagai topik atau gagasan pokok sebagai unsur terdeskripsi. Gagasan pokok sebagai pengisi unsur terdeskripsi ini diperta- hankan melalui teknik ulang sebagian atau repetisi pada satuan lingual koi pada (4b) dan satuan lingual iwak iki ‘ikan ini’ pada kalimat penjelas (4e). Gagasan pokok yang menjadi unsur terdeskripsi itu juga dipertahankan melalui teknik lesap atau elipsasi pada S (4c) dan (4d). Apabila unsur yang diulang dan dilesapkan itu dimunculkan lagi, paragraf (4) menjadi seperti berikut ini. (4a) (a) Iwak hias Koi rupane maneka warna bisa dadi sesawangan kang endah. (b)

Iwak hias koi pancen duwe corak kang unik ing gegere. (c) Iwak hias Koi

duwe jeneng latin Cyprimus Carpio. (d) Iwak hias Koi luwih endah yen disa- wang saka ndhuwur utawa top view. (e) Iwak hias Koi iki luwih cocog diingu ana ing blumbang.

4.1.1.3 Deskripsi Nomina Barang

Unsur yang terdeskripsi pada bagian ini berjenis nomina barang. Sebagai penjelasnya, perhatikan contoh berikut.

(5) (a) Kreta Kyai Retnalaya kang dititihi layone Sinuhun PB XII Nata ing Kraton Surakarta tekan titiwanci iki isih katon wingit lan merbawani. (b) Kreta warna putih iku bahane saka kayu sing pengkuh, atepe dhuwur karenggan ma- kutha. (c) Kreta Kyai Retnalaya ditarik jaran wolu, ing sisih kiwa tengene kusir, kayu dicet brom emas, kusire ana ngarep ngungkurake layon . (DL. No. 10/ 2004:43)

PROSIDING

‘(a) Kereta Kyai Retnalaya yang dikendarai jenazah Sinuhun PB XII Raja di Keraton Surakarta sampai saat ini masih tampak angker dan wibawa. (b) Kereta berwarna putih itu terbuat dari kayu yang kuat, beratap tinggi berhiaskan mahkota. (c) Kereta Kyai Retnalaya ditarik delapan kuda, di samping kiri kanan sais, kayu dicat brom emas, sais berada di depan membelakangi jenazah.

Paragraf (5) terdiri atas tiga kalimat dengan satuan lingual frasa Kreta Kyai Retnalaya sebagai gagasan pokok atau unsur terdeskripsi. Gagasan pokok ini dipertahankan melalui teknik pengulangan unsur kreta sebagai pengisi S pada (5b) dan Kreta Kyai Retnalaya pada (5c). Pemertahanan gagasan pokok ini juga tampak pada penggunaan penanda –e pada kata bahane, atepe (5b), dan kusire pada (5c).

4.1.1.4 Deskripsi Nomina Tempat

Pada bagian ini dibicarakan paragraf deskripsi dengan gagasan pokok berjenis nomina tempat. Sebagai penjelasnya, diutarakan contoh sebagai berikut. (6) (a) Sendangsono, papan peziarahan sing paling tuwa ing Indonesia dedunung

ing perenge Pegunungan Menoreh utawa Pegunungan Kulon Progo. (b) Papan peziarahan sing ana sedang ing sangisore wit sana gunung iki cumondhok ing dhusun Semanggung. (c) Kliwat satus taun kepungkur yaiku taun 1904 ing papan iki Pastor Van Lith SJ mbaptis 168 panggilut Katolik sing tembene dadi umat Katolik sepisanan ing Kalibawang, Yogyakarta. (DLNo.50-10 Mei 2008:32)

‘(a) Sendangsono , tempat peziarahan yang paling tua di Indonesia berada di lereng Pegunungan Menoreh atau Pegunungan Kulon Progo. (b) Tem- pat peziarahan yang terdapat sendang di bawah pohon sana gunung ini tinggal di dusun Semanggung. (c) Lebih dari seratus tahun yang lalu, tepatnya tahun 1904, di tempat ini Pastor Van Lith SJ membaptis 168 penganut agama Katolik yang akhirnya menjadi umat Katolik pertama di Kalibawang, Yogyakarta.’

Paragraf (6) terdiri atas tiga kalimat dengan satuan lingual kata Sendang- sono sebagai pengisi gagasan pokok. Gagasan pokok ini sebagai unsur terdes- kripsi yang dikembangkan melalui tiga kalimat penjelas (6a)—(6c). Pemerta- hanan gagasan pokok ini menggunakan teknik penggantian, yaitu mengganti satuan lingual Sendangsono dengan papan peziarahan sing paling tuwa ing Indo- nesia sebagai pengisi S pada (6a), dan papan peziarahan sing ana sedang ing sangisore wit sana gunung iki sebagai pengisi S pada (6b), dan ing papan iki sebagai pengisi fungsi keterangan (6c). Unsur-unsur pengganti itu dapat dikembalikan pada unsurnya semula, yakni Sendangsono sehingga paragraf (6) menjadi berikut ini.

PROSIDING

(6a) (a) Sendangsono dedunung ing perenge Pegunungan Menoreh utawa Pegu- nungan Kulon Progo. (b) Sendangsono iki cumondhok ing dhusun Semang- gung. (c) Kliwat satus taun kepungkur yaiku taun 1904 ing Sendangsono iki Pastor Van Lith SJ mbaptis 168 panggilut Katolik sing tembene dadi umat Katolik sepisanan ing Kalibawang, Yogyakarta.

4.1.1.5 Deskripsi Suasana

Pada bagian ini dibicarakan paragraf yang mendeskripsikan suasana. Sebagai penjelasnya, diutarakan contoh berikut. (7) (a) Dinten Minggu candhakipun, langitipun katingal sumilak resik. (b) Daluni-

pun mentas jawah, dados wit-witan sami katingal seger. (c) Ronipun ngrembuyung ijem riyep-riyep, adamel sakecaning paningal. (d) Margi-margi katingal resik, boten mblethok. (e) Hawanipun sakeca. (Nglndr, 1947:31)

‘(a) Hari Minggu berikutnya, langit tampak cerah. (b) Malamnya baru saja hujan, pepohonan segar. (c) Daunnya suburmenghijau, membuat indahnya pemandangan. (d) Jalan-jalan tampak bersih, tidak becek. (e) Udaranya nyaman.’

Paragraf (7) terdiri atas empat kalimat dengan gagasan pokok menyata- kan ‘suasana atau keadaan’. Hal ini dapat diketahui melalui penggunaan satuan lingual –ipun pada langitipun ‘langitnya’, ronipun ‘daunnya’, hawanipun ‘uda- ranya’ yang dapat menyatakan ‘keadaan’. Semua unsur tersebut merujuk pada ‘keadaan hari Minggu berikutnya’, yang dalam bahasa Jawa krama dapat dieksplisitkan dengan kata kawontenanipun, dalam bahasa Jawa ngoko menjadi kaanane Untuk itu, paragraf (7) dapat diubah menjadi berikut ini. (7a) (a) Kawontenanipun dinten Minggu candhakipun, langit katingal sumilak

resik. (b) Dalunipun mentas jawah, dados wit-witan sami katingal seger. (c) Ronipun ngrembuyung ijem riyep-riyep, adamel sakecaning paningal. (d) Margi- margi katingal resik, boten mblethok. (e) Hawanipun sakeca. (Ngulandara, 1947)

Dengan demikian, jelas bahwa paragraf (7) bertopik ‘suasana atau keadaan’. Gagasan penjelas tersebut dapat dikendalikan oleh gagasan pokok dengan mengeksplisitkan satuan lingual kawontenanipun ‘keadaan’.

Dokumen yang terkait

HASIL PENELITIAN KETERKAITAN ASUPAN KALORI DENGAN PENURUNAN STATUS GIZI PADA PASIEN RAWAT INAP DI BANGSAL PENYAKIT DALAM RSU DR SAIFUL ANWAR MALANG PERIODE NOVEMBER 2010

7 171 21

KADAR TOTAL NITROGEN TERLARUT HASIL HIDROLISIS DAGING UDANG MENGGUNAKAN CRUDE EKSTRAK ENZIM PROTEASE DARI LAMBUNG IKAN TUNA YELLOWFIN (Thunnus albacares)

5 114 11

KAJIAN MUTU FISIK TEPUNG WORTEL (Daucus carota L.) HASIL PENGERINGAN MENGGUNAKAN OVEN

17 218 83

KARAKTERISASI DAN PENENTUAN KOMPOSISI ASAM LEMAK DARI HASIL PEMURNIAN LIMBAH PENGALENGAN IKAN DENGAN VARIASI ALKALI PADA ROSES NETRALISASI

9 139 85

PENGGUNAAN BAHAN AJAR LEAFLET DENGAN MODEL PEMBELAJARAN THINK PAIR SHARE (TPS) TERHADAP AKTIVITAS DAN HASIL BELAJAR SISWA PADA MATERI POKOK SISTEM GERAK MANUSIA (Studi Quasi Eksperimen pada Siswa Kelas XI IPA1 SMA Negeri 1 Bukit Kemuning Semester Ganjil T

47 275 59

PENGARUH HASIL BELAJAR PENDIDIKAN KEWARGANEGARAAN TERHADAP TINGKAT APLIKASI NILAI KARAKTER SISWA KELAS XI DALAM LINGKUNGAN SEKOLAH DI SMA NEGERI 1 SEPUTIH BANYAK KABUPATEN LAMPUNG TENGAH TAHUN PELAJARAN 2012/2013

23 233 82

UPAYA MENINGKATKAN AKTIVITAS DAN HASIL BELAJAR SISWA DENGAN MENGGUNAKAN PENDEKATAN KONTEKSTUAL PADA SISWA KELAS VI SD NEGERI 1 SINAR MULYA KECAMATAN BANYUMAS KAB. PRINGSEWU

43 182 68

PENERAPAN MODEL COOPERATIVE LEARNING TIPE TPS UNTUK MENINGKATKAN SIKAP KERJASAMA DAN HASIL BELAJAR SISWA KELAS IV B DI SDN 11 METRO PUSAT TAHUN PELAJARAN 2013/2014

6 73 58

PENGARUH PEMANFAATAN PERPUSTAKAAN SEKOLAH DAN MINAT BACA TERHADAP HASIL BELAJAR IPS TERPADU SISWA KELAS VIII SMP NEGERI 1 WAY

18 108 89

PENINGKATAN HASIL BELAJAR TEMA MAKANANKU SEHAT DAN BERGIZI MENGGUNAKAN MODEL PEMBELAJARAN KOOPERATIF TIPE THINK-PAIR-SHARE PADA SISWA KELAS IV SDN 2 LABUHAN RATU BANDAR LAMPUNG

3 72 62